Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЖАСАЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
М а қ а л - м ә т е л — әдеби ж а нр , ә р қ а йс ыс ы өз а л д ы н а д ерб ес ма ғына беретін көркем ш ы ғ а р м а . Ті лді ң кіші ма- ғ ы на лы бірлігі (единицасы) — сөз болса, х а л ы қ шығ ар- масыньің кіші бірлігі — м а қ а л мен мәтел. Қ а з а қ т ы ң х а л ы қ м а қ а л - м ә т е л д е р і көлемі ж а ғ ы н а н ке- мі екі сөзді бір сөйлемнен қ ұ р а л а д ы , көбісі екі с ө йл ем д і —- €гіз т а р м а қт ы , а с с а : — М ы қ т ы б олс аң Ж е р д е й бол, Бәрі мі зді көтерген. . Т а з а б олс аң судай бол, Кірімізді кетірген, — деген секілді төрт сөйлем- д і — төрт т а р м а қ т ы , бір ш у м а қ т ы болып келеді. Қейбі р ж и н а қ т а р д а бес- алты т а р м а қ т ы с ы д а кездеседі. Шын д ы- ғ ынд а, олар — м а қ а л - м ә т е л емес, н а қ ы л немесе т а қ п а қ сөздер. М ақ а л - м ә т е л бірден туа қ а л м а й д ы . Әуел б аста әлде- қ а л а й а й т ы л а с а л ғ ан ойлы, б ір а қ қ ү р ы л ыс ы олпы-солпы сө йлемдер бірнеше ү р п а қ т ы ң еңдеп-өзгертуі мен бірте- бірте жетіледі , а р т ы қ сөздері к ыс қ а ры п, тілі ұстарып, үл- гілі сөзге а йн ал а д ы, м а қ а л яки мәтел болып қ а л ы п т а с а - ды. Мәселен, қа зі ргі А с ы қ қ а н жетпес, б ұ й ы р ға н кетпес дейтін м а қ а л , А. В. В аси л ь ев Торғ ай қ а з а қ т а р ы н а н ж а з - дырып алып, Ор ын бо р д а 1892 ж ы л ы ж а р и я л а ғ а н жи- н а қ т а : Ж ү р г е л е ң алмас, б ұ й ы р ғ а н а л а р деп ж а з ы л ғ а н ; ал Я. Л ю т ш Ақ меші т ( Қ ы з ы л о р д а ) қ а з а қ т а р ы н а н ж а з - дырыгі алып, Тә шке н д е 1883 ж ы л ы ж а р и я л а н ғ а н ж и н а к - 53 та: Ж ү г ір г е н жетпес, б ү й ы р ғ а н кетпес деп б а с ы л ғ а н . Д е ме к , ұ з а қ ж ы л д ы қ і рі ктел у- с үрып тал у нәтижес і нде ма- қ а л д а ғ ы негізгі ой б ү й р ы қ ( ж а з м ы ш ) с а қт ал ып , екі р ет қ а й т а л а н а т ы н әрі үй қ а с сы з а л ма с, а л а р сөздері кейін ү й қ а с т ы әрі ш и р а қ еСтілетін жетпес, кетпес сөздерімен а у ыс т ы р ыл ғ ан . Ж е т п е с сөзімен үндестігіне қ а р а м а с т а н т а р м а ғ ы н а л ы жүр ге ле ң, жүг і рг ен дейтін сөздер ә л д е қ а й - да айқын м а ғ ы н а л ы а с ы қ қ а н деген сөзбен а л м а ст ы р ы л - ған. Сол с и яқ ты қа зі р гі Е м е н н ің и іл г е н і — сы нғаны, ер д ің екі с ө й л е г е н і — ө л г е н і дейтін м а қ а л Ы. Алтынсариннің. «Хр ес т ома т ия сы н д а» ( Орынбор, 1879) Е м е н ағаштың и іл г е н і — сы нғаны , ер жігіттің ү я л ғ а н ы — ө л ге н і деп, «Мың бір маоқалда» (Мәскеу, 1923 ж ы л ) Е м е н ағаштың и іл г е н і — сы нғаны , ер жігіттің екі сө й л е ге н і — ө л ге н і деп ж а р и я л а н ғ а н . К ө с е у ұ зы н болса, қ о л күймес, аға й ы н к ө п болса, жау тимес дейтін м а қ а л , Ә. Д и в а е в 1927 ж ы л ы Тә шке н д е б ас т ы р ғ ан « Қ а з а қ м а қ а л д а р ы н д а » — Қ ө с еуің ұ зы н болса, ң о л ы ң күймес, а ғ а й ы н ы қ к өп болса, адам ти мес деп берілген. Келті рілген м ы с а л д а р д а н б а й қ а л а т ы н т ағ ы бір нәр~ се — м а қ а л д а р мен мә телде р сөйлемдегі а р т ы қ сөздерді қ ы с қ а р т у не м а ғ ы на лы , көркем сөздермен а уыстыру жо- лымен ғ а н а емес, қ а ж е т с і з ж а л ғ а у , ж ұ р н а қ т а р д ы қыс- қа рту, ы қ ш а м д а у тәсілімен де үст а ра т ы ны н көреміз. Д е мек, әрбі р м а к а л д ы ң (мәтелдің) өз шығу, даму, қ а лы п- т а с у тарихы, з а ң д ы л ы ғ ы бар. Үнемі а у ы рд ан жеңі лге, қи ынн ан о ң а й ғ а қ а р а й уста- рып о тыратын ж а л п ы тіл з а ң ы ң а л а й ы қ м а қ а л мен мәтел- дер де қ ыс қ ар т у ме н, ы қ ш а м д а л у м е н жетіледі . Қ а з а қ ха- л ы қ ма қа л - м ә т е л д е р і н қ ы с қ а р т а ұ с т а рт уд ы ң бірнеше тә- сілі бар. 1. М а қ а л - м ә т е л д і сөйлемде б а с т а у ы ш т ы айтпай кету немесе оның қызме ті н а л д ы н д а ғ ы а н ы қ т а у ы ш қ а телу ар- қ ы л ы ы қ ш а м д а л а д ы . Мы с а л ы: жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|