Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ш а н а ң д ы ж аздан сай-
ла, а р б а ң д ы қыстан с а й л а ( Готовь летом сани, а з и м о й телегу); С и ы р д ы ң сүті ж елінінде емес, тілінде ( М о л о к о у ко р о в ы не в вы мени, а на я з ы к е ) ; Жеті рет өлш е п, б ір рет кес ( Семь р а з отмерь, один р а з отрежь); Төрт аяқты ат та сү рінеді ( К онь на четырех н о га х и то спотыкается) ; Ж ү з сом ың б олм асы н, жүз ж олдасьщ б о л с ы н ( Н е имей сто р у б л е й , а имей сто д р у з е й ) деген секілді м а қ а л - м ә т е л - дерді орыс х а л қ ы н а н а уы с қ а н деуге болады. Әсіресе ке- ңес х а л ы қ т а р ы н ы ң а р а л а р ы н б ұр ын ғ ыда н да ж а қ ы н д а т ы п , б е й м а р а л а р а л а с у ы н а жо л а ш қ ан Ұлы Қ а з а н социалисті к төңкерісінен кейін тілімізге, әдебиеті мі зге орыс тілінен, орыс тілі а р қ ы л ы Е у р оп а х а л ы қ т а р ы н а н а уы с қ а н м а қ а л - мәтел де рмен әдеби қ а з ы н а м ы з қ о р л а н а түсті. Тем ір д і қ ы з ғ а н к е з д е соқ ( К у й железо, пока го р я ч о ); К ә р іге қ ұ р - мет, жасқа жол (Старому почет, м о л о д о м у — д о р о г а ); А д а м деген ардақты ат (Ч е л о в е к — звучит го р д о ); Тізер- л е п күнелт кеннен, тік ту р ы л ө л г е н артық (Ч ем жить на к о л е н я х , л у ч ш е умереть стоя) секілді м а қ а л д а р — әлеу- меттік төңкері спен бірге келген х а л ы қ т а р достығының, до ст ық к а р ы м - қ а т ы н а с т а р д ы ң жемістері. А л ай да мүндай әдеби алыс-бері сте де к а з а к х а л қы к а р ы з д а р болып к а л- маған. Б ір е у д е н төс жесең у ш а ң д ы дайы нда, дейтін жо- ма рт халык, орыс фо л ьк л ор ын ан алған ма кал - мәтел д ері - нің төлеуін өзінің әдеби корынан еселеп к а йы р ы п отыр- ған. Оны В. И. Д а л ь (1801 — 1872) ж и н а п к ү р а с т ы р ғ а н «Орыс х а л қ ы н ы ң м а к а л д а р ы » (Москва, 1908) атты белгі- лі ж и н а қ т а н а ң ғ ар у ғ а болады. Атап а й т к а н д а ж и н а к к а енген: Б о л е з н ь входит пудам и, а выходит золотниками ( А у р у батпандап кіреді, м ы с қ а л д а п ш ы ғ а д ы ); Н е рой я м у другом у, сам в нее п опадеш ь (Б і р е у г е ор ңазба, өзің тү- с е р сің ); С у х а я лож ка рот дерет ( Қ ү р ғ а қ қ а с ы қ а у ы з жыртар) деген секілді м а к а л д а р мен мәтелдер әрбір к а з а к о к ы р м а н д а р ы н а е же л де н таныс. Ж и н а к т а к а з а к м а к а л д а р ы н ы ң б і ра зы осылай сөзбе- сөз а у д ар ы л с а , б і рс ыпырасы ы кш а м д а л ы п , сөйлем кұры- л ыс т а р ы өзгертіліп алынған. Бедность — не порок (Б а й - лыщ мурат емес, жоқтық уят ем ес); Д а р е н о м у коню в з у бы не смотрят (Ж үйрікт ің а у зы н а ш п а ) ; К о ш к е — и г р у ш ки, а м ы ш к е — с л е з к и ( М ы с ы қ қ а ойы н керек, тышқанға ө л ім к е р е к ) ; Н е п л ю й в к олодец, авось случится ( сам о м у) воды напиться ( С у іш к е н қ ү д ы ғы ң а түкірме) се к іл д і ма- ғ ына сы таныс ма қ а л - м ә т е л д е р д і де кездестіруге болады. 22 Бі р х а л ы қ т а н екінші х а л ы қ кез келген м а қ а л - м ә т е л д і а у д а р а бермейді, өзінің тұ рмьі с-салтына, ш а р у а ш ы л ы қ кәсібіне, ойлау, сөйлеу мәнеріне т. б. ж а ғ д а й л а р ы н а үйлес келеті ндері н ғ а н а алады. Де ме к, орыс х а л ы қ м а қ а л - м ә т е л д е р і н і ң қ а з а қ тіліне а у д а р ы л у ы, қ а з а қ х а л ы қ д а н а л ы ғ ы н ы ң орыс х а л қ ы н ың журегіне ж о л т а б уы — екі х а л ы қ т ы ң е ж е лд е н ниеттес, тілектестігін, мәдени қ а р ы м - қ а т ы н а с т а р ы н ы ң т ар и хи та- мыры тереңде ж а т қ а н ы н көрсетеді. Ұқсас, м а ғ ы н а л а с мақал-мәтелдердін, б ар л ығ ы н ба с қ а ха л ы қ т а н ауысып келген деуге б олмай ды. Т уы ст ы қ неме- се көрші лесті к қ а р ы м - қ а т ы н а с ы ж о қ бірінен-бірі алыс, а л ш а қ ж а т қ а н , б і р а қ т а б и ғ а т ы мен т а ғ д ы р ы, мәдениеті мен ш а р у а ш ы л ы ғ ы т. б. ұ қ с ас х а л ы к т а р ті лінде бір-біріне үк с ас ма ка л - м ә т е л д е р , н а қ ы л с ө з д е р кездесе береді. Сөйтіп, а та ла с , от а н д а с х а л ы қ т а р д ы ң м а қа л - м ә т е л д е р і бірде т үб ірлес-төркіндес болса, бірде бір-біріне ауысу, ау- д ар у ж о л д а р ы м е н байып, д а м ы п отырғ ан. Мү нд а й әдеби- мәдени б а й л а н ы с т а р төңкері стен бүрын сирек кездесетін болса, кеңес дәуі рі нде қ а л ы ң іске ай н ал д ы. 2 - т а р а у. М А Қ А Л М Ә Т Е Л Д Е Р Д І Ң Т А Қ Ы Р Ы П Т А Р Ы жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|