XIII ТАРАУ Биржалық мәмілелер бойынша кли­ринг және есеп айырысу

Нарықтық операцияның ең жай түрі үш құрамдас бөліктен тұрады:

• 
  сатушы мен сатып алушының арасында мәмілені (ауызша немесе жазбаша) бекіту;
  
• 
  мәміле бойынша бағаны шығару (мысалы, тауар бағасын оның санына көбейту және барлық мәміленің бағасын (құнын анықтау);
  

• 
  шартты орындау әдетте, жай мәмілені бекіткенде екі жақ делдалсыз өздері тікелей кездеседі. Қазіргі биржа нарығында бұндай жағдай сирек кездеседі, сатып алушы мен сатушыны өзара байланыстыратын буын - ол биржалық делдалдар.
  

• бұрынғыдай шарт алғашқы сатушы мен соңғы сатып алушы арасында емес, клиенттер мен биржалық делдалдар арасында бекітіледі;

• 
  мәміле бойынша бағаны шығару клиринг процесінде ұйымдастырылады;
  
• 
  мәмілені орындау (аяқтау) «есеп айырысу» деп аталатын процесте жүргізіледі.
  

Біріншіден, ол үйлесімді технологиялық мүмкіндіктердің бо­луынан. Атап айтқанда:

а)кеңістік факторын жеңу және ақпаратты беретін уакытты
қысқарту үшін жылдам тарататын жаҺанды байланыс жүйесінің
болуынан;

ә)биржалық және қосымша ақпараттың өте үлкен көлемін өңдеу үшін (яғни есептесудің электрондық жүйесін құрудан және мәліметтер базасын сақтаудан);

б)ақша қаражатын шапшаң, әрі қатесіз аудару үшін есеп
айырысудың ұлттық және халықаралық банк жүйесінің болуынан;

Екіншіден, клиринг және есеп айырысу үшін клирингтік (есеп айырысу) палатасын, депозитарийді, реестр ұстаушыларды және с.с. маманданған ұйымдар мен биржалық құрылымдарды құрудан;

Үшіншіден, клиринг және есеп айырысу механизмін құрып және оны үнемі жетілдіруден.

Биржалық клиринг пен есеп айырысудың негізгі қызметтерін былайша топтастыруға болады:

а) бекітілген биржалық мәмілелердің тіркелуін қамтамасыз
ету (мәмілелерді тіркеу, тексеру, олар бойынша ақпарат алу және
т.с.с);

ә) тіркелген мәмілелерді (нарық түрі бойынша, қатысушылар және орындалу мерзімі бойынша) есепке алу;

б)биржалық нарыққа қатысушылардың өзара міндеттемелері
мен төлемдерін есептеу;

в)биржалық мәмілелерді кепілдікпен қамтамасыз ету;

г)ақшалы есеп айырысуды ұйымдастыру;

д)бекітілген биржалық мәміле бойынша тауар жеткізіп беру.

Биржалық мәмілеге келгеннен соң бірнеше кезеңнен өтетін клиринг және есеп айырысу операциялары басталады. Оларға бир­жа мүшелері мен клиенттерден басқа да, атап айтқанда, есеп айы­рысу - клирингтік ұйымдар, банктер, депозитарийлер және т.с.с. мекемелер қатысады.