Б. Адамбаев апық

ж а р т ы л а й ж а у ы н г е р л і к - к ө шп ел і өмі рдің өзі ш ы н ық т ыр -
ған. Ауыз әдебиеті нде ж ү з - ж ү з ж и ы р м а ж а с а ғ а н ж ә н е
соған дейін азуын ша лып, а қ ы л ын т а н б а ғ а н д ан а қ а р и я -
л ар т у ра л ы а ң ы з - ж ы р л а р бар. Дег ен мен , т а б и ғ а т з а ң ы — 
қ а т а л заң,
Жастық
— 
жалын, к ә р і л ік
— 
көмір.
Х а л ы қ өмір мен өлім мәселесіне де н а з а р
а у д а р ғ а н .
Дін иелерінің ж а ң с а қ у а ғ ы з ы н а қ а р а м а с т а н
Ақыреттің
м ы ң күні, ж а л ға н н ы ң бір к ү н ін е н садаға кетсін
деп бай- 
ыптаған.
Б о л а р ы ң д а б о л ы п өт, б оз ж орға аттай ж еліп өт
деп өмі рдің көңілді, м а қ с а т т ы болуын қ а л а ғ а н .
Өмір мен өлім — бір ж о л д ы ң екі б ас ы н да й т і р ші лі к 
заңы. Т у м а қ қ а
ө л м е к
бар. Х а л ы қ а у з ы н д а ғ ы а ң ыз д а :
Қо р қы т өлімнен қа шы п , мәңгі лі к өмір іздеп ж е л м а я м е н
жер-дүниені кезіпті-міс. Аң ғ а б а рс а өліп ж а т қ а н ж а ң у а р -
л ард ы, о рм а н ғ а б арса қ ү л а п ж а т к а н а ғ а ш т а р д ы , т а у ғ а
барса қ и ра п ж а т қ а н т а с т а р д ы көреді. Қ а й д а б а р са
д а
ал д ынан өлік пен « Қ о р қ ы т т ы ң кәрі» 
шығ ад ы.
Сөйтіп 
Қ ор қы т өлімнен қ а ш ы п қ ұ т ы л а а л м а й д ы , бір ғ а н а өнер- 
ден (күйден) өзіне ж ү б а н ы ш т а б а д ы , яғни екінші өмір, 
мәңгілік өмір т а п қ а н д а й болады. Д е ме к , өмір бар ж е р д е
өлім бар дейді х алық.
Т озбас со ғы лм а й д ы , ө л м е с ж арал-
майды ; Өзекті жанға бір өл ім
деген м а қ а л д а р соны аң- 
ғ а р та ды.
Х а л ы қ тәжірибесі нен туып, у а қ ы т сынынан өткен ма- 
қа л- мә т ел д ер а н ы қ т а л ғ а н қ а ғ и д а ғ а , д а у - ж а н ж а л д а р д ы
реттейтін ере же г е ай н ал ғ ан .
Ж о ғ а л ғ а н м а лд ы (затты) біреу тауып а л а д ы , кейін 
иесі ма лын ( затын) таниды. Егер та у ып а л у ш ы мен та- 
нушы а р а с ы нд а д а у - т а л а с туа қ а лс а , кез келген кісі 
Та-
ны ға н алады , тапқан қ у а н а д ы
деп кесім айта а л ад ы. Осы 
м а қ а л ғ а л а й ы к т а п қ а н ғ а с ый лы қ беріп — қуантып, т а н ы-
ран а д ам ма лын (затын) өзі а л уғ а хұқьілы.
Қ а з а қ дәстүрі нде басы бос б ойжеткен 
қ ыз д ы
кәрі- 
жа с, бай-кедей, ж а қ с ы - ж а м а н демей қ а л а ғ а н а д а м айтты- 
руға ерікті, хақ ылы. Оны ешкі м ай ып - ша м көрмейді. 
Өйткені 
Қ ы зд ы кім айттырмайды, қ ы м ы з д ы кім ііипейді
дейтін ата сөзі бар.
Ф е о д а л д ы қ Қ а з а қ с т а н д а ү р л ы қ — б а ры мт а м е н байла -
нысты д а у - ж а н ж а л д а р жиі кездесетін. Әсіресе, б ар ы мт а -
гершілік күштіні ң әлсізге, көптің аз ғ а з о р л ы қ ж а с а у ы н а
сыл тау болған. Әдетте, ұ р л а н ғ а н м а л д ы ң ж а қ сы сы , жа - 
р амдысы қ а й т а р ыл м а й ты н .
Б ө р ін ің а у з ы н а түскен қан-
соқта ж а нш ы лм ай ш ы қ п а й д ы
дейтін м а қ а л содан қ а лғ а н.
Д а у - ж а н ж а л д ы ң бір с ы л та у ы — са у д а -с а тт ық пе н бай- 
ланысты. Бі р е у а л ғ а н ы на н а йнығ а нмен, с а т қ а н қ а йт ып
51

а л а ал ма йд ы. Мұ нд а й д а у д ы ң билігі бі р- ақ 
ауыз 
сөз: 
С а у д а с а қ а л с и паған ш а.
Енді біреулер туыстығын, досты- 
ғын же л е у ғып а л ғ ан несиесін қ а йы р ма й д ы . Оғ ан айтар 
төрелі к:
С а у д а д а достық жоқ, с ә л ем д е борыіитық жоқ.
Қ а з а қ қ а у ы м ы н д а ж о р ы қт а н , а ң ш ы л ы қ т а н түскен та- 
быстан а у ы л д а қ а л ғ а н қ а р т қ а , әлі ат ж а л ы н а н т артып
мінбеген ә л ж у а з ж а с пен әйелге үлес беретін с а лт бар. 
Б ұ л — ертеде а ң ш ы л ы қ пен соғыстан түскен о л ж а елді ң 
негізгі күнелткі ші болған ж а у г е р ш і л і к з а м а н д а
ж о л ғ а,
ж о р ы қ қ а шы ғ уғ а ж а р а м а й т ы н ж а с т а р ғ а , қ а р т т а р ғ а , елде 
б а л а күтіп, мал б ағ ып қ а л ғ а н басиесіз, а з а ма т с ы з әулет- 
ке е р - а з а м а т т ы ң есесінен, т аб ы с ын а н бөлісетін 
сыбаға- 
'Сыйлықтың, сыпайы көмекті ң бір түрі болса керек. Сол 
дәстүр 
Батырдан-сауға, м е р ге н н е н -с ы р а л ғы ; Ш еб ерден-
олжа, иіеш ен н е н -с а уға
дейтін м а қ а л д а р м е н з а ң да нд ы -
рылғ а н. М ү н да й м а қ а л д а р қ о ғ а м ны ң еңбекке, ж о р ы қ қ а
ж а р а м д ы мүшелері нен ж а р а м с ы з м ү ше л е рд і ң қайыр- с а-
д а қ а емес з а ң д ы үлес т а л а п етуіне х ү қ ы қ берген.
Х а л ы қ қ а ш а н д а а й тыс- та ртыс та а йыпкерді ң ж а з а л а -
нуын, ж а з ы қ с ы з д ы ң а қ т а л у ы н қ а ла й д ы , сөйтіп істің әділ, 
а д а л шеші луін т а л а п етеді. 
Тура б и д е туған жоқ, б ұ р ға н
б и д е и м ан жоқ деп
билерді п ы с ық т а у д ың да, 
А қ қ а қ ара
жоқ, қ а р а ғ а ш ара жоқ
деген кесім а й т уд ың д а сыры сон- 
да.
Қ а з а қ қ,ауымында е ж е л де н келе ж а т қ а н бі,р дэс’тур — 
еркін сөйлеу, «бетің бар, ж ү з і ң бар демей» 
ш ы н ды қ т ы
а ш ы қ айту. Б іре уд і ң мінін сынап, айыбын бетоне б асуға 
ә рк і м ерікті болған.
Б ү л ү р л ы қ -з о р л ы қ т ы , тель-тентекті, өтірік-өсекті тыю- 
дың, а р а м пиғыл, ж а м а н к ы л ы қ т а н ж ұ р тт ы са қт а н дыр у - 
д ың күшті қ ү р а л ы болған. Өйткені 
К өп 
а узы
— 
темір
талқы; Тентек к өпк е тоқтайды. Сын түзелмей, мін түзел-
м е й д і.
С а й ып келгенде, қ а з а қ м а қ а л д а р ы мен мәтелдері ең 
а лд ым е н еңбек қ ұ р а л д а р ы н , х а л ы қт ы ң м а л ш ыл ы қ , егін- 
ші лі к ш а р у а ш ы л ы қ т а р ы н , а ң ш ы л ы қ , б а л ы қ ш ы л ы қ жә не
қолөнер кәсіптерін бейнелейді, ш а р у а ш ы л ы қ пен кәсіпті 
қ а л а й игеріп, қ а л а й жүрг і зуді мәлімдейді; 
Үй ішілік, 
т уыстық, достық, қ о ғ а м д ы қ қ а р ы м - қ а т ы н а с т а р д ы , әлеу- 
меттік қ а й ш ы л ы қ т а р д ы және' елдің әдет-ғұрпын, салт-са- 
насын көрсетеді.
М а қ а л - м ә т е л д е а д а м ны ң ақыл-ойын жетілді руге, мі- 
н ез - қ ү л қ ын түзеуге а й р ы қ ш а көңіл бөлінген, ол үші н ең- 
бекке, өнер мен білімге үлкен мән берілген. Б ұ л түрғы-
52

д а н а лғ а н да , а т а л ғ а н д и д а к т и к а л ы қ ж а н р л а р д ы х а л ы қ
п едагогикасы деуге болады.
М а қ а л - м ә т е л — х а л ы қ психикасы д а м у ы н ы ң да айна- 
сы. Онда х а л ық т ы ң , ең а л д ымен еңбек а д а м ы н ы ң табп- 
ғатқ а, қ о ғ а м ғ а к ө з қ а р ас ы, дүние т а н ы м ы көрінеді, тіпті 
к а зі р ескірген ү ғ ы м - н а н ы м д а р д ы ң да с а р қ ы ны бар.
Бір сөзбен а йт қ а нд а, қ а з а қ т ы ң х а л ы қ м а қ а л д а р ы мен 
мәтелдері н — қ а з а қ қ а у ы м ы н ы н тұрмысын, салтын, кәсі- 
<5ін, санасын көрсететін шежі ресі ,
х а л ы қ ф и ло со фи яс ы
деуге болады.
3-т а р а у М А Қ А Л - М Ә Т Е Л Д Е Р Д I Ң
Қ Ұ Р Ы Л Ы С Ы М Е Н
П О Э Т И К А С Ы

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: