К. Маркс, Ф. Энгельс. Тандамалы шығармалар. Алматы, 1956

қ а й ғ ы ( XI V— XV ғғ.) атынан с а қ т а л ғ а н өсиет, насих ат,
н а қ ы л сөздерде ж о қ ш ы л ы қ т ы ң , ш а п қ ы н ш ы л ы қ т ы ң ауыр 
а з а бы н шеккен қ а з а қ х а л қ ы н ы ң бейбіт өмір, ж а й л ы қо- 
ныс т у р а л ы а р м а н ы мен қ и я н а т ш ы л х а н да р ғ а , қ а йы р ы м-
сыз ш а п қ ы н ш ы л а р ғ а қ а р сы н а р а з ы л ы ғ ы , күресі 
бейне- 
ленген. Қ а з а қ т а , ше шенді к өнердің бір д а м ы ғ а н д әу і р і — 
X V I I — XVIII ғ ас ыр л ар . Б ү л дәуі р қ а з а қ х а л қ ы н ың
Қо- 
қан, Ж о ң ғ а р , Қ а л м а қ б а с қ ы н ш ы л а р ы н а қ а р сы өз тәуел- 
сіздігін қ о р ғ а у ж о л ы н д а ғ ы ауыр күрес ж ы л д а р ы м е н түс- 
т а с келеді. Осы кезде а т т а р ы ш ы қ қ а н қ а з а қ т ы ң белгілі 
шешен билері мен б а т ы р л а р ы Төле, 
Қ а з ы б е к , Әйтеке, 
С ырым, Ж ә н і б е к атымен 
б ай ла ны с т ы ше шен д і к сөздер 
д ү шп ан ны ң әрекетін, с ү л т а н д а р д ы ң әді летсіздігін әшке- 
релеуге, елді бірлікке, күре ске ж ұ м ы л д ы р у ғ а б ағ ыт т ал - 
ған.
Ал ше шенді к сөздер а қ ы н д ы қ сөздер ( ө л е ң - ж ы р л а р )
мен көркем қ а р а сөздерді ң (ертегі, әнг і мел ер) а л ғ а ш қ ы
бөліне б астауын көрсететін а р а л ы қ ж а н р сияқты. Өйтке- 
ні шешендік сөзде әнгіменің де, өлеңнің де белгі лері бар. 
Қ а р а сөз бен өлең сөздің бөлінуімен ше шен д і к сөз өнері 
өткінші жа н р ретінде ж о й ыл ы п кетпеген, қ а й т а өз аЛдына 
дамып, дербес ж а н р болып қ а л ы п т а с қ а н .
Шеше нд і к сөздерді ң баста уын ж а л п ы ауыз әдебиеті- 
нің әжесі ндей е рт е гі - а ң ыз д ар да н і здеуге болады. Ертегі- 
а ң ы з д а р д а жиі кездесетін 
А й м е н күндей, ә л е м м е н бір-
дей; А й десе аузы, к ү н десе к ө зі бар...; Ж е р теңгедей, ас-
п а н тебінгідей еді...; Темір етіктен теңгедей, темір таяқ-
тан тебендей қ а л ға н д а ...
деп келетін бейнелі сөз ті ркесте- 
рі ше шенді к сөздерді ң а л ғ а ш қ ы н ыш а н ы секілді.
Ш еше нд і к сөздер от қасы, төбе б ас ын да ғ ы ертегі, ән- 
гіме үстінде айт ы л а т ы н әзіл, а й т ы с т ар д ан б аста п торқа - 
л ы той, т о п ы р а қ т ы өлім тү сы н да ғы жи ы н- т о б ыр л ар д ы,
келелі кеңес, кісі қүнды д а у л а р д ы а р а л а п өткен.
Ше ше нд і к сөздер, ауыз әдебиеті нің б а с қ а тү рл ері си- 
яқты, а у ы з ш а т а р а л ғ а н . Қ о н а қ т а немесе 
бір 
мәселені 
т а л қ ы л а у үстінде отырып кәп ж а с а ғ а н кәрі қ ұ л а қ т ы , тә- 
жі рибелі а д а м д а р д ы ң аузын ан
ш ы қ қ а н ж ү й р і к ойлы, 
жүйелі сөздерді қ ұ й ма қ ү л а қ т а л а п т ы ж а с т а р , өнер к у ­
тан қ ы з - б оз б ал а ж а т т а п алып, ж ү р г е н- т ұр ғ а н же рле рі н-
де, а с-тойларда, о й ын -с а уы қт а р д а ай та жүрген. Өзінін 
ка жеті не, өмі рдің тілегіне қ а р а й өндеп, өзгертіп, 
ж а ң -
а р т ы п - жа ң ғ ы р т ы п отырған.
Әсіресе билеуші т ап ты ң өкілі билер, б а р ы м т а ш ы ба- 
т ы р с ы м а қ т а р шешендік сөздерді өз мүдделері үшін ше- 
бер п ай д а ла н ға н.
89

Ш е ш е н д і к сөздер е р те г і- а ңы з д а р мен х а л ы қ поэзиясы- 
нан і рі ктелі п-сұрыпт алып, бөліне отырып, х а л ы қ т ы қ бі- 
р ы ңғ а й әдеби т іл і мі зд і ң қ а л ы п т а с у ы н а себепкер болған.
Ш еш е нд і к сөзд ерд і ң сөйлем қ ұ р ы л ыс ы мен сөздік құр а -
мы, м а з м ұ н ы мен т ұ л ғ а с ы ж а ғ ы н а н д а қа зі ргі әдеби ті- 
лі мі зде н аса 
а л ш а қ емес. 
Ш еш е н д і к с ө з д е р — әдеби 
т і лі м і з д і ң сөзді к қоры, с а р қ ы л м а с көзі. Д е ме к , ше шенді к 
н ұ с қ а л а р — ау ыз әдебиеті ні ң б а с қ а с а л а л а р ы м е н
бірге 
қ а зі р гі қ о л д а н ы л ы п жүрг ен әдеби ті лі мі зді ң үлгісі, ұйт- 
қысы. Оны зерттеп білу, оқып- үйрену ті лі мі зді ң байлы- 
ғын, сөйлем қ ұр ыл ыс ын , д ү р ыс сөйлеу ере жес і н меңгеру- 
імізге, әдеби ті лі мі зд і ң д а мы п , ой-өрісіміздің кеңеюіне 
негіз болған, бола бермек.
Ш е ш е нд і к сөздер мен көрк ем әдебнетіміздін, қ а л ы п т а -
сып д а м у ы н а үлкен үл ес қ о с қа н Б ү х а р д а н баста п Шор- 
та н ба й , Мү рат, Д у л а т секілді белгілі ж ы р а у л а р д ы ң шы- 
ғ а р м а л а р ы арнау, т о л ғ а у сөздерге толы.
Қ ұ л а н ж о р т п ас қ ү б а
Ж а р л ы б а й ғ а теңеліп,
Ма л бітпейді демеңіз.
дейтін ше шенд і к т о л ғ а у л а р мен Б ү х а р
т о л ғ а у л а р ы н ь щ
а р а с ы н д а т а л а с қ а түсер а й ы р м а аз.
Ж а ң а
прогресшіл әдебиеті мі зді ң 
өкілі 
М а қ а м б е т
Өтемі сүльі ның өлеңдері де ше шенд і к т о л ғ а у л а р м е н а р а-
лас, ас т а р л ас .
А р ғ ы м а қ т ы ң б а л ас ы
Аз ү й ық т а р д а көп ж о рт а р,
Аз о ттар да көп жус ар,
Д ұ ш п а н ғ а кеткен ары
Т а р л а у д а н т а т қ а н дәні 
мен
деген с и яқ ты ше шенд і к сөздер 
мен 
м а қ а л - м әт е л д е р г е 
бай т о л ғ а у л а р д ы М а қ а м б е т ж ы р л а р ы н ы ң қа й- қай сысы-
нан болса да кездесті руге болады. Сол с и яқ ты Ш е р н и я з
а қ ы н н ы ң ө л е ң - ж ы р л а р ы да ше шенді к сөздерге ұл асып
ж а т а д ы .
Ж а ң а , ж а з б а әдебиеті мі зді б ас т а у шы Абай өлеңдері- 
нің, ше шенд і к сөздері ні ң өнеге-улгісі аз емес. 
Абайдын 
ф и л о с о ф и я л ы қ т о л ғ ау ы «Сегіз а я қ» м а змұ ны да, құры- 
лыс ы д а дәстүрлі ше шенд і к үлгісінде ж а з ы л ғ а н . Мұны
ж о н ға
Қ у р а й ш ы қ п ас демеңіз. 
Қу т а я қ т ы кедейге
Ж а р ы с а қ он б а с д емеңі з.
Ж а л ғ ы з көпке теңеліп, 
Теңді к а л м а с д еме ңі з, —
А з а м а т ерді ң б ал ас ы
бар,
Т а л а у ғ а түскен ма лы
бар, —
90

е ре кше ле п тұ р ға н — ше шенді к 
термедей 
емес, 
қ а т а н
өл еңді к ұ й қ а с қ а қ ұр ыл ға н ды ғы .
Кеңес дәуі рі нде де ше шенді к сөздер са пта н 
шығып 
к а л ғ а н жоқ. Б і р а қ біз оны б ұр ын ғы да й би- бо лы с т а р д а н
емес, а қ ыл-ойдың, көркем сөздің м ұ р а г е р л ері
ж ы р шы -
тер меші лерд ен , мұғ ал і мд ер мен ғ а л ы м д а р д а н
естиміз, 
сөз 
зергерлері
жу р на л ис т е р д і ң ,
а қ ы н - ж а з у ш ы л а р д ы ң
ш ы ғ а р м а л а р ы н а н оқимыз.
Б ұ л а қ т ы т а у д ан а рн а
Қ ы з ы л қ ұ м мен Б е т п а қ
дейтін Ж а м б ы л т о л ғ а у л а р ы х а л ы қ т ы қ
мә дениеті мі зді ң 
ұл ы а рн ас ын а ше шенді к сөздер де бір ж ы л ғ а д а н
келіп 
кұйғандығьі н дәлелдейді . Ше ше н д і к сөздер әдебиеті мі з 
бен көркем өнері мі здің 
а р н а с ын а 
поэзия ж ы л ғ а с ы м е н
ғана келіп құйғ ан жоқ. П р о з а л ы қ жә не д р а м а т у р г и я л ы қ
ш ы ғ а р м а л а р д а д а ше шенд і к сөздерді ң не т а м а ш а үлгі лері
бар. Әсіресе белгілі д р а м а ш ы л а р ы м ы з д ы ң э постық жы р-
л а р негізінде ж а з ы л ғ а н л и б р е т т о л а р ы мен 
пье са л а ры н -
д а өткен з а м а н н ы ң кейі пкерлерін көрсету үшін ше шенд і к 
сөз н ү с қа л а р ын шебер п а й д а л а н ғ а н д ы ғ ы н көреміз.
Ш е ше н д і к сөздер сөз өнерін қуған ж а с т а л а п ақын- 
ж а з у ш ы л а р ғ а , ті лші -әдебиетші
ғ а л ы м д а р ғ а , мәдениет- 
өнер қ ыз м е тк е р ле р і н е ғ а н а емес, сонымен к а т а р халық- 
пен жиі ар а ла сы п , ауыз-екі сөйлесіп т ұр ат ын әкімдерге,
кеңес қызме ткерл ері не, л е к т о р л а р ғ а , әсіресе мемлекет 
қ а йр а т к е р л ер і н е қа же т .
Қ а з а қ шешендік сөздері әлі т о л ы қ ж и н ал ып , зертте- 
ліп болған жоқ. Б ұ л ю, шын м а ғы н ас ы н да , ж а ң а ко л ға
алынды.
Бі з енді ше шенді к сөздерді ң ә л еум ет т і к ж ә не әдеби- 
э с т е т и ка л ы қ мәнін, ж а н р л ы қ - к ө р к е м д і к ерекшелі ктері н 
ашып а н ы қ т а у үшін сөз н ұ с қ а л а р ы н т а л д а й м ы з және 
м а змұ н ын а қ а р а й ше шенді к арнау, ше шенд і к толғ ау, ше- 
шендік д ау дегі үш с а л а ғ а топтап зерттейміз.
ақса,
шөл
Теңі з б ола р аяғы. 
А л қ а б ы кең ойпа ттың 
С у ғ а да б олмас тояры.
О д а қ т а н білім а р н а ак т ы
Мейі рл енте д ал а н ы.
Б і лі мге тұғ ыр А л а т а у
Алтыннан ірге қ а л а д ы ,
Гүлден шоғын қ а д а д ы .
Қөрікті бүгін д а л а н ы ң
Гүл дегенім ад а м ы.

2-т а р а у.
Ш Е Ш Е Н Д І К С Ө З Д Е Р Д І Ң Т Ү Р Л Е Р І

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: