В. И. Д а л ь. Бикей и Мауляна. Поли. собр. соч. т. VII. СПб.—

ымның өзіне ( қ а р ы м- қ а т ы н а с ы н а , турмыс-кәсі бі не, салт- 
са на сына ) л а й ы қ к ұр ы л ыс ы, ба с шыс ы б о л м а у ы мүмкін 
емес, онсыз қо ға м өмір сүре ал ма йд ы.
Қ а з а қ қ о ғ а м ы а у ы лд а н б ас т а л а д ы . Ауыл — а т а ғ а не- 
гізделген ең ша ғ ын ж а м и ғ а т . Әдетте, а у ы л д ы ң қонысы,
к ора сы бірге, ж а й ы л ы м ы ортақ . Д е м е к , ауыл — ағ а йын- 
ды әрі ш а р у а ш ы л ы ғ ы а р а л а с а д а м д а р д ы ң б а с т а у ы ш қау- 
ымы. А у ы л да с т а р д ы ң көбінесе тілегі, мүддесі бір. Сон- 
д ық та н х а л ы қ д а н а л ы ғ ы
Л у ы л б о лс а ң қ а у ы м б о л; Ат сат-
саң а у ы л ы қ м е н а қ ы л д а с ; А ғ а й ы н н ы ң аты озған ш а, а у ы л -
дастың тайы озсы н
деп а у ы л д ы ң ауыз бірлігін насихат- 
тайды.
О т ы р ы қ ш ы ел д ерд і ң а л ғ а ш қ ы ме млеке тті к ф о р ма сы — 
полис (қыс тақ, қ а л а ) болса, көшпелі ел д ер ді ң а л ғ а ш қ ы
мемлеке тті к фо р ма сы — ру, үлыс. Үлыс — р у ла р одағы.
К а з а қ бұрын Ш ы ң ғ ы с т ы ң немересі Ш а ғ а т а й ұ лыс ын а 
к а р а ғ а н ы та р и хт ан белгілі. Ш а ғ а т а й ұ л ы с ын да кейін б а с ­
ка х а л ы қ т а р д ы ң негізін қ ү р а ғ а н р ул ар да болған. Сірә, 
с ырттан күшпен т ан ыл ға н, м ә д е н и - ш а р у а ш ы л ы қ бірлігі 
осал ондай қ ү р а м а о д а қ т а р онша сыйысып біріге қой ма -
са керек. Ол ай дейтініміз 
Ұлыстық ұ л ы күні; Ү л ы қ бол-
саң
— 
к іш ік б о л
деген секілді бірді-екілі б ол ма с а үлыс- 
ка бай ла ныс т ы көп м а қ а л - м ә т е л жоқ, болса да бізге жет- 
пеген. Керісінше, хан мен х а н д ы қ т а р ж а й ы н д а ғ ы м а қ а л -
мәтелдер б ар шы лы қ .
Ха нд ық — түркі
х а л ы қ т а р д ы ң
ежелг і
м е мл еке тті к 
фо рма сы, үлгісі, хан — ме мл еке т басшысы. Бі з 
білетін 
қ а з а қ хан д ығы XV ғ а с ы р д а Әз Ж ә н і б е к хан н ың басшы- 
л ығыме н қ ү р ыл ға н . Е ж е лг і к а з а қ ж е р ін де бұдан бұрын 
д а п а тш а л ы қ т а р , х а н д ық т а р болған, б і р а қ о л а р д ы Шың- 
ғыс б а с қ ы н ш ы л а р ы жойып, кейін бі р ыңғ ай ү лы Ха ндық- 
қа — Алтын О р д а ғ а ба ғ ынд ы рғ ан . Әз Ж ә н і б е к хан бас- 
таран қ а з а қ хандығы, көп ж ы л д ы қ Ш ың ғ ы с б а с қ ын шы -
лығ ын а н кейін, қ ұ л а ғ а н Алтын О р д а н ы ң о р нын д а қ а й т а
т уған қ а з а қ мемлекетіні ң басы.
Х а л ы қ ауыз әдебиеті нің бір ерекшелі гі — әдетте, пат- 
ш а л ы қ пен х ан ды қ о рнына п ат ш а мен хан а т а л а д ы , кө- 
бінесе, елден, х а л ы қ т а н гөрі сол ар сөз болады. Сондық- 
тан қ а з а қ т ь щ х а н д ық қ ұ р ы л ы с ы ж а й ы н д а а йт ы л ға н 
пі- 
кірлерін ханмен б ай ла н ы с т ы м а қ а л - м ә т е л д е р д ен ксздес- 
ті руге болады.
Тон ж ағасыз б о лм а й д ы , е л аға сы з б о л ­
м айды
деп ел бірлігін, он да ғы а қ ы л ды , т ә ж ір и бе лі көре- 
ген б ас ш ы л а р д ың , ел а ғ а с ы ны ң рөлін б а ғ а л а й отырып, 
х ал ық өзінің ауыз әдебиеті нде хан мен әді летсі з билерді 
қ а т а л сынайды.
Қ ойд ы құртаң б үлд ір е д і, 
е л д і сүлтан
47

б ү л д ір е д і; Б а й қ а сы н а барып, п а қ ы р б о лм а с а ң м а ға н кел,
х а н қа с ы н а барып, б асы ң ж оймасаң м а ға н к е л ; Ш ы н би
сөзің е қарайдьі, сұм би к ө зің е қ а р а й д ы
дей-ді.
Сөйтіп м а қ а л д а р мен м ә тел де рде ф е о д а л д ы к
қ а з а к
қ а у ы м ы н д а ғ ы негізгі әл е у ме т ті к топтар 
мен 
ж і кт ер ді ң
б а р л ығ ы с а р а п қ а түседі, ә р қ а й с ы с ы өзіне л а й ы қ т ы
мі- 
нездемесін, б а ғ ас ын а л а д ы , о л а р ғ а деген х а л ы қт ь щ с ы­
ны, к ө з қ а р а с ы көрінеді.

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: