М. Әуезов. «Әдебиет тарихы», Қызылорда — Ташкент, 1927

бидің, Ж и р е н ш е н і ң сөздері б а с ы л ып т а жүрді , б ір а қ н а қ-
т ы л ы з ерттелмеді .
Қ а з а қ ше шен д і к сөздерін а р н ай ы зерттеген бір еңбек 
Әмина М ә м е т о в ан ы ң « Қ а з а қ билері ні ң ше шенді к сөздері 
ж ә не оның әдебиеттегі тар и хи орны» (1945) дейтін кан- 
д и д а т т ы қ д и с с ер т ац и яс ы еді. Б ү л зерттеуі нде ол қ ы р қ ы н-
шы ж ы л д а р ғ а дейінгі ж и н а л ғ а н м а т е р и а л д а р д ы п а й д а -
л а н а отырып, қ а з а қ ше ше н д ік сөздері ні ң 
мағынасын„ 
ау ыз әдеб и еті нде а л а т ы н орнын а н ы қт а д ы, оның 
ж а н р
болып қ а лы п т а с у ы н а , д а м у ы н а кезінде себі тиген белгілі 
ше шен д ер мен шешен билер т у р а л ы мәлі меттер келтірді. 
Соныме н қ а т а р е ң б екте елеулі к е мші лі кт е р де ж о қ емес- 
ті. З е рт т е у ші қ а з а қ ше шен д і к сөздері ні ң бәрін билер ту- 
ғ ыз ғ ан дейді ж ә не бүрынғьі би біткенді 
х а л ы қ
қ а м ы н
о й л а ғ а н «ұлы билер» деп т а л ғ а у с ы з дәріптейді. Ат та ры 
а ң ы з ғ а а й н а л ғ а н х а л ы қ шешендері н же т е б а ғ а л а м а й д ы ,
а та лы, үлгі лі сөздердегі х а л ы қ т ы қ арман-ті лект і , а қ ыл - 
о й ла р ды « үл ы- би л ерд і ң» бойына ж а п с ыр а ды . Ал шешен- 
дік с өздерді ң көп н ү с қ а л ы ғ ы н а ж а й
« ж а ң с а қ т ы қ » д е п
қ а р а й д ы .
Ә. М әм ет ов а ж ұ р т ш ы л ы қ т ы ң а йт қа н тал а п- ті лег і мен 
сын-пікі рлерін еске ал ып « Қ а з а қ әдебиеті т ар и хы н ы ң » бі- 
рінші к і т а б ы нд а (1948) б ас ы л ға н
« Ше ше нд ік
сөздер» 
очеркінде, негізінде, д ұрыс ко ры ты нд ы ж а с а д ы .
Қейбі р 
к е мші лі ктері не қ а р а м а с т а н , а т а л ғ а н очерк ше шенді к сөз- 
дерді зертте у ж о л ы н д а бір а д ым 
ілгері легенді к болды. 
Ос ын д а й ү з а қ ж ы л д ы қ жи н а у , з ерт те ул е рд і ң нәтижесін- 
де ше шен д і к сөздер х а л ы қ мұ ра сы деп б ағ а л а н ып , соңғы 
ш ы қ қ а н « Қ а з а қ әдебиеті нің т а ри хы на н» өзінің л а й ы қ т ы
орнын алды.
Д ә с т ү р л і ше шенд і к сөздер дегені мі з — белгілі бір мә- 
селеге б ай л а н ыс т ы т а п қ ы р ой, көркем ті лмен а й т ы лғ а н
ж ә н е х а л ы қ жиі қ о лд ан ып , сөйлемді к қ ү р а м ы қ а лы п т а с -
к а н жүйелі , үлгілі сөздер. Он д а х а л ы қ т ы ң баста н кешір- 
ген у а қ и ғ а л а р ы , ақыл-ойы, арман-ті легі бейнеленеді, өмір- 
ге, дүниеге к ө з қ а р а с ы көрінеді. Сонымен бірге шешендік,
т а п қ ы р л ы қ сөздер белгілі д ә р е ж е д е қ а р а п а й ы м
ха л ы қ -
тың қ а н а у ш ы л а р ғ а , езуші л е рг е қ а р сы ж ү м са й ты н қа р у ы,
қ ү р а л ы болған. «Аяз би, Ж и р е н ш е ж ә н е б а с қ а л а р ж а й -
ы нд а ғ ы ертегілер х а л ы қ ішінен ш ы ққ а н
а д а м д а р д ы — 
Аяз биді, Ж и р е н ш е н і ж ә н е оның сүлу ж а р ы Қ а р а ш а ш т ы
көрсетеді. С о н д а й - а қ Ал д а р Көсені, Қ о ж ан а с ы р д ы . Таз -
ша қой шы н ы сөзге шешен, өткір тілді, т а п қ ыр , п ыс ық 
а д а м д а р етіп көрсетеді. Б ү л а р д ы ң өткір тілі, т а п қ ы р л ы ғ ы
к а т а л қ и я н а т ш ы л х а н да р ды , д үни е қ о р б ай л а р ды , әділет-
86

сіз билерді әшкерелеуг е, м а з а қ етуге б а ғ ы т т а л ғ а н » 1. Сон- 
д а й - а к Төле, Қ аз ы б е к, Әйтеке, С ырым, Ж ә н і б е к есімде- 
рімен б ай ла ны с т ы ше шенді к сөздер де бұл пікірді рас- 
тайды.
Х а л ы қ ш ы ғ а р м а л а р ы н ы ң қа йс ыс ын а л с а қ
та алды- 
мен оны ж е к е а д а м д а р шы ғ ар ғ ан ы н
а ң ғ а р а м ы з . Од ан
кейін оны біреуден біреу естіп, ж а т қ а айтып ж а ң ғ ы р т а
ж ү р і п өңдейді, өзгертеді. А қ ыр ы н д а эле уметті к мәні, әде- 
би
құны бар әрбі р ш ы ғ а р м а с ын ал а, с ы р л а н а келіп бел- 
гілі бір 
х а л ы қт ы ң т ұр мы с - са л ты н а ,
ті рші лі к-ті легі не,
үғым-сені мі не үйлесіп қ а л ы п т а с а д ы д а
бүкіл халықтык. 
м үр а ғ а , о р т а қ рухани қ а з ы н а ғ а а йн ал а д ы.
Қейіпкерсіз,
у а қ и ғ а с ы з ш ы ғ а р м а б олмайды. Өйткені өмірдін. 
өзі де 
с ондай — а д а м сы з ж е р де ә л еум ет т і к өмір жоқ. Ал әдеби 
ш ы ғ а р м а дегені мі зді ң өзі — өмір сәулесі. Міне, сондық- 
т ан х а л ы қ ш ы ғ а р м а с ы д а а д амсыз, кейіпкерсіз 
ж а с а л -
майды. Әдетте, ауыз әдебиеті нде белгілі бір т ари хи қай- 
р а тк ер белгілі бір у а қ и ғ а ғ а қ а һ а р м а н етіп а л ы н а д ы н е ­
месе у а қ иғ а белгілі бір қ а йр а т к е р д і ң төцірегіне т о п та л а-
ды. Мысал ы, А л да р Көсе, Қ о ж а н а с ы р , Ж и р ен ш е , Асан 
к а й ғ ы л а р , міне, сондай а т т а р ы ж а л қ ы
есімнен 
ж а л п ы
есімге а й н ал ғ а н ж и ы н т ы қ о б ра з д а р .
Әрине, әуе лд е мұндай а д а м д а р д ы ң өмі рде болуы ық- 
т и м ал . Б і р а қ әд ебиетте ж а с а л ғ а н қ а һ а р м а н өмі рде бол- 
ран а д а м н ы ң өзі де, көшірмесі де емес, х а л ы қ с а н а с ын д а 
қ а й т а ж а с а л ғ а н бейне, артын а үлгілі сөз, өнегелі іс қ а л-
д ы р ғ а н т ари хи қ а йр а т к е рд і ң , д а р ы н д ы ө н е р п аз д ы ң екін- 
ші өмірі, мәңгі лі к өмірі деуге болады. Он д ай ж а ғ ы м д ы
о б р а з д а р д ы х а л ы қ ж а с үр п ақ , ж а ң а қ а у ым үлгі 
алсын 
деп жа с ай д ы, кейде керісінше, қ а й ы ры м сы з хан, 
с а р а ң
бай, з а л ы м уәзі рл ерд і ң ж а ғ ы м с ы з кейпін ж а с а п , ж а с т а р -
ды ж а м а н ш ы л ы қ т а н с а қ т а н д ы р а ды .
Х а л ы қ өзінің ш ы ғ а р м а л а р ы н д а белгілі а д а м н ы ң бей- 
несін ғ ан а өзгертіп кой ма йд ы, оның, ең алдымен,
ісін, 
сөзін өз қ а л а у ы н ш а ел тілегіне бейімдеп өңдеп, өзгертіп 
жі беред і . Б ұ л ере кше лі кті ше ше н д і к сөздер мен 
аңыз 
әңгі мелерден айқын көруге болады.
О н д ай сөздерді ойлы, т әж і ри бе л і а д а м д а р өзінің қа- 
жетіне, өмі рдің тілегіне қ а р а й өзгертіп, қ ү б ы лт ып , ж а -
ң а р т ы п- ж а ң ғ ы р т ы п отырған. Қ а ж е т с і з қ а у ы з ы н а н ары- 
лып, селкеу а р қ а у ы ширап, көптің көкейіне қо н ған сөз 
ғ а н а ел ж а д ы н д а өмір сүрген. М а з м ү н ы мен көркемді гі
ж а ң а з а м а н ғ а сай келмеген сөздер сөз а й н а л ы м ы н а н шы-

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: