лрһсыіідага  қазақгар  неғүрлым  мәдениетгі  халық

уС^мипалатинский 

листок» 

газетасында, 

онан 

кейіи 

Семейдегі 

чСоографическое  обществоның»  шыгарган  бір  кітабына  Әлихап  Бокеііхапов 

ЛбаЙдыц  тәржіма  халын  жазды  һәм  кешікпей  кітабы  да  басылатыныи  білдіріи 

лдІ  Бірақ  тсз  иіықпады.  1909  жылы  Абайдыц  балалары  мсн  інілсрініц

■эизашылыгы 

һәм  Әлиханның  ыждаһатымен  «Абай»  кітабы  Петербупа

і

Б у р г а и с к и й  

баспасында  басылып  шықты.  Бүл  күнгі  қолымыздап>і  кітап 

соі 

Зіріпші баспасы», - деп жазган болатын.

Ә.  Бэкейханов  XIX  гасырдың  соңы 

мен 

XX  ғасырдың  басында 

орыс 

Заслымдарында 

(«Степной  край»,  «Иртыш»,  «Омичь»,  «Голос  степи»)  қазак 

<алкыпың 

рухани,  әлеуметтік  мәселелерін  көтеріп  жаза  білген  бірдёп-бір  қазак

лвторы  болды.  Сондай-ақ  ол  қазақ  газет-журналдарының  беггерінде  де  саяси 

чсэис 

экономикалық  проблемаларды  қамтуда басқаларга үлгі-өнсгс бола білді.

Мәселен,  1910  жылы  Санкг-Петербургтен  А.  И.  Косггянский  редакциясымси 

дсарық  көрген  «Қазіргі  мемлекетгердегі  ұлтгық  қозгалыс  түрлсрі» 

дегеп 

жипакка 

Элиханньп-і  «Қазақгар»  атты  мақаласы  енгізілді.  Онда автор  қазақгар  мсксндейтін 

жоне  Түркістан  өлкелері  мси 

Астрахаиь 

губерниясының  үлтгык  күрамьша 

дсмоірафшшық талдау  жасай  келіп,  қазақтардьщ  ішкі  түрмысыи  баиидар  алдында

мыиаиы  ескергуге  тиіспін  дейді  :  «Қазақгардьщ  шаруашылық  тіршіліп  -  малына 

каятыи  жер  мен  суаратын  өзен-көл  іздеу  жолында  үнемі  қоныс  аударыгі,  бір

риында  түрактамайтын  жартьшай  жабайы  көшпенділік  карабайыр  формулага

.ыймайды», - дей  келіп ол кошпелі мал  шаруашылыгының орнын 

аралас 

егінпііяік, 

\:амічылық  шаруашылықгың  алмастыра  бастаганын  нақгы  цифрлармен 

дэлелдеп, 

;шақ, крес гьяи бюджеперін, олардың табыстарының түрлерін талданды.

Бүл  еңбекті  ғылыми  очерк  деп  атауға  да  болады.  Оның  алгашқы  еісі 

Золімі  қазақ  даласындағы  құрылыстың  шын  жайын,  қазақтардыц  арасындагы 

озяси, 

мәдени  ахуалды  таныстыруға  арналған.  Автор  патша  окіметіиің 

згаршылдық саясатын сенімді деректер арқылы көз алдыңа елестетеді.

Ал,  кітатъщ  төртінші  бөлімінде  қазақтардың  саяси  белсеиділігініц 

артуы 

жайында 

бай  мәліметтер  бар.  Автор  біріиші  орыс  револіоциясы 

жыл;шрьшда 

доақгар  баршаның  теңдігі  іуралы,  ождан  бостандығы  жөиіпде,  халық  окімсгі

■ісайында  айтып  шатганған  ингеллигенцияға  қосьшьш,  «өздері  білсгін  орыс 

чалкыш>щ  аггын  гасырлар  бойы  қыр  үстінде  жаманатқа  қалдырып  келе  жатқан  сскі 

тапыстарына күллі орыстардың үксай бермейтінін қазақгар енді көрді», - деп жазды.

1913  жылдың көктемінде  Орынборда  А.  Байтұрсынов  псн  М.  Дулатовтыц 

қолдауымен  жалпы  ұлттық  багыттаіы  «Қазақ»  газеті  шыға  бастады.  Осы 

оасылымда  1913  жылы  3-наурызда  шыққан  -   «Думадагы  партиялар»  дсгеп

мақаласы  мейліише  тартымды  болды.  Мақалада  ІҮ  мемлекетгік  Думадагы 

хүштердіц  орналасуын  автордыц  қалай  қабылдайтындығын  байқалады.  «һекі 

<о:;қарастарды  ұстанатын  партиялар  —  оңшылдар,  ал  жаңа  көзқарастнгылар  - 

соліиылдар», - деп аталады дейді  Ә.Бөкейханов.

Оцітіылдарға  «орыстар  партиясы»,  «қара  жүзділіктер»,  «үл пъіқ  партия» 

жатады.  Олардың  негізгі  позициясы  :  Ресей  -орыстар  үшін,  ягни  озгс  діпдсгі, 

нэсілі  бөлек,  басқа халықтардаң бәрі  одан төмен болу  керек.  Б.үл  партиялардыц 

іПсіры олардыц позицияларыныц мазмүнына сәйкес  келеді.

87

Солшыл  партиялар 

: «Период» паршясы, «Социал-демокраітар» (жұмысшьи.ар)

ЛарГ'ИЯ^ і"  дай_ак 

0

,  Бөкейханов  өзінің көптеген  мақалаларында  белгі  беріп 

келе 

жатқан 

ұлітық  партия  ауқымында  саяси  тұрғыдан  бірігудің  қазактар  ұипн  аса

кажст екепін  ерекше бөліп көрсеіті.

Өзіпің  1913  жылғы  23  шілдеде  жарияланған  «Дума  жоне  қа:тқтар»  дсгсм

маадласыида  ол 

:  «думадагы 442  денутаттьщ 40-50 депутаты  гана  шаруалардап,

еі-ср  орыс  патшалығын  асырып  отырған  шаруаларға  деген  көзқарас  осындаи 

Зо.іганда, саны аз, бөлшектенген, надан  қазақхалқы одан не  күтпек.аз?  Қазақгы

/Іумадан шығарып тастады »..., - деп  ашу-ыза білдірді.

Ә.  Бөкейханов  1915  жылдың  соңынан  бастап  Орьшборда  «Қазак»

газетінде  Ахмет  Байтұрсыновтың  қарамагында  жұмысқа 

кіріседі.  Оеі

I

энсылымда  оның  қазақ  даласындағы  ұлт-азагш қ  котерш стіц  ман-жаиы 

турасында,  ақпан  теңкерісі  хақында,  Алашорда  халық  кеңесінің  жұмысы

жайында ондаган материалдары жарияланды.

Сонымен  қатар Ә. Бөкейхаповтың «Қыр баласы» атты бүркеншек ссіммеі

«Қазақ»  газетінс  ұлан  ғайыр  публицистикалық  материалдары  басылган.  Ол  еі

ецбектерінің  көбін  ғылыми  тұргыда  талдап,  епкей-тегжейлі  зерггеп  жазган,  Ә. 

Бокейханов  «Қыр  баласымен»  қатар  «Ү»  деген  бүркеншік  атты  да  қолданглп. 

Бұл  жонінде  оііың езі  «Айқап» журнапының № 2  санында былай  дсп  көрсеткеп  : 

:<Б.\кытжан,  Сералы  (бұл  жерде  Б.Қаратаев  пен  С Л апинді  айтып  отыр)  «Алаіи» 

ден  бұлдырагып  жүргенде,  мен  абақтыда  жатқанда  қазақ  жері  туралы 

макалаларым «Сибирские  вопросы» деген орыс журналында  1908  жылгы  16-17,

18,  21-22,  27-28,  33-34,  35-36,  37-38,  45-46,  47-48  сандарында  «Ү»  дегөі 

белгімен  қол  қоюыммен  шыққан».  Ол  осы  бүркеншік  атпен  тұңгыш  р<п 

К.  Маркс  нен  Ф.  Энгельстің  «Коммунистік  партияның  манифесін»  1926  жылы

Қызылорда қаласында қазақшаға аударып  шығарған.

Ііііді  Ә.  Бокейхановтың  аудармашылық  қызметі  туралы  бірср  соз.  Опыц 

1922  жылдан бастап М әскеуде тұрғаны белгілі.  Осы  кезде ол  коп,  онімді  жазып, 

артьіиа мол  мұра  қалдырған.  Тек,  1923  жылдың  озінде  ғана  Мәскеуден  оныц  : 

«Потаниннің  омірбаяны»,  «Марабай»,  «Ер  Тарғын»  (түзетін  бастырған), 

«Короленко»,  «Макардың  түсі»  -аудармалары  емірге  келді.  Барлышн  да

аударған  «Қыр баласы». 

ШК|1

Кезінде  «Қыр  баласыныц»  аудармашылық  қызметі  жөнінде  арнайл

макала  жачылып,  оньщ  еңбегіне  жан-жақгы  баға  берген  адамдар  да  болг.ш. 

Солардың  бірі I Ж .   Аймауытов.  Ол  Әлихан  аударі-ан  «Макардың  түсі»  туралы 

Зылай  деп  жазған;  «Аударма  созбе-соз  деп  айтуға  болмайды,  еркін  істслгаі, 

үзын  сойлемдер,  керексіз  сөздер  қысқартылған.  «Қыр  баласы»  аударғанда 

:іыіпақпеи  жонбайды, балтамен шабады,  шұбатпайды, келтесінен  кайырады.

1924 

жылы  Ә.  Бөкейхановтың М эскеуден «Л. Н.  Толстой»,  «Қажымүрат», 

«Қозы-Көрпеш  -  Баян»  еңбектері  басылып  шығады.  Автор  озінің  соцгы  кітабы 

туралы  былай  деп  жазған;  «Қозы-Көрпеш  -  Баянның»  жайылмагап  іүрік 

жүргында  жері  жоқ десе  де  болады.  «Қозы-Көрнеш  -  Баяп»  Ертіс  аяіъі  1 обыл, 

іараншыда,  Түркістанда,  Сарыарқада,  Алайда,  Үранқайда,  Оралда,  башқұртга, 

Кавказда,  шешенде,  осетинде  бар.  «Қозы-Көрпеш  -  Баян»  біздіц  түрік

88

оаласының  сүйген  ертегісі.  Норманда  «Фауст»  қандай  болса,  түрік  баласына 

«Қозы-Көрпеш-  Баян»  сондай.  «Қозы-Көрпеш  -  Баян»  когі  мағыналы,  түрік 

‘мүрі ын сипатгайтын әдебиет қорыныц тацдамасы»...

1925 

жылы  Ә.  Бөкейхановтыц  негізінен  Л.  Н.  Толстойдыц  мол  мұрасыпа 

лоііалган  «Кавказ  тұтқыны»,  «Жұмыртқадай  бидай»,  «Жеті  қарақшы»,  «Жетпіс 

чсеті  мысал»  шыгармаларыныц аудармалары басылып  шыққан.

Ж.  Аймауі>ггов  Әлихашшң  бұл  еңбектеріне  арнап  көлемді  мақала  жазган. 

«Қажымұрат» туралы ол былай д ей д і:  «Қажымұрат» орыстыц данышиап жазушыс-ы 

Толстой шығарған роман,  аударушы «Қыр баласы». Мәскеуде 24 жылы басылгаи.

Толстой  -   ақыл-ойдың,  ақынділқтың  кені.  Адам  баласына  бақ  іздсп, 

здамгериііліккс  үндеген  пайғамбар.  Өмірден  шындық  көксеумеп  тауысқал. 

Гүзмыс  жүзіндегі  теңсіздік, 

неше  түрлі 

жауыздықтың  тамырьг  адам 

оаласындагы  атаққұмарлыққа,  менмендікте,  өзімшілдікте  деп  біліп,  оның  борін

лі  билеген  күштілерден,  үкімсттен  көріп,  үкімет  болмасын  деген  иікірді 

гаратыи  кеткен.  Соғысқа,  қан  тогуге  қарсы  болган.  Адам  баласын  бір  бауыр 

^ылам деп арпалысқан.

Тецдіктіц  күшпен  табылатындығына,  адам  баласыпың  тарихы-  іап 

гз|л 

»>ісының  тарихи  екеніне  Толстой  қосылмаған.  Байлардың  жауыз  мопсісіи, 

гас  жүрегін  «уағызбен,  үгітпен  жібітпек  болған».  Патшаның  өміріпен  бастап 

ма іайдыц,  мұжықтың,  солдаттыц өміріне  шейін Толстойдыц қырағы ақылыиан, 

эткір  қаламынан құтылған  жоқ.  Адамның сырын  айнаға айқын түсірген,  82  жыл 

омір  сүріп,  бір  арба  кітап  жазған.  Сондай  данышпан  Толстойдыц  созімеп 

орысша білмеген  қазақ баласы  «Қажымұратты»  оқудан  бастап танысады»,  - дей 

:<сліп  аударма  туралы  :  «Роман  жалпы  айтқанда  жақсы  аударылғап.  Долме-дэл, 

:<оп  бұзбай  аударған»...  Сөзді  ұғымды,  кестелі  қылу  үшін  қазақ  создерінсн 

ізпкан  кейбір  салыстыру,  мәтелдер,  өлеңдер  жақсы-ақ!  «Гүлдіц  сабағы  дол 

гарамыс»,  «алыс пен  жақынды  жаратқан біледі»,  «иығы  Алатаудыц иығындай», 

хкогендегі  қозыдай»,  «қошқардың 

шүйдесіндей»,  «жатық  мацдайы 

қара 

:<етпен  төскейдей»,  «айылын  қатты  тартқан  буаз  бие  іштеніп»,  «бойы  нардаіі,

*:үрісі  желдей,  сұлулығы  құсбегі  пішкен  томағадай»,  «асқа  тіккеи  үидси», 

«даусы  домбыраның  босаған  ішегіндей  қалтырап»...  Мұнып  борі  оііыц

зудармашылық шеберлігін  корсегеді.

Аударманың  сүгіретті,  әдемі  жерлері  көп.  Мәселеи,  «мылтық  ұстап  лып 

міп,  гар  үзеңгіге  аяғын  салып,  сып  етіп  атқа  мініп  алды»,  «Қызықты  қиямыц 

кырмызы  қызылын  біліп,  қан  жаудырған  бүркіттей  қоқиланып,  жігерін,  герең 

.'ыріліі  сабырмен  сипаттап,  мен  жұрттың  тілегін  қабыл  алдым,  -  деді 

[\пжымұрат»,  «Төрелердің  ұрлығы,  сауысқан  жоқ,  ұрлыксыз  шсиеулік  жоқ», 

-лПалуан  жауырынды,  жалпақ жаялы,  жіп-жіңішке,  ұзын  бойлы,  кармаулы ұзын 

холды,  жас  шыбықтай  майысқан,  мсргендей  епті,  қашаған  ұстайтын  апай 

ыңгайлы Жүсіпті  көргенде, Қажымұрат сүйсініп, сусыны  қанып  қуапатыи».

Лудармаиың  жақсы  екенін  осыпдай  создерінен  байқауға  болады.  Орыс 

гіліиде жа:іылған таулықгардың өлеңі де  қазақшаға жагық аударылгаи.  Хат білстіп 

•эді.м  «Қажі імұратты» оқып, аузыиың дәмін алғандай», - деп бағалайды сыпшы.

«Қыр  баласы»  Мәскеуде  тұрғавда  аудармашылықган  басқа,  ІИыгыс 

чшіықтары  баспасының  қазақ  болімін  басқарды.  Марксистік  әдебиеітерді  қазак

89

шұгылданды

*

 

^

  ^

 

Я  

Щ

таруаіиылық, оқу, білім мәселелері бойынша мақалалар жариялады.

Сонымен,  сөз  соңында  айтарымыз  Әлихан  Бөкейханол  кезіиде  ш 

магиандыгын 

терең  меңгерген  білімді  экономист  болып 

қапа  қоймаіі, 

лауазы мды  

ғалым,  тарихшы,әдебиетші,  жалынды  публиңист,  журналист  орі

аудпрмашы да бола білген.

ұлғасы   (Ж үсш оек  А им ауь 

етіміздегі  аса  ірі  тұлғаларді:

прозашы,  драмашы,  сыншы,  публицист,  аудармашы.  Әдебиеггіц  ор  аііуан

ете

жоие  одан  кейін  де  туған  қазақ  әдебиетінің  негізін  салушылардыц  алга  легівдс 

оолды. Көпгеген ірі шығармаларымен жаңа жанрлардағы іздеиістерді  ориықгырды.

Жүсіпбек  Аймауытов  1889  жылы  Семей  губерниясыиыц  Пашюдар

усзііщегі 

Қызылтау 

болысьпіың 

бірінші 

ауылында 

(қазіргі 

Пашюдар 

облысыныц  Баянауыл  ауданында)  туган.  Бұл  жонінде  академик  С.Қирабаси 

■эзіиің  «Жүсіпбек  Аимауытов»  деген  зерттеу  кітабында  :  «Жазушы  өзі 

«Қызылтаудың  баурындағы  Қараның  адыры  деген  жерде  Дэлдебай  ауылында 

тусам  керек.  Руым  -  Сүйіндік.  Оның  ішінде  -   Күлік,  Айдабол  -   Күлік  бір

ітанмахмұг

деііді»,  - деп жазады.

аталары

Жусіпбектің оз әкесі  Аймауыт та,  оның экесі Дәндебай да шагын  шаруалы  адамдар 

Золган. Жүсіпбектің  15 жасқа дейінгі омірі өз ауылында өтеді. Ол ауыл молдасыиан 

оқьш,  сауат  ашады.  Үзіп  -   жүлып  эр  қилы  молдалар  (өз  айтуынша,  Жүиіс  қожа, 

ІІЬймерден  қожа,  Қожахмет  молда,  Қапар  қажы,  Мүхамеджап) 

алдын  көрім, 

-.'скіше  едэуір  білік  алады.  Содан  кейінгі  аз  уақыт  өзі  молдалык  қүрып,  бала 

оқытады.  «Қартқожа»  романындагы  суретгелетін  бала  молда  өзі  екепін  жазушы 

мойындап  жазгаи.  1907  жылы  Жүсіпбск  молдалыкты  тасгап,  Баяпауі»шга  барып 

орыс  мектсбіне  түседі.  «Оспатіың  (Аймауытгың  інісі)  Ссребряшіиков  дейтіи 

гілмашы  моні тәуір көруші  еді.  Баянда соның үйінде жаттым.  Баянда  бір  қыс оқып,

жылы

үстадым», - деиді

ғ - Ч   *

жұмысына

шган

ч

•

 

~  

Н   —   * 

г ?   ...  -  

Ц

й  

Ч В  

4  

-  

.

оалалардың  қатарында  оқудан  шығып  қалады.  Осыдан  кейін  біраз  уақытын  ол 

‘іуылда  • бала 

оқытумен, 

Баяидаш 

мектепгің 

үшінші 

класында 

оқуын 

жалгастыріімсіі  еткізеді.  Содан  1911  жылы Керекуге  келіи,  екі  класты  орыс -  қазіік 

л:сісгебіие ориаласады. Әуелі сол мектепте, кейін интөрнатт білім шіып,  1914 жылы 

'смсйдегі  гуіұгалімдер  семинариясына  түседі.  Оны  1919  жылы  бітіреді.  Осы  кезде 

)1С.  Аймауытов  «Алашорда»  үкіметі  мен  «Алаш»  партиясымен  аршіасып,  опы 

дамыту, нығайту  жолында біраз уақытын жұмсайды.  Сонымен  қатар ол  1918 жылы 

М  Оуезовпен бірге «Абай» журналының негізін қалап,  шығара бастайды.

1919 

жылы 

Жүсіпбек 

алашордаиың, 

жала 

жабылып 

қудалаиуыпа 

Зашіапысты  алашордадан  бөлініп,  жұмысын  жалғастыру  үшіи  Коммуиистік

90

пғ»ртияныц  катарына  өтеді.  Семейде,  Павлодарда  партия  Совет  /кұмыстарын 

ггкарады.  1920  жылы  Қазақстан  советтерініц  Құрылтай  съезіис  делегат  болып 

каіысады.  Содан  кейін  Қазақ  АССР  Халық  ағарту  комиссариаіъшда  басшылык 

хы.іметте 

қалады.  1921  жылы Семей губерниялық оқу бөлімінің меіц срушісі  болып

луьісады.  Кейін  «Қазақ  тілі»  газетінің  редакторы  болып,  1924-1926  жылдары 

