ӘДЕБИ -КӨРКЕМ ДЕУ ТӘСІЛДЕРІ

Бі р затты, у а қ и ғ а н ы екінші з а т қ а , у а қ и ғ а ғ а ұ қ с а т а
бейнелеуді бір сөзбен ұ қ с а т у ( м е т а ф о р а ) дейміз. Б ір з а т ­
ты, у а қ и ғ а н ы екінші затпен, у а қ и ғ а м е н ү қ с а с т ы ғ ы н а к а ­
рай сипаттау, з а т т ы ң немесе у а қ и ғ а н ы ң ж а й ш ы л ы қ т а
еленбейтін, көптің көзіне іліне бермейтін қасиетін, ерек- 
шелігін б аса көрсету м а к а л - м ә т е л г е ж а ң а ма ғ ы на береді, 
оның ғ и б р а т т ы қ күшін а р т т ыра д ы.
Ш еиіенің с у д а й төгілген,
Т ы ң д а у ш ы ң б о р д а й егілген.
А л ы с жол
— 
атқа сын,
А уьір жол
— 
ерге сын,
—
дейтін екі ш у м а қ т а шешеннің сөзі — а қ к а н суға, т ыңдау - 
шының ы қ ы ла с ы үгілген борғ а ү қс а т ы л ғ а н . Ал екінші 
ш у м а қ т а ғ ы ауыр жо л д а өз м а ғ ы н а с ы н д а емес, а д а м өмі- 
рі, өмі рде болатын қиын у а қ и ғ а л а р (мәселен, соғыс, ж ү т
т. б.) м а ғы н а с ы н д а қ о л д а н ыл ғ а н. С о н д ык т а н да жо л д е ­
ген сөз а уы с п ал ы м а ғ ы н ад а өмі рде кездесетін қиыншы- 
л ы қ , а у ы р т п а л ы қ т а р д ы елестеткендей эсер береді.
Қ а р а ң ғ ы үйде қ а б а н кү р кір ей д і.
К ө л д е н кетсе ж а лб ы з мүң,
Е л д е н кетсе ж алғы з мұң,
—
деген ш у м а қ т а р д а к а р а ң ғ ы ж е рд і ң хауіптілігі күркіреген 
қ а б а н ғ а ү қ с а т а , суы т а р т ы л ғ а н көлдін ж а л б ы з ы — елінен, 
ет ж а қ ы н д а р ы н а н а й ры л ғ ан ж а л ғ ы з ерге ү қ с а т а сурет- 
телген. Мүн да й ж а н с ы з ғ а ж а н бітіре а уы с т ы р у ды кейіп- 
теу (олицетворение) дейді.
За т, у а қ и ғ а үнемі ү к с а ст ы ғ ы н а қ а р а й ау ы ст ы ры лм ай -
ды, кейде т ү р а қ т ы белгісіне қ а р а й а уы ст ы ры ла ды . Он- 
д ай тәсілді а л м а с т ы р у (метонимия) дейді.
Іштен ш ы қ қ а н ш үб а р жылан.
Тұяқты түящ ж ібермейді.
Б ү л м а қ а л д а р д ы ң біріншісінде бір з а т т ы ң ( б а л а ) аты 
екінші з а т т ы ң ( ж ы л а н ) атымен, ал екінші м а қ а л д а бүтін 
з а т т ы ң ( ж ы л қ ы ) аты оның т ү р а қ т ы бір белгісімен (т ұя қ)
а л м а с т ы р ы л ғ ан . Б ү д ан м а ғы н а ғ а нүқса н келіп тұрғ ан 
жоқ, қ а йт а б а л а ғ а б а л а м а ат беріліп, ж ы л қ ы н ы ң негізгі 
белгісі д а р а л а н ы п көрсетілген. М а қ а л - м ә т е л д е р д і ң дүние 
т а н ы т қ ы ш т ы қ бір қасиеті, міне, осында. А л м а ст ы ру ды н 
да түрлері көп. Бі з с о л а р д ы ң кейбі реулері не ғ ан а мысал 
келтірдік.
71

А у ы ст ы ру д ың бір түрі — мегзеу ( с ин е к до ха ) . Мегзеу- 
д е бүтіннің о р н ын а бөлшегі, көптің (тек) ор н ын а ж е к е ш е
(түрі) ал ын а ды .
К ө з
— 
қ о р қ а қ , қ о л
— 
батыр.
Б ір қ ү м а л а қ бір қ а р ы н м а й д ы шірітеді,
Б ір жаман м ы ң қ о л д ы ірітеді.
Бі рі нші м а к а л д а әре кетс і з қ о р қ а к а д а м н ы ң орнына 
көз; іскер, б ат ы л а д а м н ы ң орн ын а қол мегзеліп алынған.
Ал екінші м а қ а л ш у м а ғ ын д а ж е к е ш е ( бі р), көпше ( м ы ң ) -
с а ны на қ а р с ы қ о йылғ ан. Б ү л ж е р д е қ ү м а л а қ пен ж а м а н
сөздерді ң өзі де а у ы с п а л ы ( қ ү м а л а қ — л ас т ық , ж а м а н — 
ж а т п иғ ыл ды а д а м ) м а ғ ы н а д а ж ә не бір, мың с а нд ар ы 
ш а р т т ы т үрд е а лынғ а н.

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: