Б. Б. Мамраев- филология ғылымдарының докторы, профессор

135 
 
Summary 
In  this  article  the  basic  approaches  to  management  of  the  personnel  in  the  organization  are 
considered. As well as the structure of a control system is detailed by the personnel. 
 
 
ОПЕРАТИВНО-ПРОИЗВОДСТВЕННОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ В УСЛОВИЯХ РЫНКА 
 
                                    Нурекешова А., 
магистрант  АГУ им.Х.Досмухамедова 
      Таубаев Б.Ж., 
научный руководитель, д.э.н., профессор, АГУ им.Х.Досмухамедова 
 
На  сегодняшний  день  экономическая  реформа,  которая  проводится  в  Казахстане,  дала 
определенную экономическую свободу предприятиям, и поэтому большое количество руководителей 
стало  пытаться  частично  или  даже  полностью  (имеются  в  виду  в  основном  руководители  средних  и 
малых предприятий) перестали пользоваться планированием, потому что считали его своеобразными 
оковами.  
Но,  как правило,  те  решения принятые только  с  помощью  интуиции,  не  приводят  к  каким-либо 
эффективным  результатам.    Стремительно  развивается  рынок,  усиливается  конкуренция,  и  поэтому 
растет  роль  планирования.  Итак,  что  же  такое  оперативное  планирование?  Оперативное 
планирование  производства  –  это  разработка  важных  объемных  календарных  показателей 
производственно-хозяйственной  деятельности  предприятия.  Во  время  процесса  оперативного 
планирования  менеджеры-экономисты  выполняют  различные  этапы  деятельности,  например, 
выбирают  стратегию  развития  предприятия,  обосновывают  формы  организации  производства, 
определяют  логистическую  схему  движения  материальных  потоков,  разрабатывают  основные 
календарно-плановые 
нормативы, 
разрабатывают 
оперативное 
планирование 
работы 
производственных  подразделений,  организуют  непосредственно  оперативную  работу,  а  также 
осуществляют текущий контроль и регулируют ход производства.  
 Основная  задача  оперативно-производственного  планирования  заключается  в  организации 
равномерной,  ритмичной  взаимосогласованной  работы,  присущей  всем  производственным 
подразделениям предприятия. Среди различных отраслей производства, промышленные предприятия 
стоят на первом месте, по системе внедрения эффективного механизма планирования. Потому что в 
промышленности  оборот  капитала  выглядит  наиболее  внушительным,  если  сравнивать  со  всеми 
другими  отраслями  экономики.  Потому  что  в  промышленности  мы  можем  увидеть  практически  все 
стадии  оперативного  планирования,  например,    стадия  снабжения  (то  есть  закупка  материальных 
ресурсов),  и  стадия  производства,  а  также  стадия  хранения  и  сбыта  произведенной  продукции. 
Разработка оперативного планирования предназначается  для короткого периода времени (например, 
разработка годовой программы производства).  
Во  время  оперативного  планирования  и  управления  производством  должно  присутствовать 
строгое взаимодействие органов управления во всех стадиях производственного процесса (начиная от 
получения сырья и заканчивая реализацией продукции). Все эти этапы преследуют различные цели, 
например,  самой  главной  целью  является  выполнение  плана  поставок  готовой  продукции  в 
необходимом  количестве,  нужного  качества,  поставка  этой  продукции  в  нужное  время  и  место  с 
минимальными затратами.  
Когда  менеджеры-экономисты  разрабатывают  оперативный  план,  они  должны  постоянно 
согласовывать  ту  или  иную  часть  плана,  потому  что    для  того  чтобы  реализовать  каждую  в 
отдельности часть плана, необходимо утвердить части которые будут связаны с ним.  
Во время процесса оперативно-производственного планирования, менеджеры: 
- разрабатывают план выпуска продукции предприятием, рассчитанный помесячно (на один год); 
- выполняют объёмные расчёты загрузки оборудования и площадей; 
- выбирают календарно-плановые нормативы; 
-  разрабатывают  оперативно-календарные  планы  выпуска  и  графики  производства  узлов, 
деталей цехами, участками по месяцам, неделям, суткам, сменам (а иногда и часовым графикам).  
Из  этого  следует,  что,  планирование  –  это  метод  хозяйственного  предвидения  и 
программирования, который основан на детальных расчетах.  
При  разработки  оперативного  планирования  производства,  могут  применяться  различные 
методы.  Но  основными  методами  являются  объемный,  календарный,  а  также  разновидности  этих 
методов: объемно-календарный и объемно-динамический. 
В  основном  объемный  метод  применяют  для  распределения  годовых  объемов  производства  и 
продажи  продукции  предприятия  по  отдельным  подразделениям  и  более  коротким  временным 
интервалам  –  квартал,  месяц,  декада,  неделя,  день  и  час.  При  помощи  этого  метода  можно 

136 
 
сформировать месячные производственные программы основных цехов, а также спланировать сроки 
выпуска продукции или выполнения заказа во всех выпускающих подразделениях предприятия. 
Такой  как,  календарный  метод  мы  можем  применить  для  планирования  конкретных  временных 
сроков  запуска  и  выпуска  продукции,  нормативов  длительности  производственного  цикла  и 
опережений  производства  отдельных  работ  относительно  выпуска  готовых  изделий,  которые 
предназначены для реализации.  
Также  в  современном  производстве  можно  встретить  различные  системы  оперативного 
планирования,  которые  определяются  не  только  внутрифирменными  факторами,  но  и  внешними 
рыночными  условиями.  В  экономической  литературе  мы  можем  встретить  такое  определение 
«системы  оперативного  планирования  производства»  -  это  совокупность  различных  методик 
технологий  плановой  работы,  которые  характеризуются  различной  степенью  централизации, 
объектом  регулирования,  составом  календарно-плановых  показателей,  порядком  учета  и  движения 
продукции и оформления учетной документацией. При выборе системы оперативного планирования в 
условиях  рынка  в  основном  мы  должны  руководствоваться  объемом  спроса  на  продукцию  и  услуги, 
затратами и результатами планирования, масштабом и типом производства. 
Самыми популярными на сегодняшний день являются подетальные, позаказные и покомплектные 
системы  оперативного  планирования,  которые  применяются  не  только  на  многих  крупных 
отечественных  предприятиях  и  в  зарубежных  фирмах,  а  также  в  малом  и  среднем 
предпринимательстве. 
В  заключении  хотелось  бы  сделать  следующий  вывод:  как  я  считаю,  и  как  об  этом 
свидетельствует существующий опыт, оперативное планирование производства, играет главную роль 
для  обеспечения  своевременного  выпуска  и  поставки  продукции  потребителям  на  основе 
рационального использования ограниченных экономических ресурсов в текущем периоде времени. 
 Оперативное  планирование  производства  продукции  в  условиях  рынка  является  основной 
задачей  комплексного  планирования  социально-экономического  развития  предприятия.  При 
использовании  какого-либо  метода  оперативного  планирования  мы  должны  принимать  во  внимание 
следующие  условия:  характер  продукции,  которую  выпускает  предприятие;  тип  производства, 
особенности  технологии,  парка  оборудования,  производственную  структуру.  И,  конечно  же,  при 
выборе и применении различных методов мы должны учитывать человеческий фактор, потому что от 
него, в конечном счете, зависит жизнеспособность и эффективность системы.  
 
Резюме 
Кратко  рассмотрено  понятие  и  значение  термина  оперативно-производственное  планирование. 
Показано,  что  оперативное  планирование  играет  главную  роль  для  равномерной,  ритмичной 
взаимосогласованной работы.  
Summary 
Briefly discussed the concept and meaning of the term operational and production planning. It is shown 
that the operational planning plays a major role for the uniform, mutually rhythmic work. 
 
Список использованной литературы 
1.  Экономика предприятия: Учебник для вузов / Л.Я. Аврашков, В.В. Адамчук, О.В. Антонова и 
др.; Под ред. Проф. В.Я. Горфинкеля, проф. В.А. Швандара. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: банки и 
биржи, ЮНИТИ, 1998. – 732 с. 
2.  Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Мн.: ИП Экоперспектива, 
1997. – 498 с.  
3.  Петрович И.М., Атаманчук Р.П. / Производственная мощность и экономика предприятия. – М., 
1990. 
4.   Экономика предприятия (фирмы): Учебник/ Под ред. Проф. О.И. Волкова, О.В. Девяткина. – 
М.: ИНФРА-М, 2005. – 601 с. 
5.  Добрынин  А.И.  Экономика:  Учебное  пособие  /  А.И.  Добрынин,  А.И.  Салов.  –  М.:  Юрайт-М, 
2002. – 302 с. 
6.  Экономика,  Учебник  /  Под  ред.  А.  И.  Архипова,  А.  Н.  Нестеренко,  А.  К.  Большакова.  –  2-е 
изд., перераб. И доп.- М.: ПБОЮЛ М. А. Захаров, 2001. – 784с. 
 
 

137 
 
УДК 338.24.01 
 
КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТІН ЫНТАЛАНДЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМДЫ 
БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Мамаев У.Э., 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
Қазақстан   экономикасында   ақырғы   он   жылда   өткізілген   нарықтық   реформалар     өндіріс  
пен   басқару   үдірісіне   қатысушылардың   арасындағы,  мемлекеттік   органдар   мен   шаруашылық  
субъектілердің   және   іскерлік   серіктестіктердің     арасындағы   өзара   қатынастың   мәні   мен  
түрлерінде   елеулі  өзгерістерді   туғызды.  Кәсіпкерлік   іс-қызметпен   айналысатын   субъектілердің  
жұмысын   бағалау   өлшімімен   бірге,  осы   субъектілердің   өздері   үшін   іс-қимылдарының   негізгі  
болып   табылатын   мақсаттарын   да   өзгертті.  Бұның   бәрі   өндіріс   үдерімін   және   жұмыскерлер  
ұжымын  басқару  ісін  ұйымдастыруға    қатысты  көзқарастың  өзгеруіне  әкелді.  Басқарудың  және  
жұмыскерлер  құрамын   еңбектің   өнімділігіне   ынталандырудың   жаңа  нысаны   мен   түрлері   пайда  
болды.   Басқару   сферасымен   айналысқан   қызметкерлерге   енді   кәсіпорындардың   іс-жұмысының  
нәтижесіне   ықпалын   тікелей   немесе   жанама   түрде   тигізетін   жаңа   сыртқа   және   сыртқы    
факторлардың   пайда   болғанын    ескеріп   қана   қоймай,  есепке   алып   отырулары   керек.  Басқару  
ғылымының   эволюциясы   мен   оның   әрі   қарай   дамуы   және   бұл   орайдағы   отандық   шетелдік  
зерттеулердің     жетістіктері,   менеджменттің   оқу   пәні   ретінде   жеке   бөлініп   шығуы   табиғи  
қажеттілік   екені   байқалады.   Бұл   орайда   айта   кететін   жағдай,   басым   түрде   орталықтанған    
жоспарлауға  негізделген  басқарудың  отандық  тәжірибесін  стихиялы  қалыптасып  жатқан  нарық  
жағдайында   толық   қолдану   мүмкін   емес,  бірақ   кәсіпорындарды   басқарудың   теориясы   мен 
практикасының   жекелеген  қағидаларын  бүгінгі  жағдайда  пайдалануға  болады.  
Нарықтық  экономика  жағдайында  елімізде  кез  келген  өндірістің  әлеуметтік  –  экономикалық 
тиімділігін  жоғарылатуға  мүмкіндік  беретін  персоналды  басқарудың  қазіргі  кездегі  түрлері  мен 
әдістерін тәжірибеде пайдалану мәселелері ерекше мәнге ие болып отыр. 
Қазіргі  кезде  меншік  түрі  әр  түрлі  кәсіпорындарда  нарықтық  қатынастардың  дамуы  мен 
кәсіпкерлікті  ынталандыруға  бағытталған  ұйымдық  құрылымды  басқару  әдістері  мен  түрлерін  қайта 
өзгерту көбінесе тиімсіз және қойылған мақсатарға жеткізбей отыр. Мұның негізгі себептерінің бірі – 
елімізде  жүргізіліп  отырған  реформаларды  нарықтық  экономиканың  күрделі  мәселелерін  жоғары 
кәсіптік  деңгейде,  дәстүрлі  емес  жолмен  шешуге  қабілеті  бар  қажетті  кадрлардың  аздығы.  Бұл 
мәселелерді шешу үшін персоналмен жұмыс істеудің тиянақты жүйесі керек. 
Экономиканың 
қазіргі 
даму 
кезеңінде 
дүние 
жүзінің 
көптеген 
елдеріндегі 
негізі 
проблемаларының  –  персоналмен  қалай жұмыс  жасау  болып  отыр.  Бұл  мәселені  шешу  жолдарының 
көптігіне  қарамастан  өнеркәсібі  дамыған  әр  түрлі  елдерде  кадрларды  таңдау  процедуралары  мен 
әдістерін  бір  қалыпқа  келтіру;  оларды  бағалаудың  ғылыми  критерийлерін  дайындау;  персоналды 
басқарудың  қажеттілігін  талдауға  ғылыми  әдістерді  пайдалану,  кадрлық  шешімдерді  негіздеу  және 
олардың  жариялылығын  кеңейту;  мемлекеттік   және  шаруашылық  шешімдерді  кадрлық  саясаттың 
 негізгі элементтерімен жүйелі түрде байланыстыру негізгі элементтерімен жүйелі түрде байланыстыру 
негізгі ортақ үрдіске айналып отыр. 
Кәсіпорында  менеджменттің  тиімділік  факторы  есебінде  персоналды  басқару  проблемасына 
кейінгі уақытта аса көңіл бөлініп отырғанына персонал менеджментінің маңыздылығын ғалымдар мен 
кәсіпорын басшыларының мойындауы себеп болып отыр. 
Ұйымда  персоналды  басқару  бойынша  негізгі  құрылымдық  бөлім  –  кадрлар  бөлімі  болып 
табылады.  Ол  кадрларды  жұмысқа  қабылдау,  босату,  оқыту,  біліктілігін  көтеру  және  қайта  даярлау 
функцияларын атқарады. 
Ұйымдарда  әлеуметтік  мәселелерді  шешу  үшін  әлеуметтік  зерттеу  немесе  қызмет  көрсету 
бөлімдері ашылады. Бірқатар ұйымдарда персоналды басқару бойынша директор орынбасарларының 
жетекшілігімен  кадрлармен  жұмыс  істеуге  қатысы  бар  бөлімдерді  біріктіретін  персоналды  басқару 
жүйелері құрылады. 
Мотивацияның  мәнін,  сондай-ақ  концепциялары  мен  ықпалдарын  айқындайтын  толып  жатқан 
зерттеулер бар. 
Мотивацияның  мазмұндық  теориясы,  адамдарды  көздеген  мақсатқа  орай  әрекет  етуге  мәжбүр 
ететін іштей талаптануды (қажеттілікті) теңдестіруге негізделген. Бұл теорияның өкілдеріне А.Маслоу, 
Д.Маккеланд, Ф.Герберг және басқалар жатады. 
Мотивацияның  іс  жүргізу  (процессуалдық)  теориясы  біршама  кейінірек  пайда  болған.  Ол 
негізінен алғанда, бірінші кезекте адамдардың түсінігі мен танымын ескере отырып, олардың өздерін 
қалай  ұстайтындығына  негізделген.  Мотивацияның  бұл  категориясына  Портер  Лоулердің  үміттену 
теориясы (теория ожидания), әділдік теориясы және мотивация моделі жатады. 

138 
 
Кадрлық  жоспарлаудың  мақсаты  адамдарға  керек  уақытында  қажетті  көлемді,  олардың 
қабелеттілігі  мен  бейімділігіне  сәйкес  және  өндірістің  талаптарына  сай  жұмыс  орындарын  ұсынумен 
анықталады. 
Кадрлық  жоспарлау  ұйымның  да,  оның  персоналының  да  мүдделері  орындалуы  үшін  іске 
асырылады.  Кадрлық  жоспарлаудың  негізгі  мәселелерінің  бірі  ұйымның  барлық  жұмыскерлерін 
көзқарасын  ескеру  болып  табылады.  Кадрлық  жоспарлау  ұйымның  жалпы  жоспарлау  процесіне 
қосылғанда ғана тиімді болатындығын ескерте кету керек. 
Нарық  жағдайында  кәсіпорынды  жұмысқа  дайындауды  жақсарту  үшін  қысқа  мерзім  ішінде 
кадрларға  байланысты  жұмыс  жүйесін  –кадрларды  бағалау  және  аттестациялау;  іріктеу;  даярлау; 
біліктілігін жоғарылату; жетекші қызметкерлерге резервтер дайындау жұмысын толығымен қайта құру 
керек.  Сонымен  қатар,  кадрлар  қызметіндегі  жұмыскерлердің  де  өздерінің  кәсіби  деңгейлерін 
жоғарылатулары  керек,  барлық  деңгейдегі  жетекшілер  өздерінің  қол  астындағы  жұмыскерлердің 
потенциялын  тиімді  пайдалануда,  дамытуда  және  айқындауда  іс  жүзінде  жауапкершілігін  күшейтуі 
керек. 
Персонал  қызметін  ұйымдастыруға  және  оны  ресурспен  қамтамасыз  етуге  қойылатын  негізгі 
талаптар.  Кәсіпорынның  кадрлық  қызметі  –  кәсіпорынды  басқару  шеңберінде  таңдалған  саясат 
бойынша  басқаруға  бел  буған  қызметтегі  тұлғалармен  қоса  арнайы  құрылымдық  бөлімшелердің 
жиынтығы. 
Қызметкердiң  жалақысы  орындалатын  жұмыстың  саны  мен  сапасына,  күрделiлiгiне  қарай 
белгiленедi.  Қызметкерлердiң  өндiрiс  тиiмдiлiгi  мен  жұмыс  сапасын  арттыруға  материалдық 
мүдделiлiгiн  күшейту  үшiн  жыл  iшiндегi  жұмысының  қорытындысы  бойынша  сыйлық,  сыйақы  беру 
жүйесi және материалдық көтермелеудiң басқа да нысандары енгiзiлуi мүмкiн. 
Жұмыс  беруші  қызметкерлерге  қойылатын  біліктiлiк  талаптары  мен  жұмыстардың  белгiлi  бiр 
түрлерiнiң  күрделілігін  жұмыстардың  және  жұмысшылар  кәсіптерінің  бірыңғай  тарифтік-біліктілік 
анықтамалығы,  басшылар,  мамандар  мен  басқа  да  қызметшiлер  лауазымдарының  бiлiктілік 
анықтамалығы  негізінде  белгілейдi.  Аталған  анықтамалықтарды  әзірлеу  мен  оларды  қолданудың 
тәртібін  еңбек  жөнiндегi  уәкiлеттi  мемлекеттiк  орган  айқындайды.  Жұмыс  берушi  орындалатын 
жұмыстарды  белгілi  бiр  күрделi  жұмысқа  жатқызуды  және  қызметкерлерге  біліктілік  разрядтарын 
беруді  жұмыстардың  және  жұмысшылар  кәсіптерінің  бірыңғай  тарифтік-біліктілік  анықтамалығында 
және  басшылар,  мамандар  мен  басқа  да  қызметшілер  лауазымдарының  анықтамалығына,  сондай-ақ 
қызметкерлердiң жекелеген санаттары үшін белгiленетін үлгілік бiлiктiлiк талаптарына сәйкес дербес 
жүргізедi. 
Жүйелі   тәсілді   және  талдауды  пайдаланудың  сферасын  кеңейту  бағдарламалы  –  мақсатты  
басқаруды   таратумен   байланысты,  ал   оның   мәні   мақсатты   айқын   анықтаудан,   қойылған  
мақсатқа   оңтайлы  жетудің   бағдарламасыне   жасаудан,   оны   жүзеге   асыру   үшін    қажетті  
ресурстарды   бөлуден   және   бағдарламаны   орындау   жұмысына     басшылық   тетін   ұйымдарды   
қалыптастырудан  тұрады 
 
Пайдаланған  әдебиеттер  тізімі 
1.  Т.И.Есполов, Ж.Ж. Сулейменов. «Менеджмент» – Алматы, 2003 
2.  В.Р.Веснин  «Основы  менеджмента» – М: Триада  ЛТД, 1996 
3.  Т.И.Есполов, Ж.Ж. Сулейменов. «Менеджмент» – Алматы, 2003 
4.  В.В.Травин «Основы кадрового менеджмента»  -  Москва 1995г. 
 
 
ӘОЖ 510.2 
 
МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН  
ДАМЫТУ МАҚСАТЫНДА ЕСЕПТЕР ШЫҒАРУ 
 
Байсейтова М.Ж.,  Абай атындағы №15 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі 
 
 
Қазақстан  Рсепубликасының  «Білім  туралы»  Заңының  негізгі  міндеттерінің  бірі  баланың 
интеллектуалдық 
және 
шығармашылық 
қабілеттерін 
дамытуды 
міндеттесе, 
Қазақстан 
Республикасының  дарынды  балаларды  анықтап,  оларға  қолдау  көрсетіп  дамыту  концепциясы 
шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. 
 
Қазақстан Республикасының білім саласында оқытушылардың шығармашылығын дамыту басым 
бағыттардың  бірі  ретінде  қарастырған.  Сондықтан  жеке  тұлғаның  шығармашылық  қабілетін, 
шығармашылық  ойлауын  әрбір  адамның  жаңа  білімді  игеруіне,  ойлау  қызметінің  артуына  қажетті 
мәселелердің біріне айналып отыр. 

139 
 
 
Өйткені,  қоғамның  алға  қарыштап  дамуы  шығармашыл  адамдарға  байланысты.  Бүгінгі  күнде 
оқытудың  жаңа  технологиялары  балалардың  шығармашылық  қабілеттерін  дамыту  негізінде  білім 
беруді  көздейді.  Бұл  мектепке  дейінгі  кезеңнен  бастап,  бастауыш  сыныптарда  баланың 
шығармашылық ойлауын, шығармашылық қиялын дамытуға көп көңіл бөлуді міндеттейді. 
 
Бастауыш сыныптағы математика пәнін оқытудағы ең басты міндет – баланың логикалық ойлау 
қабілетін дамыту. Оқу – әдістемелік көмекші құралмен шектеліп қана қоймай, баланың ойлау қабілетін 
дамытатын есеп жұмбақтар, логикалық есептер, интеллектуалды ойындарды пайдалану тиімді. 
 
Ойын: «Өз үйіңді тап» 
Ойын  шарты:  ортаға  2-3  бала  шақырылып,  әркімнің  үйі  белгіленеді.  Мысалы:  біреуінің  үйі  биік 
ағаштың  сол  жағы,  екіншісінікі  –  аласа  ағаштың  оң  жағы,  т.с.с.  Мұғалім  «Өз  үйіңді  тап»  дегенде 
балалар  белгіленген  үйлеріне  барып  тұру  керек.  Өз  үйін  дұрыс  әрі  тез  тапқан  бала  жеңген  болып 
есептеледі.  Ойын  мақсаты:  балаларды  заттардың  орнын  бағдарлай  білуге,  ойлауға  мүмкіндік  беруге 
үйрету. 
 
Әр мұғалімнің алдында Қазақстанның болашақ азаматын өз деңгейінде оқытып, шығару міндеті 
тұр. 
 
Бірсарынды  берілген  білім  мен  тәрбие  баланы  тез  жалықтырып  жібереді.  Бала  тез  шаршап, 
қалмас  үшін,  жалықпас  үшін  математика  сабағында  оқушылардың  ойлау  қабілеттерін  дамыту 
мақсатында есептерді көп шығаруды өзіме міндет етемін. Математика сабағындағы жаттығу есептерін, 
ойын  ретінде  өткізгенді  жөн  көремін.  Ойлау  есептері  баланы  оқу  процессінде  ширатады,  баланың 
оқуға  деген  ынтасын  арттырады,  сабақ  қызықты  өтеді.  Мысалы:  «Неше  жапырақ»  ойын  есебі 
балалардың қызығушылығын арттырады. 
Неше жапырақ? 
Тал басында 
Тізіліп, 
Он жапырақ тұр еді. 
Жел соқты да, 
Иіліп, 
Ұшып кетті біреуі. 
Ізінше оның  
Жұлынып,  
Түсті тағы бесеуі, 
Тұр әлі ілініп 
Жапырақтың нешеуі? (1+5 =6; 10-6 =4) 
 
 
Математика  пәні  бойынша  білім  сапасын  көтеруде  оқушыларға  ойлау  қабілетін  дамыту 
қалыптасқан,  меңгерілген  білімге  байланысты.  Оқу  процессіндегі  қажетті  материалдарын 
оқушылардың  толық  меңгеруі  үшін  әрбір  төменгі  сынып  мұғалімдері  логикалық  қағидаларды 
қолданудың  тиімді  жолдарын  және  математика  сабағында  «математикалық  санамақтарды»  көбірек 
қолдануды өзіне міндет етіп алу қажет. Осындай жаттығуларға бөлінген уақыт жоғарғы сыныптарда өз 
нәтижесін берері даусыз. 
 
Бірінші сыныптарда алғаш мынандай санамақтарды алған жөн: 
1)  Бір – білім ал, 
Екі   - ерлік көрсет, 
Үш – үлгі тұт, 
Төрт – тәртіп керек, 
Бес – бестік баға ал. 
Алты – алғыс ал, 
Жеті – жеңіс біздікі, 
Сегіз – сенім керек, 
Тоғыз – тоқу керек, 
Он – оқу керек. 
 
2)  Алдында үш балапан,  
Артында үш балапан, 
Ақ тауық пен балапан, 
Айтшы санын балақан.   
 
 
 
 
(Сегіз) 
 
3)  Көлден ұшты жеті қаз, 
Қайтып қонды екі қаз, 

140 
 
Қонбады оның нешеуі, 
Қане кім тез шешеді?   
 
 
 
 
(Бес) 
 
 
Санамақ  жас  бүлдіршіндерге  сан  үйретеді,  дүние  танытады,  баланың  қисынды  ойлауы  мен 
математикалық  есептеу  қабілетін  дамытады.  Математика  сабағында  санамақты  үйретуде  де 
оқушыларға берер білімі өте мол және сонымен қатар оқушының ойлау қабілетін дамыту мұғалімнің 
шеберлігіне көп байланысты. 
 
Оқушының  ойлау  есепті  шығару  мен  оның  мүмкін  нәтижелерін  алудағы  сұранысы  оның 
шығармашалық  іс  әрекет  талпынысын  туғызады.  Математикалық  есептерді  шығаруда  оқушының 
сұранысы  есепті  шығаруға  қойылатын  талаптар  арқылы  тудырылады.  Мұнда  логикалық  есептердің 
қарапайым  есептерден  айырмашылығы  –  оқушының  есепті  шығарудағы  іс  әрекеттің  тек  сыртқы 
талаптармен  шектеліп  қалмауын  ескеру  қажет.  Ойлану  мақсатындағы  есептерді  шығаруда 
оқушылардың потенциалдық мүмкіндіктерін ашып, оның ой қызметінің шектеусіз қоғалыста болуына 
мүмкіндік  туғызады.  Логикалық  икемділіктер  –  салыстыру,  талдау,  жинақтау,  жүйеге  келтіру, 
математика пәнін оқытудың өн бойында жүзеге асыруға болатындай мүмкіндіктер өте көп. 
 
Математика сабақтарында логикалық есептер кеңірек ойлануды қажет етеді. Есеп жауабы бір 
немесе бірнеше болуы мүмкін. Есептің бұл түрі мұғалімнен де оқушыдан да аңғарымпаз болуын талап 
етеді. Логикалық есепті шешуде қатаң дәлелге сүйеніледі. Оқушылардың ойлану есептерін шешуде 
оқушыларды ойлауға, қиялдауға, ұстамдылыққа, еңбектене білуге тәрбиелейді. 
 
Мысалы,  бірінші  сынып  оқулығында  оқушының  ойлау  қабілетін  дамыту  мақсатында  берілген 
есептер өте мол. Келесідей есептер көбірек кездеседі. 
а)  Суретте неше үшбұрыш бар? 
 
 
 
 
 
                              
 
 3 үшбұрыш                                                   
6 үшбұрыш 
 
ә)  3 шаршы қалу үшін 2 таяқшаны қалай алуға болады? 2 шаршы қалу үшін ше? 
 
 
 
 
 
 
б)  Дәулетте  10  кәмпит  бар  еди.  Ол  3  кәмпитін  Серікке  бергенде,  олардың  кәмпиттері  тең  болды. 
Серікте неше кәмпит болды? 
Шешуі: 10-3=7        
    7-3=4 
Жауабы: Серікте 4 кәмпит болды 
в)  Мен бір сан ойладым. Оған 50-ді қосқанда 90 шықты. Мен қандай сан ойладым? 90-50=40. Ойлаған 
сан – 40 
 
Мен осындай есептерді өз сабағымда үнемі қолданамын. Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың 
даму  деңгейі  әрбір  оқушыда  сапалы  және  терең  білім  мен  іскерліктің  болуымен,  олардың 
шығармашалықпен  жұмыс  істеуін,  ойлауға  қабілетті  болуын  талап  етеді.  Осындай  ерекше  мәнге  ие 
болып  отырған  кезде  бүгінгі  мектеп  алдында  оқушыларға  білім  берумен  қатар,  олардың  ақыл  –  ой 
белсенділігін, шығармашалық іс әрекетін дамыту мәселесі тұр. 
 
 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1)  «Бастауыш мектеп» журналы, №6 - 2004 жыл, №1 - 2006 жыл, №4,5,6 – 2007 жыл; 
2)  «Сандарға саяхат», Алматы – 1997 жыл; 
3)  «Математика» 1 сынып, Оқулық, «Алматы кітап»  
4)  «Жаңа буын оқулықтары бойынша бастауыш сыныптарда метамтиканы оқыту әдістемесі» Т. Қ. 
Оспаноы, О. В. Кочеткова, Ж. Қ. Астамбаева 
 

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: