Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Оймақтының шебері»
десе, ал әл д е кімнің п әл еқорл ы- ғын, ж а л а қ о р л ы ғ ы н сезді ру үшін « Т ы р н а қ астынан кір іздеген» дейтін мәтелді п а й д а л а н а д ы . М ы с а л д а р д а н бай- қ а л а т ы н т а ғ ы бір нәрсе — әсі ре леуді ң екеуі де теңестіру, шендестіру а р қ ы л ы ж а с а л а д ы . М а қ а л д а (мәтелде) а уы ст ыр у ды ң бір ғ а н а емес, бір- неше түрі қ а т а р келуі де мүмкін. Кейде, ж о ғ а р ы д а көр- сетілгеніндей, бір м а қ а л д а ғ ы (мәтелдегі ) а у ы ст ы ру д ың бір тәсілін екінші тәсілге ж а т қ ы з у ғ а да болады. Өйткені, әдеби ауы с т ы р уд ың а т а л ғ а н т үрлері — біріне-бірі қай- шы, қ а р а м а - қ а р с ы тәсілдер емес, көбіне бірін-бірі то- л ы қ т ы р а т ы н , ауыс тыратын белгілер. П о э з ия ғ а , әд еб иетке тән м ы с қ ы л д а у (ирония) д а ма- қ а л- м ә т е лд і ң ма ғ ы н а с ы н к үшей туді ң бір әдісі. М ү н д а м а к а л (мәтел) с ы р тқ ы пішіні ж а ғ ы н а н бір нәрсені м а қ т а ғ а н , қү пт ағ ан болып, ал ішкі м а з мұ н ы н д а керісі нше (кекесін- ді) үғым береді: «Тақтақ інде іи а л қ а с ы н а н жатып, аяғы - м е н жерді тіреп жатырмын» депті; «Ит а рб а астында ке- л е жатып, а р қ а л а п к е л е жатырмын» депті-міс. Қ а з а қ ма қ а л- м ә т е лд ер і н көркейтуде а уы с т ыр у дың алуан түрлі тәсілдері мен бірге мә не рле у ( фи г ура) түрле- рінің де а т қ а р а т ы н қыз,меті зор. Мәселен: С ө й л е й -с ө й л е й ш еш ен б о ла с ы қ , кө р е-кө р е көсем б о л а с ы ң деген үлг і де қ а й т а л а у сөздерді ң (сөйлей-сөйлей, көре-көре) м а қ а л - д ың ма ғ ын асын ашып, көркемді гін а р т т ы р у д а а т қ а р ы п тұрған қызметін, орнын ауыстыр у қиын. М а қ а л д а ғ ы орнына қ а р а й қ а й т а л а у л а р : б ас қ ы қ а йт а - л а у ( а н а ф о р а ) , ор т аң ғ ы қ а й т а л а у ( с и м п л о к а ) , а я қ қ ы қ а й т а л а у (эпи фора ) ж ә не а р а л а с қ а й т а л а у (полиптотон) болып бірнеше т үрд е кездеседі. К өп к өрген нұсқа, К ө п істеген уста. 75 А я ғ ы к іш і сү й ге н ін киеді, А я ғ ы ү л к е н с ы й ға н ы н киеді. — деген екі ш у м а қ т а ғ ы көп, а я ғ ы деген сөздер әр ж ол ды ң б ас ы нд а к е зде йс о қ келіп т ұ рғ ан жоқ , м а ғ ы н а л ы қ қызме - тімен дыбыс, буын үндесті ктерін құра п, көр к емд ік қыз- мет а т қ а р ы п түр. Т а у тасымен көрікті, Т а б а қ асы м ен көрікті. І з ж олға жеткізер, Ж о л е л г е жеткізер, — деген м а қ а л д а р д ы ң а я ғ ы н д а т ұ р ға н көрікті, же тк і зе р сөздері а л д а р ы н д а ғ ы әр м а ғ ы н ал ы, б ір а қ ө з а р а ү й қ а с ты сөздерді б ай ла н ыс т ыр у, ж а л ғ а с т ы р у м е н бірге б ірыңғай екпін, ы р ғ а қ ж а с а у а р қ ы л ы сөйлемге д ыб ыстық, көркем- дік, әсемді к сипат беріп түр. Ос ын д а й көбінесе етістен б ола т ын ж ә н е қ а й т а л а п қ о л д а н ы л а беретін сөйлем мүше- лері м а қ а л - м ә т е л ж а с а у ғ а үлкен же ң і л д ік келтіреді, әрі х а л ы қ п оэзи яс ын ың өзі нді к бір ерекшелі гі болып табы- л а д ы. Б і р а қ бұл м ы с а л д а р ғ а қ а р а п , а я қ қ ы қ а й т а л а у тек етіс сөздерден б о ла д ы екен деп ү қ п а у керек. Ж а н денеге қо н а қ , д ен ен і дем еген тамақ; А р ы қ атқа қа м ш ы ауыр, жыртық үйге тамшы а уы р деген секілді есім сөздерден де қ а й т а л а у бола береді. М а қ а л - м ә т е л ш у м а ғ ы н д а ғ ы бі рыңғ ай басқы, а я қ қ ы сөздер ғ а н а емес, кейде а л д ы ң ғ ы т а р м а қ т ы ң а я қ қ ы сөзі келесі т а р м а қ т ы ң б ас ы нд а қ а й т а л а й береді. А н а н ы ң к ө ң і л і б алад а, Б а л а н ы ң к ө ң і л і д а ла д а . Б о л ғ а н кісі б о лд ы м демес, Б о л д ы м десе. б о л ғ а н ы емес. Міне, мұнда ба л а, болд ым деген сөздер м а қ а л орта- сында қ а й т а ла п , екі ойды б ай ла н ыст ыру, әрі б ірыңғай дыбыс, әуен т уғ ыз у а р қ ы л ы сөйлемді ә р л е у - а ж а р л а у мін- деттерін а т қ а р ы п түр. М а қ а л - м ә т е л д е р д і күшейтуде, көркемдеуде, ондағ ы ойға ж ұ р т ш ы л ы қ н аз а р ын а у д а р у д а үдемелі ( гр ад а ци я) мә не рле у ді ң де мәні зор. 76 Ж үзден-ж үйрік, М ы ңнан-тұлпар. К ү й е у — жүз ж ылды қ, К у д а — мы ң ж ылды қ. М а қ а л д а р д а ж а й жү й р і к аттан тұл па р ды, ж е ке а д а м —■ күйеуден қ а у ым д ы ( к ү д а - ж е к ж а т т ы ) а с ыр а көрсету үші н еселеу, с а т ыл а п үдету тәсілдері қ о л д ан ы л ғ а н . Б ұ л же р- де біз мысал айқын, түсінікті болу үшін ғ а н а са н- мө л шер- лі м а қ а л д а р келтірдік. Әйтпесе, бір пікірге н а з а р ау д ар у үшін оған к а тыс ы ш а м а л ы екінші бір нәрсені мыса л етіп те м а қ а л ж а с а л а береді. Ж а л ғ ы з аға ш үй б олм ас, Ж а л ғ ы з жігіт би б о лм а с — дейтін м а қ а л д а ( Ж а л ғ ы з ағаіи үй б о л м а с ) екінші тар- м а к т а ғ ы негізгі ойды ( Ж а л ғ ы з жігіт би б о л м а с ) дәлел- деп, күшейтіп түр. Мүндай, а л ғ а ш қ ы т а р м а қ дәлел, соң- ғы т а р м а қ қ оры т ынд ы болуын өрлей үдеу ( п р я м а я г р а д а ц и я ) дейді. Қейде керісі нше а л д ымен қ о ры т ы н д ыс ы айтылып, дәлелі соңынан да келеді. Б а р м а ха н ға , өзі к е л е р м а л ға , Б а р м а биге, — өзі к е л е р үйге. Мән ерл еу д і ң мұ н д ай тәсілін өкшел ей үдеу (о б ра т н а я г ра д ац и я ) дейді. Қ а з а қ м а қ а л - м ә те л д е р і н де бұл д а кең орын а л ған әдеби (мәнерлеу) тәсіл. Ж о ғ а р ы д а келтіріл- ген м ы са л д а р д а н сөйлемдегі сөздерді ң д а ғ д ы л ы орында- рын а уыстыру (инверсия) ж ә н е сөз қ а л д ы р у (елепсис) секі лді әдеби әдістерді б а й қ а у ғ а болады. С ө з де рді ң орын тәртібін ауыстыру, сөз қ а л д ы р ы п кету, ж а л ғ а у л а р д а н к а ш у — о с ы л а р д ың барльі ғы м а қ а л - м ә т е л д е р г е ы к ша м- дыл ық, ж и н а қ ы л ы қ сипат береді. Д а у ы с ырғ ағын, екпі- нін, өлеңді к ағ ымын жеңі лдетеді , оны қ ы с қ ар ты п, үстар- тып мәнерлей түседі, тілге орамды, қ ү л а қ қ а ж а ғ ы м д ы етеді. М а қ а л - м ә т е л д е р ді т а р т ымд ы, ү ты мд ы ететін мәнерлеу тәсілдері ні ң ендігі біреуі — бірімен-бірі қ а р с ы ма ғын а- л а с сөздерді, ұ ғ ы м д а р д ы қ а р сы қо ю ( а н т и т е з а ) . Бі р нәр- сенің қасиеті н сондай екінші нәрсенің қасиеті мен қ а р а - ма - қ а р сы қойып, с а лы ст ы р ғ ан д а , а й қ ы н д а л а түсетіні белгілі. Қ а з а қ м а қа л - м әт е л д е р і н д е осы тәсіл жиі қ о л д а- н ылады. 77 Д о с жылатып айтады, Д уш пан, к ү л д ір іп айтады. « К өрдім » деген к өп сөз, «К ө р м е д ім » деген бір сөз. Міне, мүн д а дос пен д ұ ш п а н д ы ж ә н е көрді м деген сөз бен көрмед і м деген сөздерді қ а р с ы қ о я келіп достың, ж а қ - с ын ың қасиеті , сөзге ұ с т а м д ы б олуд ы ң п ай да сы айқын- д ал ғ ан . М ұ н да й төсіл әсіресе ғ и б р а т т ы қ м а қ а л д а р д а жиі ұ ш ы р а с а д ы . М а қ а л - м ә т е л д е р д і ң әсерлі болуы а йт ы л у мәнеріне, д а у ы с ы р ғ а ғ ы н а да б а й л а ныс т ы. Көбі нше м а қ ал - м ә т е л - д ер б ей та р ап м а ғ ы н а д а а йт ы ла д ы. Үнаса а л а р с ың , ұна- м а са а л м а сс ы ң дегендей емеуі рінмен и ш а р а т ж а с а л а д ы . Қ а з а қ т ы ң х а л ы қ м а қ ал - м ә т е л д е р і н д е ауыстыру (тропа) мен мә не рле у ( м е т а ф о р а ) секілді әд е б и- к ө рк емд еу тәсіл- дері ні ң б а р л ы қ т ү р ле р і бар. С о н д ы қ т а н да ол — көркем сөз, п о э т и к а л ы қ ш ы ғ а р м а . |