Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген
чяқырыптарына да қалам тартқан. Бүл мәселелерге ариап
жүктеу/скачать 10,95 Mb. Pdf көрінісі
|
чяқырыптарына да қалам тартқан. Бүл мәселелерге ариап ол «Уақыг қарыз» 19 і 3), «Ауру жанынан» (1913), «Тәні саудың-жаны сау» (1922) жәие т.б |ікалаларын жазған. Әсіресе, патша сотының жетімсіз, қазақ заңьшыц
голымсыз түстарын «Біздің заман-өткен заманның баласы, келер замаииың і т і
с ы
», - дей отырып қатты сынаған. Ахапиың жоғарыда атапғандай «Қазақша оқу жайынан», «Оқу жайы», <()рысша оқушылар, оқыту жайынан», «Мектеп керектері», «Оқу мерзімі» атгы млкалалары «Қазақ» газетінде жарық көріп түрса, «Айқап» журналына ч м 75 басылган «Жазу тәртібі» атты мақаласында (1912, № 4-5) қазак жазуын араб іжЬаішті пегізінде түзеп, қазақ халқының тілдік ерекшелігіне сэйкесгігін жазу іш үлгіоіие ұсынудың тұңғыш қадамын жасады. Сонымен қатар Ахаң «Қазақ» газетінің редакторы да болғаи. Ол басшылық етксн газетке кезіпде М. Әуезов «Қазақтың енкейген корі, •.'цбсктеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысыиан оятып, жансыз дспесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширыкггырган, егск-жсціи жигызған «Қазақ» газеті болатын. Ол газеттің жаны кім сді? Ішінде қажымайтын қайрат, кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? «Лхапның екніпі Золаіъш» - деп әділ бағасын берген». ''І І я И 1.11 Қазакты қалыц үйқы сы нан оятқан (М ірж ақы п Дула гов) М. Дулатов 1885 жылдың 25 қарашасында бұрынғы Торгай болысы, Торгай
уезіпе қарасты Сарықопа болысында, қазіргі Торғай облысыныц Жанкелдин ауданында Қызбел ауылында дүниеге келген. Екі жасында аиасы қаГггыс болған Міржақып 12 жасында әкесі Дулаттан айырылгап соң агасы Асқардың тәрбиесіне көшеді. Өкесінің ықпалымен ол да агасы Асқар секілді козі
ашық орысша-қазақшаға жүйрік болып қалыптасады. Сол уақыттагы қазак
дэстүрімен алдымен ауыл молдасынан кейін Мүқаіг Токтабайүлы дсгеп мүгалімнсн дәріс алады. 1897 — 1902 жылы Торғай орыс-қазақ мектебінде оқын оітіргеи соң ауыл мүғалімі болып қызмет атқарады. 1904 жылы 19 жасында Міржақып қазақ зиялыларының сол кездегі орі-алығы Омбы қаласына сапар шегді. Омбыда жалпы қазақ жүртына танымал Золып үлгерген А.Байтүрсыновііен жолығып кейін оның жақыи досы үзеңгілсс ;ерігіне айналады. Онымен бірге Қарқаралыға жол жүреді. Ііүл — қазақ даласында аумалы-төкпелі заман басталған ксзең болатын. Осындай кезде Байтұрсынов өзінен 12 жас кіші жас жігітке жол көрсетіп ооцына ерте білді. Бүл - М. Дулатов өміріндегі жарқын жолга айніілып қалды. Ол тіпті үстаз-жолдасы А. Байтүрсыновпен қатар танылыгі жүрты оларды Ақан-Жақан деп атайтын болған. жылы алгашқы қарлығанггардаи оолып үш хаігықтьг дүр сілкіі ідірген жаңальгқ болдьг элеңдері жинағы (Петербургтен Кэкітай бастьгрган) болса екіншісі А. Байгүрсыновп>іц «Қырық мысальв>, үшіншісі М. Дулатовтьгң «Оян қазағы» болатын. М. Дулатовтьщ емірбаяньггг оқи отырып оның халық алдындагы бсделініц зор үлкен болгандьгғын аңгарамыз. Міржақып қаншама танымал болган сайып патша үкіметінің одан құбыжық кергендей шошынуы да күшейс гүссді. Мэселен, 1911 жыльг Дулатов Семей қаласында абақгыга алынғанда осы хабарды жариялағаны үшін «Айқап» журналына 300 сом «Уақглт» газетіие 100 ;ом айып салынады. «Елдің оны азат етуі үшін бермекші болын жинаган 2000 сомын үкімет алмай қояды. Оларға Міржақып түрмеде жатқаны әлдс қайда гиімді еді. Міржақып болса түрмеден шыға салысымен жер аударылган Аханның ізімен Орынборға қайта кетеді. 76 М. Дулатовтың ақындық, қайраткерлік, журналистік түрлі қырлары бар.
Мұның ор бірі үлкен бір сала. Оның редактор, журналист ретінде «Айқан», :<Серке», «Қазак» газет-журналында атқарган қызметтерінің өзі неге түрады? 1906 жылы Петербургте өткен сьезге делегаңия қүрамында М. Дулатов та леледі. Осы жерде С. Лапин, Д. Сүлтангазин, X. Досмүханбетов жоне і.б. ^мтсллигііңия окілдері бас қосып езілген қазақ халқына дүрыс жол кө])се'і*е'гін :<Серкс» атгы баспасөз орталыгын ашу үйгарылады. 1907 жылы 28 наурыз күні Ш. Қошыгүловтың қаражатыиа А. Ибрагимовтын Засшылыгымен «Серке» газетінің алгашқы номірі гатарлардьщ апгалық «Ульфат» гізетінің қосымшасы ретінде жарық көреді. Қазақ жастарьша арналган бүл газетгіи алі ашқы нөміріне М. Дулатовтың өлещ басылып шыгады. Ал келесі нөмірде Міржақілптың «Аргьш» деген бүркеншік атпен «Біздің мақсатымыз» [44] деген мақаласы жарық көреді. Жалпы
оиың бүдан басқада «Тургайскии», «М. Д». «Түрік баласы», «Азамат», «Мадияр», «Байқаушы», чДзамат» «Алашүлы» «Алашбайүлы», «Таймінер», «Тайбагар», «Алакөз», яҚолғанаі» дсген бүркеншік атгары болған. Сонымен «Біздің мақсатымыз» макаласы
жылгы
Қарқаралыдагы баскөтеру мен Оралдағы сьезде патша өкіметіне қазақ халқыиыа лгымсп жазылған петиңия талаптарын жақгайды, жинақтап көрсетсді. Қазақ халқы Россияға тэуелді халь іқ.
Оның ешқандай да правөсы жөқгығы ыза мсн кск ту;іырады. Хапықган жыйналатын салык қаражатгаң көп бөлігі халыққа тіпті
} ;е
чсрск: емес нәрселерге жүмсалады. Чинөвник, урядник, қарауылдар қазақгарды үрып-соғып, мал-мүлкін тартып алды, ойьгаа не келсе соны істеді». Ксйінен бул ызалы сөздер олең жолдарына айналып, «Оян қазақ!» жииағыла сіреді. Полиңия сақшы Загородный 34 көшесіндегі Антопольск басгіаханасыпа хелін, «Ульфат» және «Серке» газеттерін конфискелеп, жауып тастайды. М. Дулатов бүдан басқада басылымдарга да мақала, шығармалар жарнялатып, үзбей атсалысып отырған. Әсіресе бүдан кейінгі өлсң және лроіамен айналысқан жылдары көбіне «Айқап» журналыиа «Хан Абылай», лАдамға тіршілік не үшін керек?» [46] және т.б. жиі жазып тұрған. Бүлан басқа да «Уақьп» (Ибраһим ибн Құнанбай) [47] «Еңбекші қазақ», «Қош келдіп ваурш» [48], «Баспасөз үшін» [49], «Сөл қыздың атын ұмытгым» [50], «Қазак іілін жүргізегін көмиссияның құлағына алтын сырға» [51], «Біржапүлы Ахмст» [52], «Қызыл Қазақстан», «Нариманұлы Нариман» [53], «Шолпан», «Қазак хыргыздың ата-тегі туралы» [54], «Ауыл тілі» («Қазақ тілінің мұңы») [55] Засылымдарына жиі мақалалар жазып тұрды. Ал, М. Дулатовтың «Қазак» гззстін шыгарудагы еңбегі өз алдына бір төбе. Ол сондай-ақ орыс тіліндегі газет-журналдарға атсалысыгі, тұрғап.
Мысалы «Са^есіпі сопзиіез» («Сибирские вопросы) [56] Тургайскип») '<А. Байтүрсынов» («Труды общества изумение Киргизского края» [57]) мақалалары. Белгілі адамдардың өмір баяндарын жазган мақала зсртгеулері дс
('Ибраһим ибп Құнанбаев, Хан Абылай, Шөқан Шыңғысүлы Уэлихан, Г. Н. Поганин, Нариманұлы Нариман, А. Бірімжапұлы жоне т.б) қай кезеидерде де
Баспасозге белсенділікпен араласып оның ыстық-суыгына бірдей қайпап, бұл
тақырыпты арнайы мамандай жетік білуі таң емссті. Эринс оиың
осы мәселелер жөніиде «Қазақ» газетіне жазган көптеген еңбектерін ксздсстіруіе болады, ші басқа басылымдардан «Баспасөз үлесі» («Еңбекші қазақ» [53]} макаласыи
лікіріи, сол кездегі қазақ баспасөзінің жай-күйін, оны оркендсіу жолындагы М
Дулатовтың жүзеге асырмақ шараларын білуге болады. Мүпда жазылпш жайттар
әлі де күн тәртібінен гүсе қойган жоқ. Автор «Қай жүртгың баспасөзі ;<үиггі
болса, сол жүрттың өзі д е күшті, озі де өнерлі «Сондықтаи Европа
жүрты баспасозге алтыншы мемлекст деп ат қойган. Баспасоздің кадірін білген ж үрггы ң адамдары онсыз түр а
алмайды, дей келіп, өз халқыиыц оқу-білімге, •зденуге
чолслдсген қазақ баспасөзі халінің қиын екендігі жайында да шышнмл жазады. Қа
кнъі, қыргызы бар Қазақстан, Түркіменстанды санаганда бүл күиге дсиііі
аіыгыгі тоқтаған, һәм шыгып түрган
газет-журналдар мыналар : (бүдаи
орі 42 газсг-журнал аттары жазылады). Бүлардың 32-сі марқүм. 10 шамалысы гапа иіыгып түр. Тоқтагандардың ең көп жасаганы «Қазақ» газеті, мүның да омірі 7 жылга толган жоқ, ең өмірсізі оір күндік,шыгыгі түрган газсгтеріміздщ оорш біріктірсек осы күнгі М әскеуде шыгатын жалгыз «Правда» газетіндсй құнары л ; о к , журналдарымыздың берекссі де сондай. А. Байтүрсыновтың да «Құрмеггі зқушылар» аггы тура осы тектес мақаласы бар екендігі белгілі. Міржақыптың өмір жолында, әсіресе Ахаңмен бірігіп иіыгарысқап «Қазақ»
газетіндегі қызметі ерскше атап айтуга түрарлық. Сол кезде сң көп
тиражбен таралган қогамдық-саяси және әдеби «Қазақ» газеті 1913 жылдың 2- ші
ақпаныиан 1918 жылдың 16 қыркүйегіне дейін шыгып түрган. Газстте қос редактор бар деп есептелінеді. Алгашқысы - А. Байтүрсынов, скіншісі - А. Дулатов. Міржақып 1914 жылдың 12 мамырынан бастап екіиші рсдактор, 19:7
жылдың 28 шілдесінен газеттің негізгі үйымдастырушысы болды. Бүіап
жалиы қазақ сьезінен кейінгі жарияланган. «Ашық хаты» дәлел, сьсзд үчсредительное сабраниедс мені екінші қылып көрсеткен еді. Мен томендегі ссбептер бойынша списоктан шыгамыи,-дейді ол бүл хатында. Сопан соң басгы себебі
ретінде «Қазақ» газетіндегі басшылықты алга тартады; Ахмет һәм меп ексуміз
де депутат бола қалсак, газет иесіз қалар. Бір кісі-бір іске жарайтып болса
да аз
болмас, халыққа қызмет егемін деген деғең
кісге бәрібір : депутат 5ол, газет і аы гар
[59]. 1918 жылы А . Байтүрсынов пен М. Дулатов саяси іске белсене хірісіп, азамат соғысының бел ортасында ж үрген, «Қазақ» газетініц уақытша шыгарушылары ретінде Ә бділхам ит Ж үндібайүлы , Жаиүзак Ж әнібековтер қол қойған [60]. . «Қазақты» оқи отырып ондағы жалпы алуан тақырыптарды газст қабырғасы көтеріп тұрған ірі үш публицистің- теңдей бөліп алгаиын корсміз. Қай тақырыпқа да қалам тербейгін хас шеберлер болганымсн Ахмст кобіпссе \іодени ағартушылық, Міржақып әдеби-өнер, Әлихан саяси-окономикалык жайларга коп қалам тербеп отырған, әдеби туындылардаи басылымда Міржақыптыц әдебиеттің теориялық мәселелерін қарастыргаи «Манап» 78 црамасы, «Надандықтың құрбаны» мақалаларын, «Айтыс» [61] аударма олеңі, ■:<[| Іокірт» [62], «Сагыну» [63] өлсңдері, «Алашқа» [64] реквисмі жарияланды. «Қачақ», бір атап өтетін жәйт, денсаулық сақтау мәселесінс де бұрынгы Засьшымдардай смес, жете назар аударып отырған. Осы ретге Міржақыптың «Чума лчайыман», «Чума сьездінен» деген мақалалары жарық кәрді. Мүлда ол Орал Золі.ісьшдағы қазақтьщ саны 600 мың, неше жүз шақырымға жайылган осыішіа хзлыкқа үкімегггің қ о й т іы - 3 дорігер. Бәлкім үигген де кем болар сді, егср Орал облысыида мүнан бұрын чума болыгі шошытпаган болса. Жаздыгүні басталган дертп әкімдер қазанның аяғында ошеді, сонда чумаға қарсы қару қылуы чума қазак жсэінсн казак-орыс (Калмьжов) жсріне ойысып бара жатқан соң де>те
болады» дсп
:м жайынан хабар береді. Үкіметтің осы жайга көңіл бөлуін сүрайды. «Қазак» газетінде кеңінен көтерілген, дау-дамай бар мәселенің бірі -
1916 жг>:лгы бүратана халықтан солдатқа адам бөлу мәселесі. Бірнешс жылдар
.'ойына алашордашылар халық қамын ойламады, әскерге адам жіберуді лсақтады деп қаралынып келді. Ол кездегі зиялылардың іс-әрекетіпсн Уііржақын та шст қалмады. Ол өзінің мақалаларында; Тоңкеріс жольшда қазак жүрты құрбан болып кетеді деуге дәтіміз бармады. Соидісган біз скінші жолды іаіуіауга көпу керек дедік. Оган бел байлаганиан кейін елге көзіііс айтатып ;ог'іміз де басшылыгымыз да осы болды.Тек неше түрлі сылтаумеп соза түсу жагыи ескеріп отырдық>>, - дейді [65]. Басылым үкіметтің қатаң шаралары мен цензураларына қарамастан алгаи беті мсн қайсар рухынан онша қайта қоймайгын. Кейін 1920 жылдардагы жылымық кездерде М. Дулатов 1916 жылғы «Қазақ» газетінің жай-күйі туралы; «Ол заманның жуан ортасында болмаған ащы - тұіцысын татнаган бүгінгі кас і ар «Қазақ» газетін енді оқыса, «Бейшара қандай жасқаншақ, қорқак былай *ка?са болмас на еді?» - дер еді, ол кездегі газепердің бет-аузын алапес қылып льпаратыи ңензураны бүгінгі жастар көрген жоқ қой, оз ойыңды, өз атыңды ізің үрлап, «Осылай кып жазсам жұрт бірдеңе түсіиер-ау»-деп ишаралан, ісаскаиып, жалтақгап отыруды бүгінгі жастар көрген емес деп жазады». Сол сияқгы «Г. Дума солдаттық мәселесі» деп аталатын мақаласында да
ісотсріліс кезіндегі көптеген жайлар ашып айтылған. Онда ол халықгың саяси
үйіэімдасупіылыгына көңілі толмай, бұл істі қалың қазақтан күгу қашпага
11 қашардың уызына қарағандай болған соң дума ашылуына қарсы Самардап Ә.Бокейхаиов, Орынбордан А. Байтұрсынов, Ақтәбе уезінен Н. Бскметов жүріп і с с т г і
хследі. Міржақыптың осы багытгагы шыгармалары да жетерлік. «Қазақгың |ш 'Күзгс бөлінуі» деген зертгеу еңбегінің 5-ші бөлімі, мысалы; «Қазакгыц үіп жүзге бөліиуі һәм Алаш атауы», - деп аталады. Тагы
бір айта кететін нәрсе «Қазақ» және «Айқап» басылымдарыиыи лрасыидагы бас араздық болатыи. М. Дулатовтың «Айқап» журиалы [67] дсгеи%
макаласында осы айтыстың басталуын көрсететін мынандай дерек бар; «Қазак» та, «Айқап» та оз
бетімен келе жатқаи сәтсіз күні басталгаи бас қосу
мэселесі ілыга
келеді. Міржақып тіл қүралы [68] атты мақаласында «Айқап» журиалының кейбір кемшіліктеріне тоқталып кетеді. «Шын қазакша жазылып, қаэақ тілі моселесін қолына ала түрган осы «Қазақ «екснін ешкім бскср дсй ллмас»... 11 жылдан бері шыгып тұрган «Айқап» шыгып тоқтаган «Қазаксіан •лбүл жагын
жете ескерген жоқ. Қалай десек те .қос басылым арасында пікір қайшылыпл болганымен, өшпенділік, араздық болды дегенге ешқапдай исгіз жок.
Қарымды қайраткерлердің ел ішіндегі кемшілік жайларды мінеп-сынагаи фслетон, сықақтары да жарияланып тұрды. Мысалы, «Дауқұмар» [69], «Жүзі қаралар» [70], хсәне
т.б. «Қазак» газеті айыптан, қугын-сүргін мен арыз-шагымнан коз ашпады. 1914 жылы 23 қазанда Орынбор губернаторына газет үстінен арьп береді. Оида мьіиаидай жолдар бар; «Біз қазақ газетінен өзіміз һәм балаларымыз үшіи аса .со])і;амыз. А. Байтұрсыиовты һәм М. Дулатовты Орынбордаи айдаи жібсрсеңіздер екен. Мұндай зиянды адамдар Орынборда тұрса, қазак нси һэм хдзақ жасгарымен араласпай тұрмайды». Мұның бәрі Міржақыитыц «Қазак» Заснаханасы» [71] мақаласында егжей-тегжейлі баяндалган. «Қазақ»
газеті 1918 жылдың наурыз айында шьнуын гоктаіты. Жақан 5.удан соц 1920 жылы Ташкентке келіп, «Ақжол» газетіие кызметке ориаласады. Онда көп тұрақтай алмай, 1921 жылы облыстық согга жұмыс істейді. 1922 жылы тұтқыидалады да, 1922-1926 жылдары Орыпбор халыққа оілім беру иниститутында оқытушылық қызмет атқарады. Бүдан кейінгі төрг жылда қазақ мемлекеттік басгіасында бөлім бастыгы, «Еңбекші қазакта» редакгордың стилистика жөніидегі орыибасары болады. Үлы
жүрек 1935 жылы 5-ші қазанда Балтық бойындагы Сосновец лаі ерінде ауыр науқастан сагуын тоқтатады. Епді, М. Дулатовтың кітаптары мен басқада әдеби мұралары жайыида бірср :оз; «Оян, қазақган!» соң «Азамат» (1913 жыл Орынбор), «Бақытсыз Жамал» (1914 жылдазаи), «Терме» (1925 жыл.Орынбор). Сондай-ақ көптеген аудармалары 1925 жылдың. өзінде ол Орынбор мен Қызылордадан бірнеше аударма еңбектср Застырды. (В.И.Ленин «Жаңа үнем саясаты», «1905 жыл төңкерісі»; Г. Зиноиьсв «Рссейлік комунистік партиясының тарихы»). 1926 жылдан бері жарық коргси қазақ
кітаі ітарыньщ библиографиялық корсеткішін бастырды. Жалиы, М. Дулатовтың шыгармашылыгы мен халхына сіціргеп еңбегііі гаиамалап айтып шыгу мүмкін емес.Біз оның журналист, публицист рсгіндегі 5ір қырыи гана қарастырдық. 80 1.12 Алаіиым дсп туған ср (Әлихан Бөкейхаиов) Букейханов был крупнейшим деятелем своёго време- ни, видным экономистом. Но до последнего времени даже и представить было невозможно, что в Казахста- не кто-то решится написать и издать объеюгивную биографию Букейханова... [72]. Ә. Бокейханов 1870 жылы Семей облысының Қарқарадш уезіндегі жүктеу/скачать 10,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|