Ташкентге  шыгатын  «Ақ жол»  газетінің редакциясьшда қызметтер а гқарады.  1926- 

1

929  жылдары  Шымкент педагогикалық техникумының директоры  боладьг.  Ара  -  

гүра  сол  кездегі  саяси  науқандарга  араласады.  1922  жылы  Торгай  уезіидегі 

сл 

шшлққа  үшырыганы  белгілі.  Біраз  қазақ  зиялыларымен  бірге  Жүсіибск 

сол 

ниыққан  слі^е  жордем  қольш  созып,  халықтан  азық-түлікке  мал  жшіайды.

Жиналған  малды  (2668  сиыр,  1931  жылқы,  264  түйе)  шагын  бақгашы  топпеи 

Горгайга  айдап  барып,  талай  ауылды  тоніп  түрган  ажал  тырнагынаи  арашалаи, 

ыып  калады.  Көп  үзамай  «Жүсіибек  малды  өзі  пайдаланып  кетті»  деген  домалак 

арыз  бойынша  қіэшмысты  іс  қозгалады.  Елге  жасаган  жақсьшыгыныц  өзіие 

жамандык  болыгі  тигеніне  жазушы  қатгы  күйзеледі.  Екі  жыл  әуресарсацга  салгаи 

сот  ісі  1926  л<ылы  бітіп,  Жүсіпбек  толық  ақгалып  шыгады.  Бірақ,  бүл  қуапыш 

үзаққа  созьшган  жоқ.  Содан  1929  жылы  Қазақстандағы  үлтшылдық  .үйыммен 

байланысы  бар деген  сылтаумен  қайта тұтқынга  алынады.  «ОГПУ»  органдары  ісгі 

тергеп-тексеруге  тиісішие  қылмысты  іс  қозгау  жайында  қаулы  қабылдамастан-ак 

оірдси айыитау мақсатына кіріскен. Сол кездегі  14 адамның борі де түгқындау үшііі 

ксггкілікті  ііегіз  боларлық  айьштары  жоқ  болса  да,  ирокурордың  саикциясысыз-ак 

қамауга  алынган.  Тергеу  бір  жылдан  астам  жүргізілген  және  зацсыз  іүі-қыида 

үсталган  осыиша  ұзақ  мерзім  ішінде  сол  14  айыптаушылардыц  қылмысын 

длпелдерлік бірде-бір объективті дерек табьшмаган.  Контрреңолюциялық үйымның 

Золгандыгьша  дәлел  жоқ,  ондай  үйымның  программасы,.  уставы,  олдебір  алга 

р і »   практикалық  мақсаттары  мен  соларды  жүзеге  асьфуга  Пэірысқан  іс- 

зрексггері  жөпіиде  тергеушілер  ешқандай  нақгы  дерек  жииай  алмагаи.  Согаи 

хпрамастаи  айьштау  қорьгтындысы  жасалганда,  ешкімнің бекітуінсіз-ақ соттаи  тыс 

зрісшның  қарауына  берілген.  Айыптауиіылар  іс  материалымен  таныстырылмагаи, 

сшқайсысына  да  өздерін  қоргау  үшін  мүмкіндік  туғызылмагаи.  Міие,  осылардьш 

-саіарында  Ж.  Аймауытовтың  өмірі  1931  жьшы,  42  жасында  наплз  і-ворчесіволык 

голысқан  кезіиде  қыршынынан  қиьшды.  Жүсіпбектіц әдебиетке қүмарлыгы  жастай 

оянпш  тэрізді.  Өзі  «Ауылдағы  өзім  қүрбы  балалардан  хатгьі  ерте таныдым,  қисса, 

әлеи  кітаптарды  коп  оқушы  едім.  Қадыкеш  апамның  бір  сандық  хиссасы  бар  еді. 

Қыстыц  үзақ  кештерінде  алғашқыда  Қадыкешке,  соңьшан  Ақат  екеуімізге  әкем 

чисса  оқыгқг>ізып  отырушы  еді»,  -  дейді,  С.  Садуақасовқа  жазі*ан  (хатыида) 

жүктеу/скачать 10,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: