Б. Адамбаев апық

л ы қ ; Ұры байы м айд ы , сұқ сем ірм ейді; Үры ө зге н ің м а л ы н
жейді, өзінің ары н жейді; Ж орт у ы ліиы ны ң б асы ж олда
қ а л а д ы
дейді. Сонымен, х а л ы қ м а қ ал - м ә т е л д е р і н д е үй 
ішінен б аста п а ғ ай ы н - т у ы с қ а н д ы қ , қ ү д а - ж е к ж а т т ы қ , дос- 
т ы к - қ о н а қ ж а й л ы қ т. б. б а й л а н ы с т а р д ы ң б а р л ы ғ ы д а орын 
алған, о л а р д ы ң а р а с ы н д а ғ ы
қ а р ы м - қ а т ы н а с т а р
айқын 
белгіленген, межеленген.
* * *
Қ а з а қ м а қа л - м ә т е л д е р і н і ң көбісі м а лш ы, егінші, ба- 
л ы к ш ы ж ә н е а ңш ы ш а р у а л а р д ы ң кзсібін, тұрмысын, қа- 
р ы м - қ а т ын а ст а р ы н , с а лт - сан ас ын бейнелеуге 
а р н а л ғ а н ,
б а р л ы қ нәрсені сол ша р у а к ө з қ а р а с ы мен ұ ғ ым ы н ың тур- 
ғысынан б а ғ а л а ғ а н.
Қ а з а қ қ о ғ а м ы тек м а лш ы ш а р у а л а р мен егінші ди- 
к а н д а р д а н қ ү р а л м а й д ы . Б а с қ а н ы ң еңбегімен күн 
көре- 
тін ж а т ы п ішер а д а м д а р мен әл е у м е т т ік то п тар бар. О л а р :
бай, саудагер, төре, хан, к о ж а , м о л д а л а р . Х а л ы қ т ы қ ма- 
к а л д а р д а осы бил еуші ле р мен т о п т а р д ы ң т ұ р мыс- сал ты,
мі нез- қ ыл ығ ы т. б. сы н а л а д ы.
Х а л ы қ
Б а й л ы қ мұрат емес, жоқтық 
үят 
емес 
деп
кедейлі кті кемсітпей, керісі нше өз еңбегімен күнелткенді
көтермелейді ,
А р қ а л а п отын тасыған, а р қ а с ы тер сасы-
ға н
ж а р л ы ғ а ж а н ы ашиды, бүйрегі б ұрады.
Бейнет тү-
б і
— 
зейнет
деп а д а л еңбекті дәріптейді. 
Он екі м ү ш е ң
с а у болса, ж арлымьін деме; Он с а у са ғы ң са у б олса, дәу-
лет емей немене?
— дейді.
Сонымен бірге ж а р л ы мен ж а л ш ы н ы ң т а б а н
ақы,
м а ң д а й терімен т а б ыл ға н, ж и н а л ғ а н б а й л ы қ қ а мае, с а ­
ран, б а й л а р д ы сынап: 
Б а й сою ға ж а р л ы н ы ң ж а л ғы з тоқ-
тысын қ а р ы з сұрапты; Ж ы л а н ғ а түк біткен сайы н қалтьі-
р а у ы қ
деп б а й л а р д ы ң пайда күнемді гі н, д үн е қо ңы з д ығ ын
әшкере ле йд і , 
Б а й а у зы н д а семіз сөз
деп 
м ы сқ ыл да й ды .
Б ай м е йіріне н кү н мейірі; Өз қ о л ы ң д а жоқ болса, атаң да
жат, б а й ға сенбе, өз е ң б ег ің е сен
дейді.
С а у д а — қ а з а қ а уы лы н а кешеуі лдеп, к е нж е л еп келген 
кәсіп. Қ а з а қ са уд а ге р ле р і д ербес кәсіп иесі б ола 
а лма - 
ған. О р т а Азия мен орыс са уда г ерл ері ні ң, көпестердің 
пұлд арын м а л ғ а а й ы р б а с т а у ш ы, ө т к і з у ш і — д е л д а л д а р ,
алыгі сатарлар. О л а р бұл кәсіптен п ай да т а б у д ан гөрі зи- 
ян тартып, б ор ыш т а р болып қ а ла т ын . С о нд ық т а н
ш аруа
т үбі
—
кеніш , сауда түбі
— 
б о р ы ш
деп 
қ а з а қ
с а уда ны
б аянды кәсіпке с а на м а ғ а н . Б і р а қ оның б а қ қ а н
малын,
м а л ы н ың өнімін с а уда ге рл е р, а л ы п с а т а р л а р , ө сі мқ ор ла р
45

п а й д а л а н ғ а н . Қөпестерді ң,
әр түрлі
а л ы п с а т а р л а р д ы ң
а ң қ а у қ а з а қ ш а р у а л а р ы н ы ң м а лд а р ы н қ а л а й а р з а н ғ а
а л а т ы н д ы ғ ы ж а й ы н д а X V I I — XVI II ғ а с ы р л а р д а қазак,
же рі нд е 
болғ ан 
орыс 
о қ ы м ы с т ы л а р ы
д а ж а з ғ а н .
В. И. Д а л ь О р ы н б о р д а өткізілген дәстүр л і ж ә р ме ң ке н і ң
ж а й ы н си п а т т ай келіп б ы л а й дейді. «Мұнда текті, а т а қ т ы
шенеуні ктер мен қ ыз ме т а д а м д а р ы жүрді , мүнда үстері- 
не үзын етекті са бынды, м а йл ы сюртук киген, мойында- 
ры н а а л а о р а м а л д а р о р а ғ ан с а у д а ге р ле р де болды, тір- 
ке уші лер мен жы л п о с м е щ а н д а р д а болды; б үла р қ а й с ақ -
т ар ме н ( қ а з а қ т а р м е н — Б. А.) а л ғ а ш қ ы а й ыр ба с ж а с а у -
шы ла р , о л а р ғ а бір қой үші н « ж о м а р т » қ о л д ар ы ме н бір* 
н еше қү т ы ерін бояйтын опа, 
иіскейтін на с ы б а й ж ә н е
ж а р т ы л а й күл, бор, қүм қо сыл ға н үн уыстап са ла тын -
д а р » 1.
Түйені түгімен ж ү т а т ы н осындай о б ы р л а р д ы ң қ и я н а-
т ына ш а р а с ы з ш а р у а н ы ң а й т а р ы жә не көңілге жү б ан ы-
шы: 
Т а р а зы д а н жеген тасбақа
болады-мыс.
Х а л ы қ т а б ы с ы н ы ң ендігі бір «еншілесі» — қ о ж а мен 
молда. Қ о ж а — қ а з а қ а р а с ы н д а исл ам дінін 
уа ғ ы з д ау -
шы. Б ү л — сол дінмен бірге келген « п ай ғ а м б а р әулеті»- 
міс. Б а с ы н д а о ла р діни с а уа т т ы а д а м д а р болған, к а з а к -
тан қ ыз алып, б і р а қ кыз бермей х а л ы қ а р а с ын д а өздерін 
оқ ша у, ж о ғ а р ы үста ғ ан , діни а л ы м с а л ы қ т а р жинап, ең- 
бексіз ел үстінен күнелткен.
Қ а р ж ауды деп қ у а н б а
— 
а я зы бар, қожа к е л д і деп қ у а н б а
— 
н и я з ы бар; 
Қожа
отырған жерде қалтаңа қ о л салм а, дәметіп қ а л а д ы ; Ора-
за, н а м а з тоқтықта, а ды ра қ а л а р жоқтықта, тәлімсіген
м о л д а н ы қ сәлдесі. жатар боқтықта
дейтін м а к а л д а р қо- 
ж а - м о л д а ғ а деген х а л ы қ к ө з қ а р а с ын бейнелейді.
Қ о ж а ғ а ж а қ ы н т үрғ ан дін иесі — молда. Б ү л а р , негі- 
зінде, жерг і лі кті х а л ы қ т а р д а н (т а тар, өзбек, к а з а к ) шык- 
кан; Қ аз ан , Уфа, Б ұ х а р а , Тәшкен, Түр кі ст ан ның ме др е­
с е — меші ттері нде оқ ы ғ ан а д а м да р.
М о л д а л а р ғ а м а л қайғы , м о м ы н д а р ға жан қайғы ; А ю ғ а
а қ ы л уйреткен таяқ, м о л д а ғ а на м а з үйреткен тамақ; М о л -
д аны м а за р д а көр, д е л д а л д ы б а за р д а көр
дейтін м а к а л ­
д а р м о л д а л а р д ы ң мі н е з - к ү лк ын а берілген әділ баға.
Қ о ж а - м о л д а ф е о д а л д ы қ к о ғ а м н ы ң идеологтары десек, 
хан мен султан — сол к о ғ а м ны ң билеп-төстеушілері. 
Х а-
л ы қ о л а р д ы Х а н
— 
қа зы қ, би
— 
тоқпақ
деп б а ғ а л а ғ а н ,
қ о ғ а м ны ң бас шыс ы деп мойындағ ан. Өйткені әрбір қау-

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: