Б. Адамбаев апық

айқын. Б і р а қ бірінші ж ә н е үші нші т а р м а қ т а р д а тұ рғ ан
б ас қ ы — көмекші ү й қ а с т а р ( ж е т і мш і л і к — а ш а р ш ы л ы қ )
ол әлсі зді кті б а й қ а т п а й к ы м т а п түр. Б ү л ш у м а қ қ а к а р а-
ранда:
Б а р ы н д а батып іш,
Ж о ғ ы н д а сатып іш,
—
деген екі буынды (батып — сатып) ү й ка с т ы ң ә л д е қ а й д а
берік, ж а т ы қ екенін б ай к ай м ы з . Д е ме к , ү йқ а с т а т үрған 
б уын д а р саны а р т қ а н сайын ұ й к а с ж а к с а р ы п , ш у м а к ны- 
ғ а я түседі. Б і р а к ұ йқ а с са па сы буын са ны н а ғ ан а бай ла -
нысты емес, ең ал дым е н ү й к а с т а т үрғ ан д ы б ы с т а р д ы ң
(сөздепді н) үндестігіне, теңдестігіне де байла ныст ы.
Төре а я ғы м а й м а қ,
Т ү й е а я ғы тайғақ.
К ісім с іген жігітті үйінде көр,
К ісін е ген бестіні ү й ірінде көр.
Б ұ л екі ш у м а к т ы ң т а р м а қ т а р ы буын санымен де, ү й қа с
са па сы ме н де бір, сон д ық тан ұ й қ а с ы д а
ж а т ы к .
Міне, 
осындай ү й қ а с т ы т о л ы м д ы ү йқ а с дейміз. М ы с а л д а р д а ғ ы
ү й к а с т а тү р ға н сөздер 
( м а й - м а қ — т ай-ғ а к, ү-йін-де — 
ү-йі-рін-де) буын санымен де, д ы б ы с т а р д ы ң үндестігімен 
де теңдес. М ұ н да й тол ымды, көркем үй қ а с ты ш у м а к т а р
ті лге же ңі л, қ ү л а к к а ж а ғ ы м д ы . Ш у м а қ т а р д ы көркейтіп 
т ұр ға н а т а л ғ а н а я к к ы ү й қ а с т а р ғ а н а емес, сонымен коса 
б ас к ы ү й қ а с т а р да (төре мен түйе, кісімсіген мен кісіне- 
ген) ш у м а қ т ы ң ү йк а с ын күшейтіп, нығ а йтып әрі сөйлем- 
ге а ж а р беріп тұр. Сонсын, ш у м а к т ы ң үйқасын, көркемді - 
гін көтеруге ү й к а с т а ғ ы сөздерді ң дыб ыс 
к а й т а л а у л а р ы
д а (т — т, к — к, ү — ү) аз қ ыз м е т а т қ а р ы п т үрғ ан жок .
Ал ай д а , ү й қ а с т ы ң т о л ық т ы ғы мен беріктігі, көркемді - 
гі мен а й қ ын д ы ғ ы бір үғ ым емес. Ж о ғ а р ы д а көрсетілген- 
дей ұ й к а с т ы ң т о л ы қ т ы ғ ы буын са нд ар ы н а, көркемдігі б у­
ын үндесті ктеріне б ай ла ныс т ы болса, ү й қ ас т ың беріктігі 
мен а й кы нд ы ғ ы сөздегі ( б у ын д ар да ғ ы) д ыб ы с т а р д ы ң дау- 
ы ст ы - дау ыссыз дығ ын а, а ш ық - қ ы са ң д ы ғ ын а , жу ан - жі ңі ш-
келігіне, қ а т а ң - ү я ң д ы ғ ы н а , д әл і ре к ай т ка нд а, с о л а р д ы ң
бі рыңғ ай келуіне, үндестігіне байланысты.
Үйқас күшейтуді ң т а ғ ы бір тәсілі — ү й қ а с т а т ұрғ ан 
ілгергі буыннан кейінгі буынды еселей түсу.
Е р қ а д ір ін е л білер,
З е р қа д ір ін э ергер білер.
68

С а уд а д а достық жоқ,
С ә л е м д е борыиітық жоқ,
—
дейтін екі ш у м а қ т ы ң ұ й қ а с т а р ы ( е р — зергер, до ст ық — 
б о р ыш т ық ) осындай үстеме буынмен күшейтілген. Атап 
а й тқ а нд а, егіз ү й қ а с т а р д ы ң бірінші с ы ң а р ы на н (зер, дос- 
т ық) екінші с ы ң а р л а р ы (зергер, б о р ыш т ык )
бір буын 
асып түсіп отырған.
Сайып келгенде, біркелкі- б уын д а рд а н , б ірың ғ ай ды- 
б ыс т ард ан қ ү р а л ғ а н ү й қ а с с өздерді ң ( б уы нд ар д ың ) бір- 
бірімен үндес-үйлес келуін ұ й қ а с дейді. Үйқас жә не ішкі 
ү й қ а с бар. Бі р т а р м а қ ішіндегі сөздерді ң ті ркесе үйқас у- 
ын ішкі ү й қ а с дейміз. Бі р ш у м а қ ішіндегі сөздерді ң әр 
т а р м а қ т ы ң а я ғ ын д а қ а т а р л а с а т үрып ұ йқ а с уын бір сөзбен 
ү й қа с дейді. Үйқас ү ш түрлі: б ас қ ы үйқас, о р т аң ғ ы ү й ка с
дәне а я қ қ ы ұйқас. А я қ қ ы ұ й қ а с — негізгі үйқас. М а қ а л -
мәтелдер шум а ғ ын м а ғы н ас ы ме н қ а т а р біріктіріп 
жә не 
көркейтіп т ү р а т ы н — осы ү й қ а с т а р мен д ы б ы с т а р ж а р а -
с ымын ың ( қ а й т а л а н у ы н ы ң ) ұ шт а сы п келуі.
Сабы р түбі
— 
сары алтын,
С а р ға й ға н жетер мүратқа.
А сы ғы с түбі
— 
өкініш ,
А с ы қ қ а н
— 
қ а л а р ұятқа,
—
деген секілді — 
«іші алтын, сырты күміс»
(Абай) х ал ы к
д а н а л ы қ т а р ы осыл ай ж а с а л ғ а н . Қ а з а қ өлеңдері н, х а л ы қ 
поэзиясын жі ті б а қ ы л а п зерттеген ғ а л ы м З э к и Ахметов: 
« М а қ а л д а р д а ғ ы жә не х а л ы қ по эзияс ының соған ұ қ с ас үл- 
гілеріндегі ер е кше әуенді лік ал уан түрлі сөз к ө рк емд еу
қ ү р а л д а р ы н қо л да н у ме н б а й л а н ы с т ы » 1 деп т е к ке айтпа- 
ған.
М а к а л -м ә т е л қ ү р ы л ы с ы н д а қ а й т а л а у л а р елеулі орын 
алады. О л а р ү ш түрлі: дыбыс қ а й т а л а у , буын қ а й т а л а у
жә не сөз қ а й т а ла у . Д ы б ы с қ а й т а л а у мен буын қ а й т а л а у ,
әдетте , м а қ а л - м ә т е л д е р д і ң үндестігін а р ттыр ып, көркейту 
кызметін а т қ а р а д ы ж ә н е көбінесе қ а й т а л а у д ы ң бұл екі 
түрі ж а р ы с а қ а т а р жүреді .
А қ ы л с ы з бас а я щ а д а м ы л бермес.
Қ ы р ы қ кісі бір жақ,
Қ ы ң ы р кісі бір жақ.

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: