Б. Бурамбаева терісі бағалы аңдарды

8.4-сурет -  «Қара -  коңыр» тұқымының қояны

8.5-сурет -  «Ақ түбітгік» тұкымының кояны

68

Терісі бағалы қояндар

Терісі  бағалы  қояндардың  негізгі  өнімі -  мамық (түбіт) және  ет. 

Қоянның  түбіті  фетрлік  және  тоқыма  өнеркәсібі  үшін  өте  бағалы

шиюзат.

Ангорлық  түбіттік. 

Қояндардың  отаны  Түркия,  олар  алғаш  рет 

XVII  ғасьфдың  басында  Түркиядан  әкелінген.  Қазіргі  уақытта  біздің

елдерде ангорлық қояндар жоқ.

«Ақ  түбптік» 

(8.5-сурет).  Бұл  тұқымды  шығару  кезіңде 

жергілікті  түбітті  қояндарды  ангорлық  қояндармен  шағылыстырып 

кейіннен  қажетті  түрлерін  сұрыптап  алып  шығарған.  Қояндардың 

орташа  салмагы  3,8  кг,  ұшасының  ұзындыгы  54  см,  кеуде  орамы 

34 см, түбітінің ұзындыгы 6-7 см.

Бтті қояндар түқымы

«Жаца зеландиялық ақ» 

(8.6-сурет)  Бұл тұқым Европада, АҚШ

-  та кең таралган. Қазіргі уақытта біздің елге де әкелінген. Бұл тұқым 

қояндары  конституциясыньщ 

беріктігімен,  ұшасының  шагын 

болуымен,  арқасы  кең  -   етті,  кеудесі  де  кең  және  терең.  Элита 

классының  қояндары  1-2  айлық  жастарында  1,6-1,8  кг  болады,  3 

айлық жасында 2,3—

2,6 кг. Ересек қояндарының тірі салмағы 3,5-5 кг.

«Калифорниялық»  (8.7-сурет).  Бұл  тұқым  тұрі  ірі  шиншилланы 

және  жаңа  зеленадиялық  ақ  тұқым££рДы |буденд астыру  жолымен 

альшган. 

Бұл 

тұқым 

қо^йд^ы  :і>:с^ектерінің 

жіңішкелігімен, 

ұшасының  шағындылыгымен,  қысқа  -   тегіс  арқалы  болуымен 

ерекшеленеді.  Элита  классы  көжектерінің  тірі  салмагы  3  айлық 

жасында  2,3-2,6  кг.  Ересек  қояндарының  салмагы  3,5-5  кг.  Орташа 

сойым  шыгымы  60  %  дейін.  Түкті  жабыны  ақ түсті  құлақтарының, 

мұрындарының және сирақтары және құйрықтарының түсі қара.

Етті  тұқым  қояндары тірі  салмагы  аз болсада ет -  елітірілік  қоян 

тұқымдарының  2-3  айлық  жасындагы  салмагымен  салыстырганда 

олардьщ  салмагы  бірдей  болады.  Шет  елдерде  аталган  қоян 

тұқымдарымен  қатар  келесі  қоян  тұқымдарын  өсіреді:  «фламандық 

альш»,  «шампань»,  «көгілдір  беверен»,  «бельгиялық  қоян»,  «ақ 

бускат», «кызыл бургундуктық», «француздық папильон», «ақ ландр», 

«француздық  баран»,  «агылшын  бараны»,  «ангорлық»  және  тагы 

басқа.

69

8.6-сурет  -  Жаңа зеландиялық ақ

I S I

н

 

ііНІ

і ш н и

8.7-сурет — «Калифорния лық» тұқымының қояны

70

8.4 Асылдандыру ісініц негізі

Қоян  өсіруде  асылдандыру  жұмыстарына  қояндардың  өнімділік 

және  шаруашылыққа  -   пайдалы  белгілерін  жақсартуға,  жоғарлатуга 

бағытгалган зоотехниялық шаралар жүйесі енеді.

Асылдандыру  жұмыстарын жүргізгенде жылдам жетілгіштілігін, 

етгілігін,  өміршеңділігін  жоғарлатуға  жэне  негізгі  табынның  және 

төлдердің  конституциясын  берік  қылуға,  жемнің  төлемін  жақсартуға 

көңіл  бөлген  дұрыс.  Асылдандыру  жұмыстары  қоян  өсіретін  барлық 

шаруашылықтарда 

жүргізілуі 

тиіс, 

алайда 

асылдандыру

жұмыстарының 

міндеті 

және 

әдістері 

шаруашыл ы қтың 

тағайындалуына байланысты эр түрлі.

Асылдандыру  фермаларының  міндеттері  -  

өміршеңділік, 

жылдам  жетілгіштілік  көрсеткіштері,  еттілігі,  дене  бітімі  жақсы 

жануарларды  шығару.  Асылдандыру  шаруашылықтарында  таза 

түқымдық  өсіру 

қолданылады,  тұқымыньщ  сапасы  бойынша 

өндірушілер бағаланады, линиялар бойынша өсіру қолданылады.

Асылдандыру 

фермалары 

қояндарды 

тауарлық 

шаруашылықтарға  жібереді.  Тауарлық фермалардың  негізгі  міндеті  -  

өзіндік құны төмен көп өнім шығару.

Өсіру әдістері

Қоян  өсіруде  таза  тұқымдық  өсірумен  қатар  будандастыру 

қолданылады.

Таза  тұқымдық  өсіру. 

Таза  тұқымдық  өсіруде  бір  тұқым 

қояндарын  шағылыстырады.  Ол  тұқымқуалаушылыктың  сақталуын 

қамтамасыз  етеді  және  шаруашылыққа -  пайдалы  белгілері  бойынша 

қояндарды  өсіруді  жетілдіруге  мүмкіндік  береді.  Таза  тұқымдық 

өсірудің жоғары түрі -  линиялар бойынша өсіру. Заводтық линия деп, 

бір атадан тарайтын жануарларды аггайды.

Линияны  қолдау,  ерекше  қасиеттерін  бекііу  және  күшейту  үшін 

туыстық  шағылыстыруды  қолданады,  содан  кейін  қатаң  түрде 

брактайды, қажетті  талаптарға сәйкес қояндарды ғана қалдырады.

Қазіргі  уақытта  таза  тұқымдық  өсірумен  отандық  қояндардың 

бірқатар  тұқымдарын  жетілдіреді:  «советгік  шиншилла»,  «ақ  алып» 

және тағы басқалар. 

j

Қояндардың линиясын құру бойынша жасалынатын асылдандыру 

жұмыстары  әр түрлі  көрсеткіштері  бойынша әкесінің және анасының 

линияларын жеке селекциялаумен жүргізілуі қажет.

Әкесінің  линиясында  өміршенділігіне,  жылдам  жетілгіштілігіне, 

азық төлемінің  жоғарылығына және терісінің  сапасы жақсы болғанда 

сойыс  сапаларына  ерекше  көңіл  бөледі;  ал  аналық  линиясында  -

71

ұрғашы  қояндардың  өндіргіштшігінің  жоғары  болуына  (төрт  және 

оданда артық көжектету және 25—30 және оданда  артык  көжек өсіру), 

өсімталдыгына,  сұтгілігіне,  өміршеңділігіне  жэне  аиалық  сапаларына 

көңіл бөлінеді. 

I

Етгілік,  жылдам  жетілгіштілік,  азык  төлемі,  елтірісінің  сапасы 

табын  бойьгаша  орташа  көрсеткіштен  төмен  болмауы  қажет.  Түрлі 

линиялардың 

қояндарын 

жылдам 

жетілгіштілігімен 

және 

өміршеңділігімен 

ерекшеленетін  гибридтерді 

алу  үшін  өзара 

шағылыстырады. 

, 

щ  1

Будандастыру.  Өнеркәсіптік,  қайта  өндіргіш,  жою  және  енгізу 

сияқты будандастырулар қолданылады. Будандастыру кезіңде әр түрлі 

■ 

түқымдарға жататын жануарларды шағылыстарады. 

1

Өнеркәсіптік  будандастыру.  Ет  және  елтіріге  бір  тү қы м н ^ 

өнімділігі  жоғары  будандарын  алу  үшін  тауарлық  фермаларда 

қолданады.  Өнеркәсіптік  будандастырудың  тиімділігі  ата  -   ана 

жүбының дұрыс қиылысуына байланысты.

Қолда  бар  мәліметтер  негізінде  тұқымдардың  келесі  сәйкестігін 

жүргізу ұсынылады (8.2-кесте)

Түқым

Аналықтар

Аталықгар

Советтік шиншилла

Жаңазеландиялық ақ

Жаңазеландиялық ақ 

Жаңазеландиял ық ақ

Советтік шиншилла

Қара -  қощлр______

Жаңазеландиялық ақ

Жаңазеландиялық ақ

Ақ алып__________

Советгік шиншилла 

Суп алып

алып

Венек көгщда

Советтік шиншилла

Венек көпдді

3 айлығында тірі 

салмағыныь  %

8.2-кесте -  Тұқымдардың енеркәсіптік будандастырудагы сәйкестігі

Қаита  өндфгіпгпк  будандастыру.  Оларды  негізінен  қояндардың

жаңа  түқымын  шығару  кезіңде  қолданады.  Қайта  өндіргіппік

будандастьфу  қарапайым  және  күрделі  болып  бөлінеді.  Бірінші

жағдайда  бастапқы  ретінде  екі  тұқымды,  ал  екіншісінде  -   екеуден 

артық тұқым түрлерін қолданады.

72

I

Үй кояндарын әсіру техннкасы

Қояндар  неғұрлым  жылдам  жетілгіш  және  өсімталдығы  жоғары 

жануарларға  жатады.  Үрғашы  қояндар  жылдың  кез  -   келген 

мезплінде  ұрықтанады.  Төменде  қояндардың  биологиясы  бойынша 

негізгі мәліметтер берілген.

¥ргашы  қояндар.  Қояндардың  жыныстық  жетілуі  3-3  54  айлық 

жастарында  басталады,  бірақ  оларды  осы  жаста  шағылыстыруға 

жіберуге болмайды.

Жаңа  зеландиялық  ақ  және  калифорниялық  тұқымның  жас 

ұрғашы  қояндарын  бірінші  рет  шағылыстыруға  төрт  айлықтарында,

басқа тұқымдарда  олардың  тірі  салмақтары  80  %  жеткенде  гана  бес 

айлықтарында  босатады.  Аулау  уақытының  ұзақтылығы  3-4  күн, 

буаздық  мерзімінің  ұзақтылыгы  28-32  күн.  Өсімталдыгы  орташа 

есеппен  7—8  көжек,  ең  көбі  20  көжекке  дейін.  Жас  ұрғашы  қоянда

негізінен  5-7  көжек  қалдырады,сүттілігі  тексерілген  ересектерінде 

7-9. Емізу мерзімінің үзактылығы 60 күн.  Көжектегеннен кейін  15-20 

күндері  сүттілігі  төмендейді.  Көжектеу  саны  жылына  5  рет.

Асылдандьфуда қолдану ұзақтылығы үш жылға дейін.

Аталықтары.  Алғашқы  шағылыстыру  5-7  айлық  жасында. 

Полигамия  1:8  (15  -   дейін).  Асылдандыруға  қолдану  мерзімінің 

ұзақтылығы үш жылға дейін.

Шагылыстьфуға 

дейін 

15 

күн 

бұрын 

барлық 

басты 

зоотехникалық тексеруден өткізеді.

Шағылыстыру  кезіңде  жем  сан  -   алуан  түрлі  болуы  керек. 

Нәруыздық жемдерді жеткілікті түрде береді

8.5 Қояндарды бонитировкалау

Түқымын,  тірі  салмагьш,  дене  бітімін,  түсін,  түкті  жабынының 

қалыңдыгын  және  оның  тегістігін  бағалауды  бонитировкалау  деп

С

атайды.

Бонитировкалауды  жыл  сайын  көбінесе  қараша,  желтоқсан 

айларында жүргізеді.

Асылдандыру  фермаларында  барлық  аталықтар  және  негізгі 

табынның  аналықтары  және  селекциялық  топтың  барлык  төлдері 

жатады. 

1

1

Тауарлық  фермаларда  барлық  аталықтар  және  негізгі  табынның 

асьілтұқымдық 

ядросының 

аналықгары, 

үш 

айлық 

жасында 

іріктелінеді  және тұқымға қараша -  желтоқсан  айында қалдырылатын 

жөндеу төлдері бонитировкаланады.

73

Бонитировкалауды  ветеринарлық  жұмыскерлердің  қатысуымен 

және  зоотехниктер,  сонымен  қатар  ферма  меңгерушілері  немесе 

бригадирлер жүргізеді.

Боннтировкалау  кезіңде:  жөндеу  төлінде  олардың  екі  айлығында 

тұқымын,  тірі  салмагын, дене бітімін, түкті  жабынының қалыңдығын, 

негізгі  табын  аңдарында  тұқымын,  тірі  салмагын,  дене  бітімін,  түкті 

жабынының  қалыңцыгы  және  тегістігі,  түбіттік  өнімділігі,  түкті 

жабынының түсі есепке алынады.

Бонитировкалау  негізінде  жануарлар  кластарға бөлінеді: 

I,  II,  III 

класс.Тұқымын  зоотехниялық  тиісті  құжаттар  негізінде  анықтайды.

Таза  тұқымдыларға  бір  тұқым  ата  -   аналарынан  алынған  қояндарды 

жатқызады.

Тірі  салмақ.  Оны  100  г  дәлдікпен  жеке  өлшеу  жолымен

анықтайды.  Тірі  салмақгары  бойынша  сол  немесе  басқа  класқа 

қояндарды  жатқызуға  қойылатын  талаптар  8.3,  8.4-кестелерде 

берілген.

8.3-кесте  -   Етті  тұқым  қояндарының  тірі  салмагына  қойылатьш 

талаптао (кг)

Жасы

(ай)

Юіасс Жаңазеландиялық

ақ

Жасы

(ай)

Класс

Жаңазеландиялық

ақ

2

элита

1,8 

!

5

элита

3,7

I

1.6

I

3,2

П

1.5

п

2,8

III

1.3

ID

2,3

3

элита

2,6

6

элита

4,0

I

2,3

I

3,5

II

2Д

1

 

п

3,1

ПІ

1,8

Ш

2,5

4

элита

ш

!  7 және

элита

4,0 ден 5,0 дейін

I

2,8

одан

I

1

3,5 -  тен 3,9 дейін

II

2,5

жоғары

П

3,0 -  ден 3,4 дейін

Ш

2,1

ІП

3,0 кем және 5,0

1

артық

74

8.4-кесте  -   Ет  -   терілік  жэне  терісі  бағалы  қояндардың  тірі 

салмақтарына қойылатын талаптар (кг)__________________________

Жасы

ү, 

. .

і

Классы

Тұқым

Ақ алып

Советгік, 

шиншилла, 

қара — 

қоңьф, сұр 

алып, 

күміс түсті

Венск,

көгілдір,

советтік

мардер

Ақ

мамық

2

элита

1,8

1,7

1,5

1,5

I

1,7

1,6

1,4

1,4

II

1,6

1,5

1,3

1,3

ІП

1,4

1,3

1,2

1,1

3

элита

2,6

2,5

2,2

2,1

I

| 

2,4

2,3

2,0

1,9

П

2,2

2,1  '

1,8

1,7

ш

1,9

1,8

1,6

1,4

4

элита

3,3

3,2

2,9

2,7

I

3,0

2,9

2,6

2,4

II

2,7

2,6

2,3

2,1

III

2,3

2,2

2,1

1,7

5

элита

3,9

3,8

3,5

3,2

I

3,5

3,4

3,1

2,8

и

3,1

3,0

2,7

2,4

Ш

2,6

2,5

2,3

1,9

6

элита

4,5

4,3

4,0

3,7

(

I

4,0

3,8

3,5

3,2

П

3,5

3,3

3,0

2,7

Ш

3,0

2,8

2,5

2,1

7

элита

5,0

4,8

4,4

4,1

I

4,3

4,2

3,9

3,5

П

3,8

3,7

3,4

3,0

III

3,3

3,1

2,9

2,3

8

элита

5,3

5,1

4,7

4,4

I

4,6

4,4

4,2

3,7

П

4,1

3,9

3,7

3,2

Ш

3,6

3,4

3,2

2,4

9 жэне

элита

5,5

5,3

4,9

4,6

одан

I

4,8

4,6

4,4

3,9

жоғары

II

4,4

4,2

3,9

3,4

ПІ

3,9

3,7

3,4

2,5

75

Дене  б т м і  (экстерьер).  Ол  туралы  кез  мөлшерімен  өлшеу

негізінде  айтады.  Қаңқасының  даму  деңгейі,  кеудесінің  ені  және 

кеңдігі,  басының  көлемі  және  өлшемі,  арқасының  линиясы  және 

формасы, сирақтарының беріктігі және дұрыс қойылуы бағаланады.

Экстерьерін  бағалау  басынан  басталады,  содан  кейін  ұшасынын 

алдыңғы  және  артқы  бөлігі  және  сирақтарын  багалаумен  аяқтайды. 

Мұның  өзінде 

қаңқасының,  бүлшык  етінің  дамуына,  түкті 

жабынының  қалыңдығына  және  түсіне  көңіл  бөледі,  содан  кейін 

барып  жануарды  түгас  қарап  шығады.  Жекелеген  бөліктерін  қарауда 

әрбір  тұқымға  тән  ерекшеліктерді  есепке  алады. 

Жыныстық

айырмашылықтарЬіна көңіл бөлінеді.

Экстерьерінің  қажетті  мынандай 

белгілері  болады:  басы 

ұшасына  тепе  -   тең  болуы  керек,  аталықтарында  аналыкгарымен 

салыстырғанда  бастары  салмақты  және  өрескелдеу  болып  келеді. 

Күлактары  тік,  түпкі  жағы  тығыз,  мойыны  ұшасын  тепе  -  тең,  түкті 

жабыны  мамық — үлпілдек,  кеудесі  жақсы  дамыған,  кең  және  қуыс. 

Арқасы  қысқа,  тегіс,  бел  —  құйымшақ  бөлігі  ұзындау  және  кең, 

сирақтары берік, ұшасына қатысты дүрыс қойылған.

Элита жэне  I  класқа дене бітімі  бойынша  ақаулары  жоқ қояндар 

жатады,  II  класқа  —  бір  ақауы  бар,  ПІ  класқа  — дене  бітімінде  екі 

немесе  оданда  артық  ақаулары  бар  қояндар  жатады.  Ақаулары  бар 

қояндар  бракталады  және  асылдандыру  жұмыстарында  қолдануға 

босатылмайды.

Түкті  жабынының  қалыңдығы  және  оның  тегістігі.  Оны  көз 

мөлшерімен алып жатқан ауданы бойынша анықтайды.

Негізгі  табынның  мамық  — түбіт  өнімділігі  жылына  алынатын 

түбіт  бойынша  анықтайды,  ал  төлдің  өнімділігін  екі  және  төрт 

айлығында  алынатын  бастапқы  екі  түбіт  алу  бойынша  анықтайды, 

мұның  өзінде  ересек  қояндарды  500  гр  кем  емес  түбіт  алынғанда, 

аталықтарды 450 гр кем емес түбіт алганда элита класына жатқызады,

I класқа сәйкесінше 450, 400 г,  II класқа -  400 және 350 г, Ш класқа -  

300  г,  төлді  элита  класына  -   60,  I  класқа  -   50,  П  класқа  -   40  және

ІП класқа — 30 г. 

'  Щ IS  Шт

Түкті  жабынының түсі  күндізгі  жарықта  анықталады.  Аймақтық 

түсті  қояндарда  оның  айқындылық  деңгейі  арқасы  және  бүйіріндегі 

розеткалары бойынша бағалайды.

Қояндарды  жекелеген  белгілері  бойынша  багалағаннан  кейін, 

белгшердің кешені бойынша олардың жалпы класын анықгайды.

76

Қоян  өсіру  шаруашылықтарьшда  қояндарды  күту  және  оларды 

жеммен  қамтамасыз  ету  жағдайына байланысты  азықтандырудың  екі 

түрі жолданылады: аралас және құрғақ.

Азықтандырудың  жинақталған  түрі  жемдердің  сан  -   алуан 

түрлерінің  және  нәруыздық  -   дәрумендік  қоспасы  (жергілікті 

шырынды жемдер, жасыл шөп жэне т.б.).

Азықтандырудың  осындай  тұрінде  фермаларда 

арнайы  жем 

цехтары  салынады,  онда ылғалды және жартылай  құрғақ  қоспаларды 

ұсатады жэне дайындайды.  . 

• 

.

Қояндарды  жинақталған  түрмен  азыктандыру  түрі  өздері 

өндіретін 

арзан 

жемдері 

бар 

шаруашылықтарда 

қолданады. 

Азықтандырудың  осындай  түрінің  бірқатар  кемшіліктері  бар: 

коспаларды 

дайындаудың 

қиындығы, 

жемді 

дайындау 

және 

таратудың күрделілігі,  оларды үнемі тазалап  және  зарарсыздандырып 

отьфудың  қажеттілігі,  жемді  екі  -   үш  тарату  кезіңде  жұмсалатын

еңбек шығыны.

Азықтандьфудьщ  құрғақ  түрінде  толыққанды  түйіршектелген 

жемдермен қамтамасыз етіледі. Мұндай азықтандьфу түрінде бірнеше 

күнде  бір  рет  қана  таратады,  ол  өз  кезегіңде  еңбек  шығының  елеулі 

түрде  төмендетеді.  Осыдан  басқа  жемді  таратуды  механикаландыру 

мүмкіндігі де бар.

8.6 Қояндарды азыктандыру түрлері

77

Қосымшалар

1 -сурет  -  Кэдімгі күзен

2-сурет  -  Су құндызы

I

78

w

3-сурет  -  Сұр кұндыз

i r V   г » .

w

4-сурет  -  Ақ құндыз

79

5-сурет  -  Ақ жэне кәдімгі сарғыш түлкі

6-сурет  —  Сарытүлкі

80

7-сурет  -  Ақ алып қоян

8-сурет  -  Ақ алып қоян

81

алып қоян

10-сурет  -  Кэдімгі сұр қоян

82

11-сурет  -  Шин шила

ч

12-сурет  -  Жабайы кузен

83

л

Яч*

• ж

Ч

.т

*т

 

т j

W

 

S*

- Г :

- .  

. *  

Л

 

V  

V

-

ь ‘WrW*:

,

€

?

-

4

«

, *

t   Л у * * *   •   « q  

•

Tfc

-   І  

К

-  

3

’ - * Ч   -

 

*   Г .   . *

.  

v  т?**  :

Щ

Ё

Ь

ъ

i ^ ~ T  .Л  >

jTTTVAs

Й / ",*Ж

 ЗйУ?%

 "Т1 -ati

• S?. -4

a

  * **! *

Ү V S*.#. >Л .-.: . * V- V -

1

 f   % 

Д ^ І Ч П ^ > % У   * 

•  

5

* 

•  

V

'‘•^ Ж ^ '* Г - .  Г  v 

-

 

*  ^*.  : 

.

- Н.  А   «  *  . 

Ifr  ..  •  '

• • УЩ  "• 1ші.  -•  >> 

і

' р

т

 

♦  

‘  

*

v

. t  

■ *  

*  

-r ~

 

V *

m

*

 

>

 

*  

-

у

- 

^ш м ітгіг ііТні

ч

w

X*S

13-сурет  -  Бұлғын күшігі (соболь)

■мшт

жүктеу/скачать 6,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: