Бағдарламасы бойынша жарық көрді. Ә. НҰрпеИс. ҚаН меН тер: Трилогия. Ә. Нұрпеис. Қан мен тер
жүктеу/скачать 3,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҮШіНШі БӨЛім
Генерал Черновтың армиясы Шалқардан кейін табан тіреп соғыса алмай қаша ұрыс салған қызылдарға ес жиғызбай түре қуып отырып, бір жетіден кейін Сексеуіл стансасынан бір-ақ шықты. Оның ар жағында Арал қол созым жер. Араға бір күн түсті ме, жоқ па, жер қайысқан қалың қол қатты шайқастан кейін Аралға да жетті. Олармен шалғайласып оқ-дәрі тиеген түйелер, ат арбалар, обоздар, жаралылар бірінен соң бірі үздік-создық келе бастады. Ұлы шайқас алдындағы осы бір қарбаласта Аралдың іргесіне күні бұрын күш жиып бекініп жатқан қызылдарға Ташкеттен әскер келді. Алғашқы күні Колузаев бастаған бес жүздей мадьяр отряды келіп еді. Іле-шала теміржолмен қызыл вагонға тиелген мыңнан астам түрікпендердің атты әскер полкі жетті. Бәрінің басында бір-бір қойдың терісінен істеген сеңсең бөрік. Суырма қылыш сандарына соғады. Сіңірдей қатқан ыс аяқ қара жігіттер қызыл вагоннан алақандай көзі алақ-жұлақтап, осқырып, үркектеп түскен қазмойын арғымақтарға ырғып, ырғып мініп алды. Осының аз-ақ алдында Түркістан майданынан Аралға ерекше мандатпен төтенші комиссар ғып тағайындалған Петр Дьяков келген еді. Қасындағы Кронштадтан көмекке жіберген он тоғыз морьяк бар. Олар да келе сала көк теңіздің бас-аяғынан ірілі-ұсақ кемелердің бәрін жинап, екі асығыс-бір қарбаласта флотилия жасақтап алды. Ал бұл өңірге баяғыда келіп, Арал қаласына бірі – шіркеу, бірі – балық зауыты, бірі – порт, бірі – үлкен үйлер салып, кемелер, баржалар соқтырған ақшалы бай көпестер – Марков, Мокеев, Елисеевтер – заманнан бері теңіздің арғы бетінде жатқан Хиваға қатынап, сауда-саттық жасап жүрген ірі-ірі кемелері – «Хива ханы» мен «Түркістан»
837 теплоходына екі-екіден зеңбірек орнатып, пулеметтер құрып тастаған еді. Осы күндердің бірінде Аралға Кәлен келді. Қасында өңшең қару асынған жігіт. Аттары қара тер. Тәңірбергеннің шың арасында сырт көзден жасырып жүрген бес жүздей жылқысын қуып әкелген екен. – Әй, әлгі көксауларың қайда? – деді ол келген бойда. – Оны бұл арадан таппайсың. Ол қазір қаланың шетінде окоп қазып жатқандардың арасында жүр. Кәлен оған өзі бармай, қасындағы бір жігітті жіберіп еді, ол Дьяковқа жетем дегенше мына жақтан оған екі аттылы құйындатып шауып келді. – Комиссар... жау... – Алыс па? – Жоқ... Алды 68-разъезге келе бастады. Жер қайысады. Дьяков жау бетті шолғындап қайтқан екі жігітті штабқа жөнелтті де, өзі әлде біреуге айқайлап, окоп бойымен ілгері жүгіріп кетті. Бір қалтарысты айнала бергенде кеудесі қысылып тұра қалды. Бұндайда ол әдетте кісі-қараның көзіне түспеуге тырысушы еді, дәл қасынан әлде біреудің «Камсар» деген дауысын есітті. Мынау кім де болса Еламанның жігіттерінің бірі екенін біліп, жалт қараса, шынында да қасында қылыш асынған қияқтай қара мұртты жігіт тұр екен. – Ә, Әли... һхе... Кел! Кел! – Камсар, немене... Сырқаттанып... – Жәй ғана... Еламан оралды ма? – Жоқ. – Жігіттер қалай? Әзірсіңдер ме? Әли түсінбеді. – Жау жақын. Жігіттерің әзір болсын, – деді де, ол коммунистер полкінің оң жағында шеп ұстап жатқан мадьярлар отрядына барған-ды. Дәл осы кезде кейінгі 838 жақтан біреу: «Әне, шаң шықты» – деп айғайлап жіберді. Дьяков дүрбіні көзіне апарып еді, қолы қалтырады ма, қалай сығаласа да көзі қарсы беттегі сары төбенің баурайына тіреліп, адыраспан ба, итсигек пе, қайда бір сондай қауқиған қадау-қадау бұталарға түсе берді. Сонан бұл кеудесін көтеріп, қос шынтағын окоптың ернеуіне тіреді де, ілгері жаққа қайта қарап еді, бұл жолы разъез басындағы жалғыз ақ үйді көрді. Үй маңында қыбырлаған тірі жан жоқ. Ал оның арғы жағынан, түу-түу қашықтан түйдек-түйдек шаң шықты.
– Міне, мынау Арал! Арал теңізі. – Ға-жап! – Рас болса, бұл өзі дүние жүзіндегі мөлдір теңіздің бірі көрінеді ғой. – Болса болар, ана қараш... көкпеңбек. – Подполковник мырза, сіздің әкеңіз де осы теңіздің бір жерінде промысел ұстаған көрінеді ғой. Федоров жіңішке ерні жымқырылып тістеніп ала қойды. Тақымы астында тұрмай тықыршыған аттың тізгінін тартып, жұрт көз тіккен жаққа бұ да дүрбіден ұзақ қарады. Сонау көз ұшындағы теңіз бұл дүрбіні көзіне апарған бойда ат тұмсығының алдына кеп тіреліп тұра қалды. Онан беріректе теңіздің дәл жағасына қам кесектен салған кішкентай қаланың құжынаған үйлері мен портта тұрған кемелердің сырықтай мачталары андыздап қоя берді. «Бұлардың бекінісі қайда?» – деді Федоров ішінен. Осы кезде ат тізгінін созып ілгері жүріп кетті де, әлгі көріп тұрғандарының бәрін біреу дүрбі әйнегінен сыпырып тастағандай болды. Федоров тілмашқа бұрылды.
839 – Мынадан сұрашы, бұл араның халқы суды қайдан алады екен? Тәңірберген өзіне тілмашсыз тіл қатпағанына қитығып қалды. Оның үстіне кешегі күні Теміркеге көңілі қалғаны сонша, осы татар жігіт жол бойы бұның жынына тиіп, қитығып келе жатқан-ды. Татар тілмаш Федоровтың сауалын қазақшалап: – Подполковник мырза шушы жирдә құдық бар ма деп сұрайды, – деп еді, – Оны жергілікті халықтан сұрау керек. Мен білмеймін, – деді Тәңірберген. – Сен проводниксің, вит. – Білмеймін. – Мырза, бұның жарами. Дұрыс сөйле. – Дұрыс сөзім осы. Бұл ара менің бұрын-соңды болмаған жерім. Татар тілмаш бұның сөзін аузы сумаңдап жалма- жан Федоровқа жеткізе бастап еді. «Жез қоңыраудай шүлдірлеген сорлы» – деді Тәңірберген ішінен. Федоровтың полкі Арал түбіндегі 68-разъезге бірінші боп жетіп еді; өңшең ерні кезеріп, көзі шүңірейген үсті- басы шаң-шаң солдаттар келе сала жапырлап аттан түсе бастады. Аяғы жеткендер бұрынырақ барып, кішкене ақ үйдің іргесіндегі қос уыс көлеңкеге таласып, бірін- бірі иықтап ысыра бастады. Ендігі қалғандары терезе алдындағы жалғыз түп теректің саясына тығылып, өздерінен кейін келгендерді арасына кіргізбей мүйіздеп жатыр. Подполковник Федоров ат үстінде өздерінен кейін келіп жақтан әскерлердің жолын тосып тұр. Қасында бір топ офицер. Бұлар жер қайысқан әскердің келгенін келгендей күтіп алып, штаб жоспарлап белгілеп берген тиесілі орындарға рет-ретімен орналастырып жатқан-ды. 840 Кейінгі жақтан даланы шаңдатып, дүбірлетіп келіп қалған әлде бір қалың қолға разъез басындағылар жалт қарады. Сүйткенше ұбап-шұбап келе жатқан пластун полкінің ту сыртындағы қара жолға әуелі ұзын найзалардың ұшы қылтылдап, іле-шала түйдек-түйдек шаң астынан ағызып келіп қалған атты әскерлер шыға-шыға келді. Басын тартпастан ағызған беті кішкентай разъезді ат түяғымен басатындай жапырып баратты. Бұлар Троицкі мен Соль- Елецкінің атты казактары еді. Олармен шалғайласа Оралдың атты казактары жетті де, әй жоқ, шәй жоқ темір жолдың екі бетіндегі бұйырғынды, боз жусанды даланы иеленіп, аттан түсіп жатты. – Мыналар өңмеңдеп қайда барады. – Оны өздері біледі, – деді Федоров. – Штаб белгілеген орындары басқа жер. – Бұлар сенің штабыңды қайтсін, – деді Рошаль. – Жоқ, болмайды. Өздерінің орнына барсын. – Әуре болма. Олар Дутовтан басқа ешкімді де тыңдамайды. Федоров үндемеді. Шынында, басқаны қойғанда, Черновтың әмірі Орынбор атаманына бірде жүрсе, бірде жүрмейді. Осы араға жеткенше оны ұзын арқау, кең тұсаумен құр-құрлап ұстап келген-ді. Бұлардан кейін де шаң астынан бірінен кейін бірі келіп жатқан әскерде қисап жоқ. Жаяу әскерлер аяқси бергенде, шаң астынан броневиктер мен зеңбіректер көрінді. Ауыр қолдың ақыр соңы осымен біткен болар дегенде көз ұшынан тағы да шаң шықты. Бұлар азық-түлік артқан түйелер мен оқ-дәрі тиеген атты арбалар еді. Бұл күндері Федоров аттан түспеді. Қасындағы офицерлерге де маза бермей, кейінгі жақтан әлі де құйылып келіп жатқан әскерлердің алдынан шаптырып, күні бұрын белгілеп қойған жерге орналастырып жатты. 841 – Каппел корпусы келді. Қайда орналастырамыз? – Полковник Могилевтің жазалаушы полкі келді. – Бірінші Түркістан полкі келді. Ығы-жығы әскер разъез басына сыймағасын, кейін келген ендігі полк, ендігі дивизия, корпустарды ізінше кері қайтарып, арт жақтағы сары адырға жөнелтті. Шабуыл басталғанға дейін жау көзінен жасыра тұру үшін ауыр зеңбіректер мен броневиктер отрядын да әзірше бір қырдың астында ұстай тұруды ұйғарды. Бұларды ендігі қинап тұрған су. 68-разъезде жалғыз құдық бар-тын. Федоров оған қарулы күзет қойып жатқанда, бір офицер шауып кеп: «Сапер полкі келді» – деп хабарлады. – Рошаль, оларды өзің орналастыр – деді де, Федоров қолбасының шатырына жүгірді. Бұнда құрама командирлері жиналып жатқан-ды. Федоров ілгері озбай, есік жақтағы бос орындықтың біріне отыра кетті. Кеңес басталар алдында қолбасының адьютанты командирлердің алдына бір-бір стакан су қойды. Федоров суға қол созған жоқ. Шыт-шыт жарылған ернін тілімен жалап, аузын қуырған ащы түкірікті тамсанып жұтты да: – Генерал мырза, – деді ақырын, бірақ осында отырған жұрт тегіс есітетін салмақты үнмен, – аттар да, адамдар да шөлден қырылғалы тұр. Не істейміз? – Мырзалар, – деді қолбасы. – Біздің тағдырымыз ертеңгі шайқаста шешіледі. Бұл, бәлкім, біздің ең ақырғы, ең соңғы шайқасымыз болар. – Оны білеміз, – деді каппел полкінің командирі. – Түкті де білмейсіңдер. Бұнда келгелі бүгін үшінші күн. Ертең айқасқа түсетін жау жөнінде түк мағлұмат жоқ. Командирлер тырп етпей төмен қарап отырып қалды. – Алдарыңда осал жау тұрған жоқ. Шабуылға шыққанша олардың күш қарымын білуіміз керек. Солай 842 ғой, Александр Ильич? – деп, Чернов пәтуа тілегендей атаман Дутовқа қарады. Жиынға жұрттың бәрінен кеш келсе де, ол бірақ іштегілердің бірде-біріне көз салмай, төрге шықты да, бәрінен озып барып қолбасының дәл қасына иықтасып қатар отырып алған-ды. Кеспелтек сом денесі сонан қайтып қозғалмаған. Генерал тіл қатқанда да ол өзінің құйған тастай нығыз қалпын бұзбай, тек басын изеп қостағандай ғана ишара білдірді. – Жау шебіне кісі жіберіңдер. Федоров, сен де жібер! – деді генерал Чернов. – Құп, қолбасы мырза – Жау шебін көзден екі елі таса қылмаңдар. Әсіресе, олардың кейінгі жақтан кеп қосылып жатқан әскер күшін қадағалап отырыңдар. Командирлер кетуге ыңғайланып қозғала бергенде, Чернов оларды сәл бөгеді. – Су болады. Ертең түстен қалмай он бес цистерна су келеді. Аттарға да, адамдарға да жетеді, – деді де, көп ішінен Федоровқа жекелеп қарап, – тек, тіл болсын қалайда, – деді. Федоров полкке келген бойда ротмистр Рошальды шақырып алды. Әмір күтіп тұрған Рошальға отыр деген жоқ.
– Кісілеріңді даярла. Кешке ел жата барлауға барасың. Тіл керек. Рошаль ләм-мим деместен бұрылып шығып кетті. ***
Ақтар 68-разьезге тоқтағалы Арал маңы қатты әбігерде. Әсіресе, кішкентай қаланың ирек-ирек тар көшелері топырлаған халық. Бәрі де бес қаруы бойында. Пулемет орнатқан тачанкалар. Оқ-дәрі тиеген ат-арбалар. 843 зеңбіректер. Бәрі де лек-лек боп қаланың күнбатыс жағына қарай ағылып кетіп жатыр. Теңізге бір бүйірін беріп тұрған екі қабат көк үй маңында кісі-қара әсіресе көп. Бәрі де қару-жарақ асынған. Екі қабат көк үйге бірі кіріп, бірі шығып, сапырылысып жатқан-ды. Айқ пен қызыл арасында осы үйдің алдына өзге жұрттан түсі бөлек бір кісі кеп аттан түсті. Осы ыссыда басында тері тымақ. Үстінде шидем күпі. Бұ да аттан түсе сала сапырылысқан кісілермен бірге штабқа ұмтылып еді, бірақ есік алдында тұрған солдат жібермей, жолын бөгеді. – Тоқта!
Жолаушы жөнін айта қоймай, омырауға салып бара жатыр еді, солдат: – Әй... Әй, тамыр, – деп, найзалы мылтығын кеслеп тұра қалды. – Жібер. Бастықтарыңда шаруам бар. – Документің бар ма, өзің кімсің? Мынаның кісі жібере қоймайтын сыңайын байқаған жолаушы енді сапырылысқан кісілердің арасынан таныс кездесе ме деп тұр еді, іштен бір топ кісі дабырлап сөйлесіп келе жатты. Үкі көз, ірі денелі командирден басқасын танымады. Шамасы, Аралға кейінгі күндері келген әскерилердің командирі сияқты. Ішінде ақ сеңсең бөркі қоқырайған қапсағай қара бар. Күпілі қазақ жаңа осында келе жатып қала ішінде жүрген түрікпен жігіттерін көрген-ді. – Жолдас командир... Үкі көз командир күпілі қазаққа одырайып бір қарады да, тілге келмей өтіп кетті. Күпілі қазақ енді не істерін білмей алақтап, жан-жағына қарап тұр еді, іштен асығыс шығып келе жатқан Дьяковты көрді. Күпілі қазақты анау да алыстан көріп, қолын көтерді де биік басқыштан жүгіріп түсті.
844 – Ал, бері... бері жүр! – деп, оңашалап шетке алып шықты. – Ал, қалай? Не болды? – Бірнеше рет тоқтатты? – Ал? Сосын?.. – Кімсің деді? – Сен не дедің? – Не дейін, ауылым Кішіқұм бойын жайлаушы еді дедім. Сексеуіл жақта тұратын нағашымнан алған түйем бар еді. Сол жамандатқыр үйреншікті өрісін іздеп кетіп қала береді. Соны іздеп келем дедім. – Жарайсың. Ал... Аналар ше? Айтқаныңа сенді ме? – Оншасын білмедім. Қойны-қонышымды тінтті де, сезікті ештеңе таппағасын қоя берді. Төтенше комиссар мәз боп күліп жатыр. – Қорқып едім. Аман-сау оралғаның жақсы болды. Ал, кәне... не бітіріп қайттың? – Әскердің көптігінен жер қайысады. Түрі жаман... – Апырай, ә? Солай ма? – Айтары жоқ. Сұмдық. Ғаламат. Петр Дьяков күпілі қазақтың қорбиған моп-момақан түрінен көз алмай, иығының басы селкілдеп әлі де сылқ- сылқ күліп тұр. – Сендерде бір мақал бар екен. – Қандай? – Ондай мақал орыста да бар. Бізде де «қорыққанға қос көрінеді» дейді. Жә, басқа айтарың жоқ па? − Броневиктері, айырпландары бар.. − Жарайды, шаршаған шығарсың, үйіңе бар, дем ал. Еламан үстіндегі күпінің салмағын енді ғана сез- гендей, қозғалуға құлқы болмай тұр еді. Жетегіндегі ат сулығы шылдырап, су алып бара жатқан әйелдің шелегіне ұмтылды.
845 − Атыңды суарып ал,– деді Дьяков. − Су жағы қалай, тапшы ма?– деді Еламан. − Бізде тапшы. Ал аналар қалай екен? − Су емге жоқ. Көліктері де, адамдары да каталап өлгелі тұр. – Так-так... – Бірақ олар ертең суға қарық болғалы тұр. – Қалай? – Кейінгі жақтан сестернмен су әкелгелі жатыр. – Оны қайдан білдің? – Өткен түні Шокысу стансасында тұратын бір та- ныс қазақтың үйіне қонып ем. Өз көзіммен көрдім. − Апырай, ә?! Сестерні көп пе? – Оннан асады. − Дәл санын білесің бе? − Дәл ме?
− Иә, дәл саны? − Дәл... дәл саны... дәл санын кім білсін. Бірақ әйтеуір оннан асады. Жаңа ғана жайбарақат тұрған комиссар кенет асығып кетті. Жүрсе де, тұрса да салбырап санына соғатын зілдей кабурды бір қолымен қысып жүгіре жөнелді де, кілт тоқтады. «Сен қайтесің, қаласың ба?» – деген кескінде Еламанға карап тұр. − Ырғыздан алашорданың шонжарлары шығып, үш жүздей әскермен осылай карай келе жатқан көрінеді. Генерал Черновтың әскеріне қосылмақшы. Есебін тапса соңыра шығыстағы мұсылман елінің біріне – не, Ауған, не Иран өтіп кетпекші,– деді Еламан. Дьяков жөндеп тыңдаған жоқ. Бар құлқы басқаға ауып, асығып тұр. Штабқа такап келе бергенде көзіне түскен бір жауынгерді шакырып алды. – Портқа жүгір! «Түркістан» кемесінің командирін 846 тауып ал. Дереу маған жетсін – деп, солдатты жүгіртіп жіберді де, қасында түкке түсінбей, аң-таң боп тұрған Еламанды қолтығынан алды. — 68-разъездің өкпе тұсына кеме жақындап бара ала ма? — Барады. Сарышығанақ бұғазы жау әскерінің өкпе тұсына тіреліп тұр. — Сарышығанақ тайыз ба? — Тайызы тайыз, бірақ «Түркістан» сияқты кішігірім кемеге ештеңе етпейді. Осы кезде еңгезердей біреу атын ақырын бастырып, бұларға қатарласа берді. — Кәлен аға! Кәлен аттан түсті де, Еламанды құшақтай алды. — Мен кеттім,– деді Дьяков. Аналар бұған көңіл бөлген жоқ. Аттарын жетелеп, анадай жерде іргесін құм басқан үйге барды да, терезе алдындағы жалғыз теректің түбіне қатар отырды. — Ағаң үйде карап жата алмады, – деді Кәлен. – Сенің жаңағы көксау тамырыңа бес жүз ат айдап әкелдім. Тәйірі, Тәңірбергеннің малы мойныма қарыз болады дейін бе. — Жақсы істегенсің. Ол сұм осында. — Қалада ма? — Жоқ, ана жақта. Ақтармен бірге. — Оны есіткем. Енесін ұрайын, ол түлкі болса, осы күні өзім тазымын. Ал, бала, келін қайда? — Осында. — Қалада ма? — Иә,
— Е, онда бұл отырысымызға жол болсын. Келіннін қолынан шай ішпейміз бе? Екеуі етегін қағып түрегелді. Еламан кішкентай 847 каланың кұсхана жақ шетінде, портта істейтін жұмысшы орыстың бір бөлмесінде тұрады екен. Бұлар аттарын байлап, беті-қолын жуып, төр алдына жайған төсекке отырғанда мына жақтан Кенжекей де қара шайнегін қайнатып әкелді. Жаңа ішке кіргенде Кәлен төр жақта сүйеулі тұрған кішкентай қара домбыраны көрген-ді. Жидеден шапқан домбыраны қолы білетін біреу бабына келтіріп күйлеп қойған екен. Кәлен бауырына жабыса қалған домбыраның қос ішегін құшырланып қағып- қағып жіберді. Халық жиналған жерде әсте ешқашан қолқалап сұратқызбай, салған жерден айқайлап шырқай жөнелетін Кәлен осы жолы сұйық селдір сақал, селдір мұрты тікірейе-тікірейе қалған қошқыл қара бұжыр жүзін әуелетіп жоғары көтере берді де... кенет қалт тоқтады. Үй қабырғасында ілулі тұрған ақ қалпаққа көзі түсті. Қолындағы домбыраны алдына көлденең тастай салды да, көзіне оттай басылған ақ қалпаққа көңілдене қарап: – Әй, келін – деп, шай құйып жатқан Кенжекейге бұрылды. – Мынау... апыр-ай, әлгі өзіміздің Судыр Ахметтің... соның қалпағы емес пе? – Иә, сол байғұстікі. Біз осылай көшкелі жатқанда келіп... Бишара сендерді жақсы көретін. «Көзімдей көріп, естеріңе ала жүрерсіңдер» деп беріп еді. – Қой, осы жұрт оны тірі деп жүр ғой. – Еріккен жұрт не демейді. – Жо-жоқ, келін, тірісі тірі көрінеді. Соны біреу маған өз көзіммен көрдім деді. Арқа жақтағы қалалардың бірінде тұрады деді. Боталы түйесі бар бір сақау кемпірге үйленіпті. Кемпірі қала халқының қой-ешкісін бағады, ал өзі жалғыз түйенің сүтін сататын көрінеді. Құлағы тосаң есітетін бопты. Бұрын сүттің жартылығын екі теңгеден сатса керек. Бір күні өздері араласып отырған көрші үйдің баласы кеп; «ассалаумамәликем, ата» деп сәлем 848 берген екен. Ахмет әлгі балаға ит көрген текедей едірейіп: «Сәлеміңді басыңа шайнап жақ. Сүттің жартылығы үш теңге. Алсаң сол, алмасаң айда, қайқай» – депті. – Қойшы, қайнаға-ай, – деді Кенжекей күліп. – Жоқ, рас көрінеді. – Құдай шебер-ай, тірісінде тәлкек қылған халық со бейшараның өлімін де он саққа жүгіртетін болды-ау. Кәлен қарқылдап рахаттана күлді де, жанында жатқан жастықты жұмарлап-жұмарлап тақымының астына басып алды. Еламан алдына қойған шайға қол созбай, көзін төмен салып отырып қалған-ды. Үндемесе де, қазіргі түрі әйелінің сөзін іштей құптағандай. Ол сорлыны көзі тіріде де осы жұрт сүтке тиген күшіктей, әрі итеріп, бері итеріп тәлкек қып болып еді. ақтай жын, алақұйын сорлы от басына өскен ошағандай өле-өлгенше өз үйінің де зықын алып біткен-ді. Бірақ осы жұрт не десе де, барған жер құдды түлкінің күшігін ұстап алғандай іштегі шері тарқап қызыққа батып қалушы еді-ау! Сонан ба, осы жұрт күдер үзіп ұмытар кезде де іздеуін қоймайды. – Сөзіміз ауыр болмасын, бейшара қызық жан еді – деп, Еламан із-түзсіз жоғалып кеткен жерлесін аяп отырғанын байқады. – Ол да адам ғой. Өлсе өлген болар. Бірақ оның судырақтығы өлуді біледі дейсің бе? – деді Кәлен құрысып қалған тізесін жазып түрегеп жатып. Бұлар сыртқа шыққанда күн батыпты. Көшеде кісі аяғы басылған. Бір-біріне бата алмай, айбат шегіп тоқтаған ақ пен қызыл бүгінде бір оқ атпай, қараңғы түннің күдігі мен қорұынышын ұлғайтып тұр екен. Еламан қала сыртындағы қорғаныс шебіне тартты. Қанша күннен бері бел шешпей, окопта таң атарып, күн батырып жүрген жігіттер жаңа- жаңа қалғып бара жатқанда, кенет тарс-тұрс мылтық атылды. Әсіресе, қорғаныс шебінің оң жақ қанаты у-шу боп, қатты әбігерге түсті.
849 – Не болды? – Жай ма? – Білмеймін. – Командир қайда? Шошып оянған жауынгерлер апыл-ғұпыл қаруға жармасты. Мылтықтар сатып-сұтыр оқталды. Жақын түстан пулемет тақылдай түсті де, кілт тоқтады. Окоп бойы қайтадан жым-жырт боп тына қалды. Алдағы айқастың бірінші құрбаны жау қолында тұтқында кетіп бара жатқанынан бұлар әлі бейхабар еді. бірақ ертеңгі қырғын ұрыс алдындағы осынау көзге түртсе көрінбейтін тастай қараңғы түнде өздерінің тірлігін жанап өткен бір жаманшылықты бәрінің жүрегі сезіп еді. *** Екі қолын артына қайырып байлаған әлде біреуді желкеге түйгілеп, сүйреп әкелген ротмистр Рошальды солдаттар кәпелімде қаумалап ортаға алып жатыр. – Тіл әкелген бе, әй? – Ну, молодец! – Да, герой! Рошаль тұс-тұстан дабырлап сөйлеп жатқан кісілердің арасында әлі де ентігін баса алмай тұр. Қалталарын қарап ештеңе таба алмады. Сосын: «Кімде темекі бар?» – деп сұрап еді, сол арада тұрғандардың біреуінен темекінің қиқымы табылды, біреуден оттық табылды. Рошаль қалтыраған қолымен темекіні тұтатып жатып, қасында тұрған тұтқынға көз тастап еді. Солбырайған біреу екен. Қараңғыда желп етіп сөніп қалған оттықтың сәулесінен оның көз әйнегі жылт етті. Және осы бір қас қағымда шалғысы салбыраған мұрт пен дәл сондай ұп- ұзын мұрнын аңғарып қалды. Кім де болса, кәперіне 850 ештеңе кіріп-шығып жатқан жоқ сияқты. Ол тек таң алдындағы ұйқысының шырқын бұзып, әлденеге абыр- дабыр боп жатқан мына біреулерге ренжіп тұрғандай. Рошаль тұтқынды Федоровке жөнелтіп жібергесін, станса басындағы ығы-жығы әскердің арасынан өзінің жігіттерін іздеп тапты. Иесін таныған ат «мен мұндамын» дегендей, оқыранып қоя берді. Сол маңнан ол өзіне орын іздеп тапты да, астына шинелін жайып жата кетті. Сол бойда көзі жұмылып ұйықтап бара жатты да, әлденеге жаңа, тап жаңа ғана басынан кешкен оқиға есіне түсіп көзін ашып алды. Қалай десе де, өзінің оққағары бар. Осы жолы да бұнан бұрынырақ ілгері кеткен солдатқа оқ тиіп, табанда тіл тартпай кетті де, бұл аман қалды. Тұтқыннан тіл тартып ештеңе сұраған жоқ. Тек тұла бойын тінтіп қарап, бірнеше документ тапты. 1857 жылы туыпты. Коммунист. Коммунистер полкінде бөлімше командирі. Оған дейін Шалқар депосында жұмысшы боп істеген. Фамилиясы... Иә, фамилиясы қалай еді? Сквозняк... жо-қ, зновит... Әлде Озноб... Ознобин. Иә, иә, Ознобин. Озно-бин. Рошаль тұтқынның атын ішінен қайталап жатып ұйықтап кетті. Ертеңіне ояна салысымен тағы да түнде болған жағдайды ойлап, түп- түгел есіне түсіріп шықты. Өзінің аман қалғанына тағы да іштей таң қалып, басын шайқады. Top шолақ ат оқыранды. «Жануар шөлдеп тұр-ау. Суарып алар ма еді» деп ойлады да, керіліп-созылып орнынан тұрды. Беті-қолын жуғысы кеп, құдық маңында үйме-жүйме боп жатқан кісілерге барып еді. Күзетші солдат құдыққа жан адамды жуытпай, безектеп тұр екен. Рошальдың есіне тағы да тұтқын түсіп, штабқа барып еді; бір жақ іргесін түріп тастаған брезент палаткаға тақап келе бергенде іштен жыландай ысқырған әлдебір дыбыс шықты. Ішке кірер-кірмесін білмей, есік алдында 851 іркіліп тұрып, әлгі дыбысқа құлағын салып еді, ауада ысқырған дыбыс іле-шала әлдебір былқылдақ нәрсеге тиді де, шыпылдап ала жөнелді. – Ну, гад... Айтасың ба, жоқ па? Мынау Федоров қой. – Ну, га-д... Рошаль ішке кірді. Үй ортасына етпетінен жығып салған тұтқын тырдай жалаңаш. Шынысы сынған көзілдірік анадай жерге ұшып түсіпті. Қол-аяғын керіп тастаған тұтқынның екі жағында еңгезердей екі солдат. Федоров аяғындағы шпорлы етікпен тұтқынды табанына басып, қалш-қалш етіп тұр екен. Рошаль кіріп келгенде, ол қысылып қалды. Сырт айнала бере терін сүртті. – Іске сәт! – деді Рошаль. Екі жендет құлаштап көтеріп алған қолындағы болат сүмбіні сілтер-сілтемесін білмей, ауада ұстап тұрып қалған-ды. Олар «не істейік?» деген кескінде Федоровке қарап еді. Федоров өздері біліп істейтін нәрсеге бұны араластырып тұрғанына ыза боп: – Соғыңдар! – деді ақырып. Болат сүмбілер ысқыра жөнелді. Қарт жұмысшының онсыз да түз сепкендей удай ашып дуылдатып әкетіп бара жатқан қан-қан арқасын темір сүмбілер тағы да шыпылдап ала жөнелді. Тұтқын сонда да дыбысын шығармай тістеніп алған. Бұршақтаған тер бетін жуып, кеудесі көріктей күрсілдеп, ырс-ырс дем алады. Рошаль көзінің қиығын Федоровке тастап еді, ол шімірігетін емес. Жіңішке ернін жымқырып апты. «Ұр! Соқ!» – деп, қалш-қалш етеді. Төрт қазыққа қол-аяғын керіп тастаған қан-қан дене темір сүмбі тілгілеген сайын қара жерге кіре жаздап, ұзын, арық дене бір созылып, бір жиырылып ырсылдап жатып, қолы жеткен жердің 852 топырағын тырнағымен осқылап, айырып-айырып тастапты. Әсіресе, аяғының астын қара тұқайымен қазып тастаған екен. – Тоқ-тат! – деді Рошаль. Екі жендет тоқтауын тоқтаса да, кейін шегініп кеткен жоқ. Қолдарындағы темір сүмбіні көтеріп тұрып: «Не істейік?» дегендей Федоровке бұрылып еді. – Соқ! Соғыңдар! – деді ол. Екі жендет сүмбіні қайта сермеді. Темір сүмбілер тиген жерін тілгілеп, терісін жалбыратып сыдырып түсіп жатыр. Қарт жұмысшы шыңғырып жіберді. Қара тер көзіне құйылып, өзі де қалш-қалш етіп ырсылдап жатып, топырақты аузын толтыра асады да, дір-дір етіп қатты да қалды. Ротмистр Рошаль кабурға қолы қалай барғанын байқамады. Қол-аяғын керіп тастаған қан-қан денеге жетіп барды да, алты оқты ақырына дейін атты-атты да, наганды лақтырып тастады. – Мынаны қамаңдар, – деді Федоров әлгі екі жендетке Рошальды иегімен нұсқап.
Рошаль өзін айдап әкеле жатқан екі солдатқа назарын көтеріп қараған жоқ; олардан «қайда апара жатырсыңдар?» деп сұрамады да. Үйткені, қайда апарып қамаса да осы қазір оған бәрібір еді; тек, баратын жерге тезірек жетіп, төсек болса төсекке, болмаса, мейлі, қара жерге де жата кетуге пейіл боп, өзін айдаған солдаттардың алдына түсті де, олар иегін көтерген жақты бетке ұстап жөнеле берді. Есіл-дерті ұйқы. Басында одан басқа ой да, уайым да жоқ. Керек десе, өмір деп аталатын осынау дүниеде,
853 осы мына таң атырып, күн батырып, өмір мен өлімді жан біткен жаһаннамның есіне салып, қараңғы мен жарықты кезек алмастырып тұрған мына аспан астында өзі, сірә, бар ма, жоқ па, бар болса нені тындырды, нені бүлдірді? Әлде қараңғыда ұшқан көбелектей, әйтеуір құрдан-құр қаңғалақтап күн өткізіп жүрген бұ да көптің бірі ме? Бұ да есіне кіріп-шыққан жоқ. – Бері жүр. – Енді ары жүр! – Жоқ, бұнда... былай жүр! Мыналардың бір сөзі мыйына кірген жоқ. – Міне, мында кір! Рошаль әлдебір үйге келгенін енді ғана аңғарды. Алдынан ашқан есікке кіру керек пе, жоқ па, солдат иегін көтеріп ыңғай білдіргенше тағы да аңырып тұрып қалды. Кірер жерде аяғы табалдырық па, әлде басқа ма, сүрініп құлай жаздап, әзер-әзер бойын биледі де, тақтай еденге табаны жабысқандай қалшиып тұра қалды. Төрт қабырға арасында қаңыраған кіп-кішкентай бөлмеде кіп-кішкентай сығырайған соқыр терезеден басқа көз сүрінер ештеңе жоқ екен. Табаны астында кішкене салмақ түссе де сықырлап қоя беретін қиюы қашқан тақтай еден. Беті бір елі шаң. Бұның алдында ғана ішке кіріп-шыққан әлде біреудің арбаңдаған ізі жатыр. Бұның бәрі алыста, ұмытылып бара жатқан әлдебір елестей, жанарына бірде іліксе де, бірде ілікпей бұлдырап кетіп тұр еді, жалғыз топсаға ілігіп тұрған алқам-салқам есіктің тот басқан темірлері сықыр еткенде, Рошаль артына бұрылып еді, солдаттар шығып кеткен екен. Рошаль тұрған жеріне сылқ етіп отыра кетті. Қараңғы түн енді бұның жанарына орнап, ұйқы қысқан көз жұмылып бара жатты. Сонан арғы жағын білмеді. Тек ертеңіне ғана түс ауа көзін ашты. Ұйқысы 854 қанбапты. Әлде де болса ұйықтағысы кеп көзін қайта жұма берген-ді, әлдебір жақтан келген пойыз разъезге жете бергенде жүрісін жайлап, Рошаль жатқан үйге бүйірін берді де, ысылдап-пысылдап тоқтап еді. Разъез басы әп-сәтте абыр-сабыр, у-шу, азан-қазан болды да кетті. Іле-шала су сарылдап, шелектер даңғырап, аттар шұрқырап кісінеп, сапырылысқан жұрт даланы басына көтеріп бара жатты. Қу тақтайда түнеп шыққан Рошаль сүйек-сүйегі сынып, денесін қозғай алмай жатқан-ды. Жұртты дүрліктірген мына абыр-дабырға құлағын тігіп біраз жатты да, кенет сыртта сарылдаған судың дыбысын есіткенде орнынан атып тұрды. Кезерген ернін жалап, тілін қуырған ащы кермекті жұтынып қалды. Торшолақ есіне түсті. «Суарса болар еді-ау» деп ойлады. Құлағы шыңылдап кетті ме, қайтті... Төбе құйқасын шымырлата ысқырған алапат дыбыс ауаны тіліп келіп қалды. Үйдің төбесін аударып түсетіндей, сорғалап ағып өтті де, разъезд басындағы ығы-жығы жиынның шет жағына түсті. Үй дірілдеп, терезе әйнектері шалдыр етті. Төбеден топырақ сау-сау құйылды. Сол сол екен, снарядтар гүрс-гүрс жарыла бастады. Есі шыққан жұрт енді жан-жаққа тым-тырақай қашып; түйелер бақырып, аттар даланы дүсірлетіп безіп барады. Бір снаряд тұп- тура паровозға түсті. Цистерндер қирап, су сарылдап ағып, станса басы әп-сәтте телегей-теңіз боп кетті. Рошаль қос қолымен құлағын басты да, тұрған жеріне сылқ етіп отыра кетті. * * * Генерал
Чернов әскерін, ат-көлігін суға
қандырғасын, ертең жоқ, бүрсігүні шабуылға шықпақ боп күшін жиып отыр еді, мына жағдай оның бар ойын 855 бұзды. Енді не істерін білмей, томаға-тұйыққа тіреліп отырғанда, Каспий жағасынан генерал Нокс ұшып келді. Бұл ағылшын үкіметінің Орта Азиядағы төтенше тапсырмасымен жүрген аса беделді адам-ды. Тарығып тұрғанда келгесін бе, бұған Чернов қатты қуанды. Ағылшын генералы айырпланнан түскесін өзін күтіп тұрғандардың ішінен жалғыз Черновпен қол алысып амандасты да, қалғандарға басын ғана изеді. Сосын Черновты оңашалап шетке алып шықты да, бұнда келген шаруасын айтты: «Түстік Армияның тағдыры Арал түбінде шешіледі» – деді. «Ертеңгі шабуылда қызылдардың қорғаныс шебін талқандап бұзып өткесін де, сонан қашан Ташкенге жеткенше бір жаққа мойын бұрмай, темір жол бойымен жылжып отырасыңдар» – деді. «Оның ар жағында қашан Каспийге шыққанша жолдарыңда жатқан бес қала – Қоңырат, Шымбай, Үргеніш, Хиуа, Хожаелі, Бұхара арқылы Красноводскіге жетсеңдер, сол арада ағылшынның экспедициялық корпусы тұр» – деді. «Әрине, бізге жеткенше біраз қиындық көресіңдер. Бірақ әлгі қалалардың бәрінде де қол ұшын беретін тілектес достар болады» – деді де, өзінің айтқандары қаншалық әсер еткенін білгісі келді ме, Черновқа қарап еді, жақсылық пен жамандықты қатар ойлап тұрған орыс генералы түсін бермеді. Бұ да ағылшын генералының көзіне тура қарап тұрып: «Егер ертең қызылдардың шебін бұзып өте алмаған күнде қайтеміз?» – деп еді, ағылшын генералы әуелі жанынан сигар алды. Сосын оны шексем бе, жоқ па деп екі ойлы боп тұрды да, дегенмен шекті. Сосын жуан сигарды түбінен сығымдап ұстап тұрып: – Ондай жағдайда Арал теңізінің батыс жағалауымен Қарақалпаққа тартасыңдар. Бұл жақ елсіз. Сусыз. Сахара. Бірақ сендер біздің назарымызда боласыңдар. 856 Қазақ пен қарақалпақ жерінің шекарасында теңізге сүғынып кіріп тұрған тұмсық бар, онда тұщы су бар. Сол араға арғы жақтан азық-түліктерін алып ақ атаман Фелишев пен ақ офицер Сафаров, Серов, Елисеевтердің отрядтары кеп, сендерді күтіп тұрады. Ал Аралдың бұрынғы көкжал көпестері – Марков, Мокеев, Кисиндер қаржы жағынан көмектеседі. Ана жақта Хиуа ханы мен Бүхар әмірі де қол ұшын беруге әзір отыр, – деді де, салмақты сөзін соңында айтты: – Колчак біздің сенімімізді ақтамады. Сондықтан одақтас елдер Колчакты жабдықтауды доғарды. Еуропаның қазір көз тігіп отырған кісісі – барон Врангель. Сосын, сізсіз, сэр генерал. Сіз әскеріңізбен Врангельге қосыласыз, – деді. Тым құрыса, әдеп сақтап ақылдасқан сыңай танытпай, орыс жеріне өздерімен бірге ала келген озбырлығын жасырмады. Генерал Чернов бұған келіспей, қарсы бірдене айтқысы келсе де, бірақ сөзі мынаған қаншалық әсер етерін білмегесін үндемеді. – Красноводскіден кемеге тиелесіңдер. Каспий теңізінің арғы бетіне өткесін Қырымға жету сендерге оншалық қиынға түспейді. Совет өкіметіне наразылық білдіріп жатқан жерлердің үстімен өтесіздер. – Ондай жер бар ма өзі? – Бар, генерал. – Әй, қайдам?.. – Ондай жерлер бар. Мәселен, Терістік Кавказ бен Кубань, Дон жерлерінде халық әлі қаруын тастаған жоқ. Чернов үндемеді. – Сіздің әскеріңіз саны жағынан Врангельдің әскерінен кем емес. Врангельде қару-жарақ пен азық- түлік жеткілікті. Танкі де, самолет те бар. Ертеңгі күні сіздің армияңыз Врангельге қосылса, Москваға 857 шабуылдайтын күш екі есе күшейеді. Сондықтан да Врангельге тезірек жетуіңіз керек. Осыны есіңізде сақтаңыз. Ал сау болыңыз. Шабуыл сәтті болсын. Чернов балық көз ағылшынның бұнда айналмай, тез кеткеніне қуанды. Ағылшын генералы аттанған бойда бұл бір топ кісімен алдыңғы шепке барды. Бұл жолы қасына алғандары – құрама командирлері. Ішінде Тәңірберген де бар. Тәңірберген өзі өз болғалы бұншама көп әскерді көрген емес-ті. Ол білерде жер қайысқан қол тек халық аузындағы аңыз-хиқаяларда ғана болатын. Қала берді кәрі жыраулар айтатын әлгі бір ішектей созылған хиссаларда ел шетіне жау келгенде, көбіне-көп «әтеңе нәлет ит қалмақтар» немесе исі мұсылман пайғамбардың жасыл туы астына жиналғанда қарақұрым қол бастаған қас батырлар шеру тартып аттанатын... Әдетте, заржақ жырауларды жаратпайтын мырза солардың бірде-біріне сенген емес- ті. Түн-түнімен қақсаған кәрі жырау таң алдында тамағы қарлығатын. Сонан бір кезде үні шықпай бара жатқанда құшағындағы қу шанақты сабалап, бақыра бастар еді де, бұл ар жағын тыңдамай тұрып кетер еді. Мырза көңілсіз. Аралға келгесін босанармын деген дәмесінен ештеңе шықпады. Кешелі-бүгін генералға құлаққағыс қып қыңқылдап көріп еді; Чернов: «Шыдай тұрыңыз, ертеңгі ұрыстың ыңғайын байқайық» – деп жүре жауап берді. Шалқардан бері қараған жерде бұл тайталасқан талай ұрысты көрді; қанша кісі қырылды; қанша қан төгілді. Соның бәрі ат үстінің аударыспағындай алым-берім бірдеңе сияқты еді. Ал мына шайқасқа Чернов күні бұрын қатты даярланып, ең таңдаулы полктерін осыған дейінгі ұрыстарға салмай, Арал түбіндегі шайқасқа сақтапты. Оқ-дәрі мен қару- жарақты да кейінге сақтаған. Ең арысы, осыған дейін 858 сығымдап ұстаған азық-түлікті де Аралға келгеннен бері ағыл-тегіл бере бастады. «Осы жолы жеңер», – деп ойлады Тәңірберген. Күнге күйген кісілер қап-қара. Шөлдеген аттардың да сүдіні қашып кеткен. Осы араға оқ-дәрі артып келген түйелер ғана шөлдесе де сыр бермей, сары шаңдақтарда шөгіп жатыр. Бұлардың алды, артынан снарядтар жарыла бастады. Аттар үркіп, тақым астында тұрмай дір-дір етеді. Тәңірберген өзінің атын тырп еткізбей, қос тізгінді қарыстырып ұстап алды. Жұрт жалтақтап Черновқа қарады. Қандай жағдайда да өзін ұстай білетін генерал жанындағыларға сыр бермей, ақ арғымақтың басын бұлтартпай, тура жау шебіне тартып келеді. Әскердің сусыз қалғаны жанына қатты батты. Бірақ бұны да сыртына шығармай, ішінен тынып тас түйін боп алған. Күн-түн ойлап, алдын-ала кесіп-пішіп қойған жоспардың күлі көкке ұшқасын, бұл енді шабуылды кейінге қалдырмай, күні ертең бастауға мәжбүр болды да, шешуші шайқас алдында ертеңгі қан майдан болатын жерді тағы да бір рет өз өзімен көріп қайтқысы кеп атқа отырған еді. Ес білгеннен бергі бар-бар саналы өмірі сарт-сұрт жорық, жортуылда өткен қарт генерал ертеңгі қызыл қырғын бұның, бәлкім, ең ақырғы, ең соңғы майданы болатынын ойлады. Осы күндері қамауда жатқан Рошаль да бір сәт ойынан шықпады. Жас кезінен білетін қанжығалас кәрі досының жалғыз баласы еді. Бишара баланы аяйды. Бірден босатып жібермегеніне өкінеді. Кідірген сайын сорлы баланың жағдайын қиындатып, тағдырын қолдан шығарып алғанына жаны киналып, енді қайтерін білмей, басы қатып жүр. 859 * * * Бұл кезде Рошаль шаңы екі елі еденде шалқасынан сұлқ түсіп жатыр еді; ештеңеге зауқы жоқ; басына ештеңе кіріп-шыққан жоқ; осы дүниеде өзі бар ма, жоқ па, о да қаперіне кіріп-шықпай, енжар, сүлесоқ күйде жанары сөніп кеткен көзін күн шықса қайнап кететін кіп-кішкентай қапырық бөлменің өрмекші ау құрған сонау ыс-ыс қара күйе бұрышынан алмай жатқалы қашан. Іште, тыста, сірә, дыбыс бар ма, жоқ па, о да қаперіне кіріп жатқан жоқ сияқты еді, кенет бір таныс дыбыс құлағына жетті де, тық-тық етіп шекесін тесіп тұрып алды. Орнынан қозғалмай жатып жан-жағына көз тастап еді, көзіне ештеңе ілікпеді, тек шаңнан жүзі көрінбейтін еденде күніне котелокпен екі рет ас әкелетін солдаттың ізі жатты. Солдат бұрын ішке кіретін де, котелокті жерге қоя сала, кідірмей шығып кететін-ді. Оның мына бір ізі ілгері озған екен, Рошальдың есіне түсті: кеше солдат «уақытты біліп жат» деп, қай заманнан бері тоқтап тұрған, ескі сағаттың тілін қозғап, жүргізіп кеткен еді. Осындай бір сағат Омбыда әкесі екеуі тұрған үйде де болатын. О да қабырғада ілулі тұратын. Кейде тоқтап қалғанда не бұл, не әкесі тілін қозғап жүргізіп жіберетін. Түстік Армияға жүрерден бір күн бұрын бұл әкесімен сөйлескен-ді. Онсыз да сөздері жараспай, әке мен бала қатты ширыққан бір тұста қабырғада тұрған сағат тықылдап жынына тиіп болған-ды. Бұл ертең генерал Черновтың Армиясына жүретінін айтқанда, жұмысқа барғалы жатқан әкесі бұның сөзіне онша мән бермей, жүре сөйлесіп: «я, тағы не айтасың?» – деді. – Шын айтам, папа. Черновпен келісіп те қойдым, – деді бұл.
860 – Мен де шын айтып тұрмын. Қазір ойынның заманы емес, отыршы өзің. – Ал отырдым. Бірақ папа... Бұл үзілді-кесілді шешілген мәселе. – Е, онда маған айтудың керегі қанша. Қайтпек керек, онда дегенің білсін, балам. Қабырғадағы сағаттың шекеңді тесіп тық-тық еткені аз болғандай, енді қоңыраулатып зың-зың еткені. Рошаль сағатты тоқтатты да, қайтып кеп орнына отырды. – Чернов жақсы адам, – деді әкесі, – оның өз басы жақсы болса да, әскерінің жағдайы қиын. Аса қиын. – Ендеше, оған дәл осындай қиын кезде... – Сөзімді бөлме. Басқаны қойғанда оларға біз қазір оқ-дәрі жеткізіп бере алмай отырмыз. Ертең бұл күнге де зар боламыз. Әркім өз басын сауғалап кететін күн туады. Чернов бар әскерімен шөл далада қалуы мүмкін. Сен оны білесің бе? – Білем... – Түк те білмейсің. Білсең бүйдемес едің ғой. Қанша сарқылып айтса да сөз қонбай қойған баласына қатты ренжіген қарт генерал қолын сілкіп, орнынан тұрып кетті. Сосын ашумен біраз ықтырып алғысы кеп: – Сен осы не ойлайсың? Қайда жүресің, кіммен жүресің? – деді. – Өзім де білмеймін. – А? Не?
– Нансаңыз, осы күнгі тірлігім өзімді де тойдырды. – Әне, айтпадым ба, сендердің ұрпақтарың шетінен осындай. Жанбай жатып сөнеді, тумай жатып қартаяды. Ну и народ! Жас Рошаль ішін алдырмай үнсіз томсарып отыр. Қарт әке оған бір-екі рет көз қиығын тастады. Қанша 861 ұрысса да онын, салғыласпай, төмен қарап сазарып алған түрінен шошыды. Баласына айтқанын тыңдата алмай, амалы құрығаны соншалық, қарт генерал енді қайтерін білмей үй ортасында аңырып біраз тұрды да: – Ай, балам-ай – деп, кенет күрт қалжырап, жанындағы бір орындыққа отыра кетті, – дүниеде сен білмейтін нәрселер көп. Мәселен, осы күні біз қит етсе ату жазасына бұйырамыз. Себебі не, соны білесің бе? Жас Рошаль үндемеді. – Атуға кесілген кісілерге екі дүние бір қадам, – деді қарт генерал. – Өлім жазасына кесілгендер соғысқа жіберуін сұрап Колчакқа өтініш жазады. Біз қазір халықты осындай шарасыз халге мәжбүр етіп отырмыз. – Мынау сұмдық қой... – Тоқтай тұр. Сорақысын кейін көресің. – Не деп отырсыз, папа? – Иә, иә, біз қазір осындай ажалға басын байлаған кісілердің бәрін жиып, генерал Черновтың армиясына жөнелтіп жатырмыз. Жас Рошаль әке жүзіне таңырқай қарады. Не қылса да, үнемі ұйқысы шала болған адамдай қабағы салбырап жүретін осынау бір олпы-солпы әке бойында өзі біле бермейтін талай нәрсе жатқандай болды. Қарт генерал сөзге түсінбейтін кияңқы баланы бетінен қайтардым деп ойлап, көңілі жайлана бастаған-ды. Жас Рошаль: – Ертең жүрем – деп, орнынан түрегеле беріп еді, әкесі оны шалғайынан тартып қасына отырғызды. Сосын айтқан тілді алмайтын қиқар баласын иегінен ұстап, бетін өзіне қарай бұрды: – Сен осы не деп тұрсың? – Ренжіме, папа... – Ренжіме.... ренжіме... Сен әлде шешең екеуміздің өзіңнен басқа баламыз жоқ екенін ұмыттың ба? Неге күлесің? Неңе жетісіп күлесің, а?
862 – Папа, иегімді қоя беріңізші. – Тфу! Жарайды, бар. Бара ғой! Қайда барсаң онда бар. Сен Рошальдардың тұқымына ұрпақ боп та жарымассың. – Романовтардың аяғы аспаннан кеп жатқанда Рошальдар кімге тұлға болады дейсің?! Осыдан кейін әке де, бала да үндемеді. Сағат тоқтап та қалған. Үй жым-жырт. Қарт генерал жанынан темекі алды, бірақ шеккен жоқ, қолына ұстап біраз отырды да, қайтадан қалтасына салды. Орнынан тұрды. Бұған назарын салмастан, ақырын басып шығып кетті. Бұл сол күннің ертеңіне Түстік армияға жүріп кеткен-ді. Сонан бері хабарсыз. Рошаль төңірегінен түк көргісі келмегендей алақанымен бетін басып біраз отырды да, шаң-шаң еденге жантайып жата кетті. Ол енді жардағы сағаттың тықылын да есітпей, керең кісіше төңірегінен түк сезбей, бар мен жоқтың арасында сұлқ жатқан үстіне генерал Чернов келді. Қасында подполковник Федоров. Рошаль орнынан құлықсыз ақырын тұрды. Сақал-мұрт өскен. Беті, әсіресе, көзінің алды күлтілдеп ісіп кеткен. Көзін жерден көтермеді. Генерал да оған назарын тіктеп қарай алмады. Тіл қатпай үнсіз тұрды да, ләм деместен бұрылып жүре берді. Келгеніне өкінді. Атына міне сала қамшы басты. Федоров қалмай, үзеңгі қағысып келе жатып: – Генерал мырза, – деп тіл қатып еді, Чернов үндемеді. Тек разъезден ұзап шыққасын ғана ат басын тартты.
– Генерал мырза, қандай әмір етесіз? – деді Федоров. – Өз ойың?.. – Рошальдың қылмысы ауыр. Жау әскері жөнінде ешқандай мәлімет ала алмай отырғанда... 863 – Қайтесің, ойыңды айт! – Менің ойым... маған салсаңыз, басқаларға үлгі болу үшін бұны қатты жазалаған жөн. – Жә, оның бәрі белгілі... – Менің ойым, оның офицерлік шенін сыпырып алып, ертеңгі шабуылда алдыңғы лекпен жіберу керек. Күнәсін қанмен жусын. Генерал Чернов оған ат үстінен бұрылып, адырая бір қарады. Федоровтың қатал екенін білетін. Оның рақымсыз қаталдығына таңданған да жоқ; тек өзінің аузы бармай тұрған үкімді мына қаныпезердің жүзі шімірікпей, қайта сонан рахат, ләззат алғандай жайбарақат айтқанына жаны түршігіп кетті. * * * – Ел-аға... – Ел-аға, қайдасыз? Еламан аузына ала берген асты шала-пұла жұтты да, жұрт аңтарыла қарап қалған жаққа бұ да көз тастап еді, 68-разъездің бет алдындағы сары жалға қалың қол қаптап шыға-шыға келген екен. Олар осы арада аттарының басын тежеп, өздерінен кейін қалған екінші лекке сәл іркілді. Бәрінің бас-аяғы жиналып, қарамы бұрынғыдан әлде қайда ұлғайған қалың қол онсыз да тақым астында тұрмай тықырши бастаған аттардың басын қоя берді. Еламан оңы мен солына көз тастап үлгірді. Жігіттер қамсыз емес. Мылтықтар оқталып, сатыр-сұтыр боп жатыр екен. Сүйткенше... әлде бір тоғанын бұзған су ақтарылғандай сары жалдан етекке қарай салған қалың қолдың арасынан он шақты атты сурылып озып шығыпты. Әсіресе, торшолақ аттының түрі бұзық. 864 Жалаң бас. Сақал-мұрт басқан қара қошқыл бетте аппақ тістер ақсияды. Белінде белбеу, иығында погон жоқ. Күнге күйген сұр көйлектің омырауы ашылып кеткен. Еламан бір қарағаннан-ақ мынаның талай айқасты бастан кешкен жырынды жау екенін білді. Өзгелерге ұқсап көп дүрмекке ілесіп бет алды ұрынбай, қолындағы қылышты да қамшыдай сермеп келе жатқан жоқ. Снарядтар жарыла бастады. Қайсы біреулер ағызып келе жатқан ат үстінен ұшып түсіп, жер құшып жатыр. Осы кезде Еламанның оң жағындағы пулемет тақылдап ала жөнелді. Окоптың ұзына бойынан түтінін түтініне, даусын даусына қосып, қардай борап оқ жаудырған мылтықтар барған сайын бел алып үдеп барады. Еламан мыналарды тым жақын жіберіп алғанын білді. Көзіне тер құйылды ма, тап жаңа қарауылында ұстап тұрған торшолақ аттыдан көз жазып қалды. Онан көздер жерде қолы қалтырап, оғы тимей қапы кетті. Енді мылтықты оқтауға да, атуға да үлгермеді. Сүйткенше, торшолақ атты да емініп келіп қалған екен. Еті қызып алған ат ештеңеге қарамады. Ат құлағын жымып ааты. Езуін айырған темір ауыздықтан ауыз ашылып, тістер ақсиып, окоптан ырғып атылғалы алдыңғы аяғын бауырына жиып ала қойған екен. Соның ар жағы Еламанның есінде шала-пұла қапты. Басын қорғап, жандәрмен бұққанын біледі. Үстінен ырғыған аттың шала терлеген бауыры мен ауаны есіп лып-лып еткен төрт тұяғын көрді ме, жоқ па, есіне түсіре алмады. Тек ырғи берген аттың үстінен әлдене аударылып түсті. зіп- зілдей жансыз бірдеңе бұның жанына былқ етіп құлады. Еламан есін жиып ала қойды. Әлгі пагонсыз солдат қылыш ұстаған қолын астына алып окопта бүктетіліп жатыр екен. 865 Әлдекімнің «грана-та-а» деген даусы шықты. Еламан гранатаға жармасты. Ат басын туралап келіп қалған төрт-бес аттының әлде де жақындай түскенін күтіп әзір тұр. Сүйткенше олар да қары жететін шамаға келіп қалған еді; бұл окоптың кенеріне қарғып шыққанын өзі де білмей қалды. Аузына түскен әлдебір ызалы сөзді айқайлап, қолындағы екі гранатты құлашын керіп бірінен кейін бірін лақтырды. Ол бірақ осынау астаң- кестені шығып жатқан тарсыл-гүрсіл арасынан өзінің де, гранаттың да жарылған даусын есіткен жоқ еді, тек көз алдында бірінен кейін бірі бұрқылдап аударылып түсіп жатқан үйдей, үйдей топырақты көрді. Сосын аспанға шапшыған аттарды, ер үстінен ұшып түсіп жатқан солдаттарды көрді. – Жарайсың, – деді Дьяков. Еламан сияқты, бірақ бұ да өз даусын өзі есіткен жоқ. Еламаннан он қадамдай жерде үні өшіп қалған пулеметке жүгірді. Жап-жас бала жігіттің қылыш шапқан қан-қан денесін иығымен ары ысырып ауната салды да, пулеметке жабысты. – Келіңдер. Қане, кәне, жақындаңдар... иттің асыраған төлдері, – деді Дьяков. Үнсіз пулеметке тіл бітіп, тақылдай жөнелді. Шыбын жанын шүберекке түйіп алған ақтар төсек боп қырылғанына қарамай, аттарын борбайлап, қылышты оңды-солды сермеп, қайта-қайта шүйлігіп еді. Қанша шүйліксе де, бірақ жарға соққан толқындай кейін лықсып, аттарын борбайлап қашып бара жатты. Окоптын өн бойынан ыңырсыған дауыстар шықты. Носилка көтерген біреулер жүгіріп өтті. Ұрыс даласының үстін басқан жүлге-жүлге түтіннің етегі ыдырап, ойпаңға қарай ойысып барады. Көкірегі сырылдап ырсылдап дем алған Дьяков әлі құрып бара жатқасын окопқп асыла кетті. Көкірегі 866 қыжылдап күйіп бара жатқасын алақанымен ысқылап, дем алып тұрған үстіне Еламан келді. – Қалайсыз? Дьяков: «Қайтесің, белгілі жағдай ғой» дегендей, ыңғай бермеген күйі қолын сілтеді де: – Шабуылға шығамыз. Хан-Дауровтың бұйрығын естідің бе? – деді. Еламан бір ырғып окоптан қарғып шықты да, кейінгі жақта тұрған аттарға басқалардан бұрын жетті. Мес қарын қараға ырғып мінді. Күрең қасқа аттан қол үзгелі осы мес қараға үйрене алмай-ақ қойды. Осы жолы тіпті аяқ алысына ызасы кеп, қамшымен тартып- тартып жіберді. Мес қарын қара ыңыранып бір-екі тезек тастады. Еламан сай бойының қарсы қабағына көтеріліп бара жатып, артына бұрылып қарап еді, жігіттер жапырлап атқа мініп жатыр екен. Кейінгі жақтан Қостанай полкі көрінді. Еламан өздерінің осы шабуылда Қостанай полкімен тізе қосып, қоян-қолтық қимылдайтынын білетін-ді. Тоқ ат денесін ауырлап, ырсылдай бастағанына қарамай жарқабаққа бұл басқалардан бұрынырақ сыдырып шыға бергенде бір солдат кейінгі жақтан құйғытып шауып келді де, әзір іркіле тұрсын деген Хан-Дауровтың әмірін жеткізді. Қостанай полкі де тоқтады. Еламанның жігіттері аттан түсті. Сонан тек түс ауа атқа қонды. Бұл кезде ақтар бас-аяғын жинап шабуылға қайта шыққан еді. Ақтарға қарсы Қостанай полкі ұмтылды. Олардың алдына Еламанның жігіттері түсіп кетті. Әли бастаған аты ұшқыр жігіттер салған жерден суырылып шығып, Еламанды шаң астында тастады. Қанша мінсе де тоғы басылмай, салқы қарын шермиіп жүретін қара ат ә дегенде, сірә да артта қалатын. Қара аттың сырына қанық Еламан бұрын шаң астынан тезірек шығуға тырысып, 867 ылғи да бір қапталды ала шабатын-ды. Бүгін көңіліне қобалжу енді ме, өзінің қатты тұтынатын дағдысы есінен шығып, «шүу» дегенде қалың дүрмектің арасына түсіп кетті. Аттар бауырын жазып, көсіліп шапқанша түйдек- шоғырлары жазылмай, бір-бірімен бүйірлері соғысып қап, үзеңгілер шылдырап келеді. Салған жерден алдына түскен тобылғы торының артқы қос тұяғы бейне бұған қос уыстап топырақ шашқандай. Жаз бойы жаңбыр тамбаған кебір даланың құмын, кесегін бұның беті мен қара аттың ілгері созған мойнына жентек-жентектеп лақтыра бастады. «Шіркін-ай, күрең қасқа болғанда ғой» деп ойлады Еламан. Алдыңғы аттың тұяғынан ұшқан топырақ көзіне ұра бастады. Бірақ оған қараған Еламан жоқ. Тізгін ұстаған қолын ілгері созып, қайта-қайта аттың көзін сүртіп келеді. Тобылғы торының шаңынан шыққысы келген Еламан шауып келе жатып өз атының басын оңға да, солға да бұрып еді, соның бәрінде де ана ат та бұның бұрылған жағына жалт беріп, құрық бойы алдына түсіп, төңкерген қазандай сауыры бұлтылдады да отырды. Бір тұтамдай шолақ құйрығы шолтаңдап, қара аттай емес, ол қайта төрт аяғы денесін ауырламай пыр-пырлап келеді. Қара ат тағы да тезек тастады. Еламан жау шамасын байқағысы кеп қайта-қайта ілгері қарады. Соңғы қарағанда көргені – жау боз төбенің баурайына құлаған екен. Түйдек шоғырымен кеп ұмар-жұмар айқаса кететіндей еді; кенет күтпеген жерден аттарының сірісін жапыра жалт-жалт беріп, бұларға сыртын тосып зытып берді. Қашқан әскердің кейінгі жағында қалғандар жалтақтап артына қарап-қарап қояды. Еламан қара аттың қалай көтерілгенін байқамады. Сұр төбеге жұрттың бәрінен бұрын шауып шықты да, қашқан жаудың соңына түсіп, ылдиға қарай құлдилатып 868 ағыза жөнелді. Сөйткенше қара жал сары атты біреуге шаужайласып қалған екен. Өзінің бейқамдығына ыза болған Еламан қара аттың тізгінін қатты жұлқып, шабуға ыңғайлы жағына қарай шапшаң бұрып алды. Көзіне құйылған терді қылыш ұстаған қолының сыртымен сүртіп, емініп ілгері ұмтылды. Соны сезгендей анау да бұған жалт қарап еді, жас солдат екен. Ағы айналып кеткен көзден жанұшырған үрей көрді. Еламан осы қазір оның бойында қарсыласатын қауқар қалмағанын байқады. Онан өлік иісін сезгендей, бетін қашыртып бұра берді. Шынында да, оның қылыш астында бір уыс боп қалған денесі құла атқа өңгерген өлік тәрізденді де, қылышты қынаусыз сілтеді. Бұл қылыш сілтер- сілтеместен-ақ анау аттың арғы жағына аударылып түсті. Топырақ бүрқ етті. Үріккен ат қос аяғын артына қарай сілтеп-сілтеп қалды да, жөніне тартып баратты. Еламан ерден аударылып бара жатқан денесін тез билеп, түзеліп отырды. Жас солдатқа бұрылып та қарамады. * * * Бұлар ақтардың тағы бір шабуылының бетін қайтарды. Дьяков темекі шеккісі кеп аңсары ауып тұрғанын байқады. Құты түбінде қалған сумен аузын шайды. Бір-екі рет жұтып еді, жылымшы су жүрегін айнытты. Сосын жөтел буып, ішегі үзілердей ұзақ қиқылдады. Тізе бүгіп дем алғысы келіп еді, бір отырса қайтадан тұра алмайтындай көрінді. Қалжыраған денесін окоп кенеріне сүйеді. Күн еңкейіп қапты. Күндізгі қапырық ыстықтың аптабы әлі қайтпаған. Оқта-текте өрттей жалын соғады. Окоптың кенерінде жатқан үйінді топырақ сусылдап, бет жағы борап кетіп 869 тұр. Аспанда жөңкіп көшіп жатқан аудан-аудан ала шабыр бұлт. Ұрыс даласының үстін басқан түтіннің етегі ыдырап, аттар мен адамдардың өліктері қарайып жатқан ойпаңға қарай ығып бара жатты. Дьяковтың ұрыс кезінде тас боп бітіп қалған құлағы ептеп ашылып, окоп бойынан ыңырсыған дауыстарды ести бастады. Біреулер жүгіріп өтті. Жаралыларды тиеген арбалар сықырлап кейінгі жаққа кетіп жатыр. Окоп маңында селтиген қадау-қадау жусандардың түбінен шегіртке шырылдады. Бір торғай окоп үстінен ұшып өтті де, ілгері барып қонды. Сұр кесектей кіп- кішкентай құс сұр жерге бауырын басып жата қалды. Бұл сорлылар да жаңағы алапат ұрыстан аман қалғанына мәз боп, осы мына маужыраған айдай әлемге өздерінің кішкентай қуанышын паш етіп білдіріп жатыр-ау, шамасы. Дьяков күлімсіреді. Өзін қоршаған жарық дүниені жаңа көргендей, жан-жағына бір түрлі таңырқаған кескінде зейін қойып қарады. Жә, бәлкім, ертеңгі соғыс жер бетіндегі ең соңғы, ең ақырғы зор майдан болар. Бұнан кейін бәлкім енді ақтар шабуылға шықпас. Ендігі әуселесін ертең көрерміз. Бүгін ұрыс толастап, солдаттар дем алса жарар еді дегенше болмады, әлдекім: «Идут га-ды!» деді. Дьяков дүрбіге жармасып еді. Сары жалдан тағы да шаң шықты. Іле-шала алдына броневиктерін салған жаяу әскерлер тулары желбіреп, лек-лек боп келе жатты. – Дайындалыңдар!
Ертеңіне таң қараңғысынан оянған Дьяков зілдей басын зорға көтерді. Сол бойда солқылдап ала жөнелген
870 қос шекесін алақанымен қысып біраз отырды да, орнынан әрең-әрең көтерілді. Кешегі қырғын ұрыстан қалжыраған кісілер әлі де ес жия алмай, мылтығын бауырына қысып қалғып-шұлғып отыр екен. Дьяков бір жерден Еламанды көрді. Бұ да пулеметке басын сүйеп, таң алдындағы тәтті ұйқыда талықсып кетіпті. Кеше қатты тойтарыс алған жау үнсіз. Кім біледі, кешегі күні қолдарынан келмеген қайратты бүгін көрсетер. Бұлардан әлі де күші басым. Қару-жарағы сайлы. Бүгінгі қырғынның түрі басқа болары анық. Жазғы таң баяу атып келеді. Жел жоқ. Ақ иектене бастаған бейқам дүние ештеңеден қаперсіз. Жауынгерлер бір-бірлеп ояна бастады. Кейінгі жақтан оқ тасыған кісілер еңбектеп кеп сырғанап окопқа түсіп жатыр. Күн әлі шыға қойған жоқ еді; окоптың әрегірек тұсынан әлдебіреу «басталды» деп айғайлап жіберді. Дьяков дүрбіге жармасты. Шынында да, кешеден бері жау әскері тұрған ілгергі жақтағы сары белден шаң көрінді. Дьяков оңы мен солына жылдам көз тастап еді, жауынгерлер мылтығын сатыр-сұтыр оқтап, гранаталарын әзірлеп жатыр екен. Бір ұзын қазақ селебе пышақты шар қайраққа жанып-жанып ап, қынына қайта салды.
Дьяков «оқ атпаңдар» деді. Арт жақта тұрған батареяларға да сондай әмір берілді. Ақтар қанатын жайып, лек-лек боп келеді. Алдыңғы лекте келе жатқан бір еңгезердей ірі солдаттың қолындағы ту желсіз тымық ауада желбіремей, сағасына жиырылып қапты. Ұзын мұртының шалғысы салбыраған офицерді Дьяков анық көрді. Қолында қылыш. «Қалып қойған жоқ па?» дегендей өзінен кейін келе жатқан солдаттарға жалтақтап қарап, жусанды сұр далада жиі сүрініп келеді. Қалың қол сары белдің етегіне құлады. Осы арада жирен мұрт 871 командир тағы да артындағыларға бұрылып, бірдеңе деп айқайлады да жүгіре жөнелді. – Бұнан артық жақын жіберуге болмайды, – деді біреу. Дьяков оны есітті ме, жоқ па, белгісіз. Екі көзін ілгері тігіп алған. Мына келе жатқан Пластун полкі. Түнде бұлардың жағына өткен солдаттың айтуына қарағанда, осы полкте наразылық күшті екен Әсіресе, атаман Дутовтың атты казактарымен қырғи қабақ көрінеді. Қазақ жеріне кіргеннен бері бұлар орыс жерінен қара үзіп алыстап бара жатқандарына наразы сияқты. – Комиссар, бұдан артық... Дьяков үнсіз. Жаудың жақындап қалғанын бұ да көріп тұр. Аяғын сылтып басқан әлгі мұртты офицердің күнге күйген бетінде моншақтап сорғалаған терді де көрді. Апырай, қайда осындайда тап болатын демікпесі ұстап, алқына бастады. Окоптан екі-үш ұмтылып, тырмысып әзер шықты. – Бауырлар!.. Шамасы осыған ғана жетті. Көкірегі қысылып, әлі құрып барады. Көзіне құйылған терден түк көрмеді. Осыдан кейін не боп, не қойғанын білген жоқ. Полк командирімен шалғайласып қатар келе жатқан әлдебір офицер бұны атпақ болғанда, бірақ оны өздерінің ішінен біреудің атып тастағанын да көрмеді. * * * Бұл күні генерал Чернов шабуылды ертеңгі салқынмен бастап еді: өзі де шабуылға шығатын әскермен бірге атқа қонып, қызыл қырғын ұрыстың іргесіне жақындап барды. Қасында бір қора кісі. Ішінде Тәңірберген. 872 Биік қара жалға көтерілгесін генерал ат басын іркіп, ілгергі жаққа дүрбіден көз салып еді. Бүгінгі шабуылды бірінші боп бастаған полк қызылдардың қорғаныс шебіне жақындап барып қалған екен. Енді сәл кідірсе аналардың окобына баса-көктеп кіріп, жағаласып айқаса кететін сияқтанып еді. Бірақ… неге екені белгісіз, қызылдар үнсіз. Олардың зеңбіректері де оқ атпай тым-тырыс жатып алғанына түсінбей, ақылы дал боп тұрған-ды. Кенет… тықыршып ат қозғалды ма, дүрбі буланды ма, әйнектің ар жағындағы дүние әп- сәтте ұйқы-тұйқы боп кетті. Жаудың қылығына қайран қалғаны сонша, табан астында бұған қарсы не істерін білмеді де, дүрбіге қайта қарап еді, иә, пластун полкінің солдаттары бір оқ шығармай, тым-тырыс жатып алған аналардың окобына баса-көктеп кіруін кіріпті, бірақ… әй, әй, бұлары қалай?.. Кәзіргі нағыз жан алап, жан беретін жерде… қайта иттің балалары… қаруларын лақтырғаны… бір-бірімен апақ-шапақ құшақтасқаны қалай? «Атаңа нәлеттер-ай!». Қоңыр төбе басы құдды кісі өлігіне жиналғандай. Тіл-жағы байланғандай тым- тырыс, бірінен-бірі көзін алып қашып әлек. «Өзімнен болды», – деді генерал. Жаяу әскерлердің арасында наразылық барын білді. Оларға сенуге болмайтынын да білді. Шабуылға шығардан бір күн бұрын Пластун полкінде болғаны бар. Үсті-басы алқам- салқам солдаттардың жаз бойы ұстара жүзі тимеген сақал-мұрты қаулап өсіп кеткен. Қолбасы кете-кеткенше назарын жерден көтермей, тұнжырап тұрып алған-ды. Ат басын кейін бұрған генералдың соңынан қап-қара боп күнге күйген солдаттар оқты көзбен ата қарап ұзатып салған-ды. «Өзімнен болды», – деді генерал. 873 *** Келесі күні қалайда бұлардың бір жағы жеңіп, бір жағы жеңілетін шашуші шайқас болды. Оны қызылдар да, ақтар да білді. Екі жағы да осыған дейін ұрысқа салмай кейінгі ақырғы шайқасқа сақтаған әскерін көтерді.
Пластун полкінен кейін Чернов ұрысқа Каппел корпусының тың полктерін салып еді; соның өзінде қызылдар табан серіппей тұрып алды. Ақтар кішкене күш ала бастағандай болған бір кезде олар да дереу қам жасап, кейінгі жақта тұрған Қазалы, Жосалы, Ақмешіт отрядын көтеріп ұрысқа салып еді; үстінен қара май киімін тастамаған теміржолшылар топырлап кеп, ақтардың атақты офицер полкімен шартпа-шұрт айқаса кетті. Окоп іші бұрқылдаған шаң. Қашырлаған темір. Ырсылдаған алыс-жұлыс. Осы жолы қалайда бір жағы жеңіп, бір жағы жеңілетін ең бір шешуші сәт еді; оны қызылдар да, ақтар да білді. Генерал Чернов өзімен үзеңгілес қатар тұрған атаман Дутовқа бұрылды: – Александр Ильич, қазір ұрысқа сіздің жігіттеріңді салса қайтер еді? Ағылшын генералы келіп кеткенен бері атаман Дутов қабағын қарс жауып алды. Өзін керек десе көзіне де ілмей, Черновпен екеуара оңаша сөйлесіп, бұны шет қалдырғаны шамына қатты тиді. Ертеңгі күні Арал түбіндегі қызылдар бекінісін бұзып өтсе де, өтпесе де, ол өзіне қарасты әскермен Жетісуға өтіп, сәті түссе, ар жағында Үрімшіге бір-ақ аспақшы боп, өз ішінен қатты бір байламға кеп қойған-ды. Дутов қасында тұрған адъютантқа мойнын бұрып:
874 «Бастаңдар!» – деді. Адъютант құйындатып ала жөнелді. Іле-шала бұлар тұрған қара жалдың күншығыс жағынан Казачий полк шықты. Бұларда зеңбірек жоқ. Шұбатылған обоз да жоқ; оларды аяққа оралғы көреді. Бұлар жауға қапысын тауып әрқашан ұрымтал жерден тұтқиыл тиетін-ді. Осы жолы да жабындыдан найзасы шошаңдап шыға салысымен лап қойды. Жазық далада жайылып шаппай, жұдырықтай түйіліп алған-ды. Қызылдар жақтан оларға қарсы мың қаралы атты әскер шықты. – Бұлар кім? – деді Чернов. – Білсем не дейсің. Какой-то дикий полк. – Моңғолдар емес пе? Дутов басын шайқады. Бәрінен бұрын мыналардың басындағы дағарадай қауқиған сеңсең бөріктерге қайран қап тұр. Астарындағы аттар да бір түрлі. Салған жерден көсіле жөнелмей, әзір сып-сидам ұзын сирақтар ерең-сереңдеп қасқыр шоқақпен келеді. Тәңірберген бұлардың кім екенін бірден білді. Ана жылы Жөнеуіт хан қазақ аулын шапқанда көргені бар. Бұлар сонда да ә дегенде ебедейсіз көрінген. Оңға бір, солға бір ойқастаған аттардың басымен алысып, өздерімен-өздері әлек болған-ды. Қазір де аттарын құр бекер ұрындырмады. Сонан бір кезде араласа кететіндей аралары жақындағанда ғана тізгінін тежеп келген аттардың басын қоя берді. Бұрын-соң дәл мұндай әскерді көрмеген генерал Чернов түсі қашып жалтақтап Дутовқа қарай берді. Дутовта үн жоқ; екі көзі жігіттерінде. Жаудан бұлардың да жүзі ығысатын емес. Салақтаған ұзын найзаларын ат құлағынан асыра оздырып, тас түйін ұмсынып апты. Алғашқыда бар оқиға дәл бұның өзі ойлағанындай болды; ұзын найзалар қылыш сілтейтін жерге жеткізбей, ат үстінен 875 аударып тастап жатты. Бұрын бұндайда жау жүрегі тез шайлығып, шабуылда – жасқаншақ, қорғануда – шорқақ болатын. Соның ар жағында қарсыласып қайрат көрсетер жерде тайқып, ат басын асығыс бұрып, жалт беріп қаша жөнелетін. Атаман Дутов мыналар да сөйтеді екен деп дәмеленген-ді. Жоқ, мыналардың қатары ыдырамады. Қайта, ат үстінен ұшып түскендердің орнына екеуі, кейде үшеуі ұмтылып, көре көзге күш алып барады. Сумаңдап жүрген ұзын-ұзын сүңгілердің арасында ер жүрек түрікпендер жанталасып, ұзақ салғыласты. Жау найзасын денесіне дарытпай, жарқылдаған қылышты оңды-солды сілтеп жүрді де, ақыры, әйтеуір қол жетпей жүрген жаумен алқа-қотан айқасты да кетті. Сонан арғы жағын генерал Чернов та, атаман Дутов та көре алмады. Ат тұяғынан ұшқан шаң арасында екі жағы да өлген-тірілгеніне қарамай, бірін-бірі үн-түнсіз кескілеп жатты.
Генерал Чернов осының алдында ғана өздерінің жеңетініне құйттай да күмәнданған жоқ-ты. Әскерінің алды қызылдардың окобына баса көктеп кіргесін-ақ ол осыған дейін өздерін маңына жуытпай қойған жау шебінің көбесі сөгіліп кеткендей көріп еді, осындай жағдайда бұрындары күшке күш қосып, сәл-пәл демеп жіберсе, қандай табанды мықты жау да қара дауыл бұзған мұздай быт-шыты шығатын. Осы жолы... Жоқ, мыналарға бірдеңе көрінді. – Енді не істейміз? – деді штаб начальнигі. Чернов сұп-сұр. Қасында үнсіз иіріліп тұрған өзге офицерлер сияқты, осы қазір енді не істеу керек екенін оның өзі де білген жоқ-ты.
876 * * * Осы жолы қалайда, қайткен күнде де Арал қаласына баса-көктеп кіргісі келген Чернов қолда бар әскердің басы-көзіне қарамай ұрысқа айдап сала берген-ді. Бұл бұрын бұлай емес еді. Бұрын дәл осы бүгінгідей небір қызыл қырғын шайқастарда бұл қайта желөкпе жастар мен қызу қанды командирлерді ырқына жібермей, не істесе де алды-артын ойлап істейтін. Бүгіннің артында ертең барын ойлайтын. Осы жолы ол құдды қолы шықпаған ызалы ойыншыдай. Не де болса тезірек бір жағына шыққысы келді. Үш күнге созылған соғыстың бүгінгі, соңғы күні де жаулар табан тіреген жерінен тапжылмай тұрып алды. Бұ да қолда қалған әскерді топырлатып ұрысқа сала берді. Бірақ қызылдар бұл күні де міз бақпады. Шарасы құрыған генерал әшиіндегі салқынқандылығынан айырылып, шиыршық атып тұр. Ол: «Енді не істеу керек? Енді қандай амал бар?» – деп ойлап тұрған жоқ; үйткені, бар амалын тауысқан еді; және енді не істесе де ем қонбасына көзі жетті. «Дүниеге не болды? Бізге не болды?» деп ойлады. Осынша ұзақ жасаған өмірінің ақырғы шағында бұл, сірә, өзінің соңғы, ең соңғы шайқаста тас-талқаны шыға жеңілем деп ойлап па еді? Генерал Чернов тізгінін созып ілгері жүріп кеткен аттың басын тартты. Жегі құрттай жанын жеп бара жатқан жаңағы сауалға қайта оралып, «ел азды ма, әлде ер азды ма?» деп ойлады. Осы Ресей күні кеше айбары алысқа тараған аруақты ел еді ғой? Ұлы елдің ұйтқысы қалай шайқалды? Апырай... Апырай, бұл дүниеге, дүниесі құрғырға не болды? Ғұмыр бойы темір бұғаумен тырп еткізбей ұстап келген қара тобырды қалай уыстан
877 шығарып алды? Міне, енді сол қара тобыр бұлардың түбіне жетеді. Ел билігін осылар қолға алады. Сонда өздері ұстап тұра алмаған дүниеге мына жалаң аяқтар тұлға бола ма? Сорлы... Сорлы Ресей. Соры арылмаған ел. Апырай, келешек қайтер екен? Он жыл, жиырма, отыз, елу жылдан кейін не болар екен? Тентек баланың қолына түскен қуыршақтай ел тізгіні қолына тиген бір сотқар басын жарып, көзін шығарып, бұтын бұт, қолын қол қылмай тынбас-ау! Қалай да келешек тұйыққа тірелді. Осылай бола берсе, кім біледі, дүние қарап болмай қайтер дейсің. Сонда әлгі бір топан су астында қалып қарап боп бара жатқанда Нұх пайғамбардың кемесіндей тағы бір талшыққа мәжбүр боп жүреміз бе? Сүйтпей қайтер дейсің? – Қолбасы мырза... Генерал Чернов дір ете қалды. – ...Екі броневик қирады. «Иә, бәрі қирады. Қирап жатыр», – деді генерал. – Қолбасы мырза... қолбасы мырза, біздің әскерлер шегіне бастады, – деді ұрыс ішінен шыққан бір жас офицер шауып келіп. Генерал Чернов селт етпеді. Осының алдында ғана ағылшындар берген үш аэропланды да қызылдардың алдыңғы шебін бомбылап жүргенде атып түсірген-ді. Үш күнге созылған қырғын ұрыстың ақырғы күні аяқталып қалды. Шілде айының аспан айналып жерге түскендей өрттей ыстығының беті қайтып, кешкі күн бесіндікке тақағанда қарт генерал да өз өміріндегі ең соңғы шайқастың жеңіліспен аяқталғанына көзі әбден жеткен-ді. Қасында тұрған үнсіз топқа тіс жарып тіл қатпастан, ат басын кейін бұрды. 878 * * * – Жау қашты! – Жау қашты! Окоп үсті у-шу. Қуанышты кісілер қырғын ұрыстан қалжырап шыққанына қарамастан, бірін-бірі құшақтап апақ-шапақ. Әлдеқайдан Дьяков жүгіріп келді. Мына хабарға сенер-сенбесін білмей, апақ-шапақ боп жатқан жігіттердің әрқайсысына бір қарады. Жау қашқанын кештеу есітті. Бірақ дер кезде есіткенде де қашқан жауды қуатын күш бұларда жоқ еді. Өзі де аяғына әзер тұр. Мезгіл-мезгіл көкірегі қысылып, тынысы тарылып қала береді. Соған қарамастан атқа отыра сала Түркістан армиясы орналасқан екі қабат көк үйге шапты. Бұнда құрама командирлері жиналып жатыр екен. Қашқан жауды беталды жөніне жібере береміз бе, әлде ізіне әскер салып түре қуамыз ба, қайтеміз деп әрі-бері қауқылдасты да, ақырында бәрі бірауыздан пәтуаға келіп, Еламанды бала-шағасымен кемеге отырғызып, түн ішінде апыл-ғұпыл жөнелтіп жіберді... Түн жамылған кеме таң алдында Үшшоқының шығыс жағындағы үлкен қолтыққа кірді. Үнсіз қимылдаған кісілер Еламан мен Кенжекейді және өздерімен бірге кемеге тиеп әкелген үш қанат киіз үй мен бір түйе, бір атты жағаға шығарып, күн шықпай келген жағына жөнеліп те кетті.
Бұл өңірге ақтар әлі келе қоймапты. Тіпті, ақтар келер-ау деген ой ешкімнің басына кіріп-шықпай, жұрт өзінің бұрынғы бәз баяғы жайбарақат қалпы. Малын жасырып, дүние-мүлкін тығып, қыз-келіншекке есікте
879 жүрген малай қатындардың ескі-құсқысын кигізіп, әпі- шәпісі шығып жатқан бір жан жоқ. Бұл өңірдегі ауылдар – байың бол, жарлың бол – мал баққан шаруаның ежелгі бейжай енжарлығына бағып, қаннен-қаперсіз ашылып- шашылып жатыр екен. Еламан да олардың үрейін алғысы келмеді. Жөн сұраған кісіге жағдайын айтып, «Сыр бойының Жақайым руынанмын» деді. «Ағайын-туманың ұлтаны теңіздің арғы бетінде, сонау адай, табынмен іргелес отырған балықшы ел еді» деді. «Беті қатты мына заманда ауыс- күйіс бөліп берері болмаса да, зәуде бір бас ауырып, балтыр сыздағанда, тым құрыса, көңіліңді сұрап, аузыңа қара су тамызатын ағайын-туманың арасында отырайын деп, бір түйе, бір аттың әуенімен көшіп келе жатыр едім» деді. «Мына ыстықта жас балалармен көшем деп қиындық көріп келем. Көлік жағы тапшы. Жалғыз түйеге әрі жүк артып, әрі бала-шағаны мінгізген соң кешкі салқында да қатты жүре алмайсың. Және жануар буаз, алдына қарай боталайтын болғасын соның бабына қарап, жүрісім өнбей қойды» деді. Осы арада да үш- төрт күн ерулей тұратын ойым бар деп, басына түскен қиындықты басып айтты. Еламан көшіп келген күннің ертеңіне ұлы теңіз жақтан баржа сүйреткен кеме келді. Сыртта шай қайнатып жүрген Кенжекей өздеріне қарай салып ұрып келе жатқан кемені көріп, іштегі күйеуіне асығыс дауыстап: «Әшімжанның әкесі, сыртқа шықшы, тез, тез!» –деп еді, Еламан қозғала қоймады. Түрулі есіктен көз салып, бәрін көріп-біліп отырған-ды. Үй алдына кеп тоқтаған кемеден Дьяков түсті. Қасында қару асынған бір топ кісі. Жағаға шыға сала жан-жағына сергек қарап шолып өтті. Жуық маңда көңілге күдік туғызғандай ештеңе байқалмаған соң 880 Петр Дьяков қасындағы кісілерді ертіп, Еламанның жаппасына жүрді. – Ал, қалайсың? – деді ол сыртқа шығып, өздерін күтіп алған Еламанға. – Ой, тамыр, сұрамаңыз. Ыссыда көшем деп, қиындық көріп келем. – Сайтан алғыр, не деп тұрсың өзің? – Сыр бойының Жақайымы едім. Көкарал жақтағы ағайын-тумаларыма көшіп барам. – Өтірік айтып тұрған жоқсың ба? – Тақсыр, о не дегенің. Міне – иманым, міне – жаным. – Ну и ну! Қызылдарды көрдің бе? – Қы-зыл? – Немене, сен қызылдарды білмеуші ме едің? – Ой, олар дінсіз кәпір ғой. Тәңірім ол кәпірлердің жүзін әрмен қылсын. – Олар саған не істеді? – Жаныма теңгерген жалғыз атым бар еді. Астымнан аударып ап, орнына мына мес қарын қараны берді. – Бұны бермегенде не істер едің? – Иә, бұған да шүкір. Бірақ, әй неғыласың, өз атым жақсы еді. Дьяков ішек-сілесі қатқанша күлді. Түр-түсі момақан шаруадан аумайды. Басында киіз қалпақ. Үй жанындағы көк құрақтан басын алмай бырт-бырт жайылып жүрген месқарын қара аттың тұсауымен белін тастай ғып буып алыпты. Үпірлі-шүпірлі балалары да түсі басқа кісілерге үрпиісе қарап, кішкентай жаппаның есігінен сығалап жылтың-жылтың етеді. Дьяков осы жолы оның балаларын ала кетпек боп келген-ді. Бір есептен, бұның дәл осы бір ашылып-шашылып жатқан бейкүнә түрі дұрыс сияқты. – Ақтардан хабар бар ма? 881 – Олар әлі келген жоқ. – Онда, дегендей екен. Былайырақ барып шолғындап қайтайық. Сен бізбен бірге жүр. Баржаға тиеп әкелген аттарды жалма-жан тездетіп жағаға түсірді де, бас-аяғы он-он бес кісі жүріп кетті. Қыр жақтағы ақ үзікті бай ауылға маңдай түзеп, сыдыра шоқытып келе жатқан-ды. Күн өткен бе, теңіз жағасынан ұзап шыға бергенде Еламанның мұрны қанады. Еламан қан саулап қоя бергең мұрнын қолымен басып, ат басын тежеді. Қалғандары да иіріліп тоқтай қалды. Петр Дьяков атын Еламанның атымен қатарластырып тоқтады да, мұрнынан аққан қанды алақанына толтырып алып, бет-аузына үйкеп жағып-жағып жіберді. Ақ көйлектің омырауына да қан шашырап, мына түрі бұны мыналар сілейтіп соққыға жығып салғандай болды да шықты. – Е, бәлем, сазайыңды тарттың ба? – Өзіңе де сол керек. – Ал, қызылдарды жамандайсың ба ендігәрі? – деп жігіттер күліп жатыр. Бұлар қыр жақта отырған қойлы ауылға келді. Петр Дьяков қасындағы кісі-қаралармен ауыл шетіндегі қоңыр үзікті үйге түсті де, Еламан аттардың жанында тұрып қалды. Кешеден бері бұнымен жүз таныс боп қалған мына ауылдың кісі-қаралары Еламанды мүсіркеп, аяп: «Қарсыласпа, атып тастар» – деп, ақыл айтып жатыр. Бір жігіт жүгіріп барып, құманмен су әкелді. Біреулер ағарған әкелді. – Қызылдар кісіге тимейді дегені қайда? – Құрысын, ақ бол, қызыл бол, зәті басқа болғасын сену қиын ғой. – Иә, сақ болу керек. Әне, аналар бері келе жатыр. Ал, шырағым, қарсыласпа. Аға-еке, көке-еке деп алдына түсіп жүгіре бер. 882 Еламан оларға алғыс айтты да, аналарға еріп жүріп кетті. Ауылдан ұзап, бір қырдың астына түскесін бәрі жиналып, оны ортаға алып ішек-сілесі қатып күліп жатыр. – Әлгілерге бізді келістіріп жамандадың-ау деймін. Кенет көз ұшынан шаң шықты. Дьяков аттың басын тартып тоқтай қалды да, шаң көрінген жаққа дүрбімен қарап еді, бұрқылдаған түйдек-түйдек шаң арасынан аттылар қылаң берді. – Еламан, сен жаңағы ауылға мыналардан бұрын жет.
– Мақұл. – Абайла, сақ бол. Бізді сұлқитып жамандай бер. – Тәжірибем бар ғой. – Біз түнгі бірде сенің үйіңнің тұсына кеп тоқтармыз. Сол кезге үлгір. Ұмытпа: түнгі бір. Ал жөнел! Еламан қара аттың басын кейін бұрды. Ақтардан бұрын жетерін білгесін асықпай, сыдыра шоқытып келеді. Жаңа ғана жайбарақат отырған ауыл үсті у-шу. Үстеріне келіп қалған әскерді көріп, есі шығып кеткен жұрт абыр-сабыр. Баласын іздеген қатын. Қыз- келіншекті қайда бой тасалата тұрарын білмей, етегіне сүрініп, үй мен үй арасында жанталасып жүгірген ата- ана. Бас сауғалаған әлдебіреу белдеуде тұрған атқа міне сала қыр асып, шауып барады. Бұлар ес жиям дегенше ауыл үстіне әскер құлады. Ел шетіне кірер-кірместе олар екіге бөлініп, қоңыр төбенің баурайында отырған ауылды ортаға ала қоршай шапты. Еламан тоқтаған үйдің жанынан атты әскерлер дүсірлетіп шауып өтті. Жолында тұрған үйлерге бестен, оннан бөлініп түсті де, өрістен қайтқан қойлардың алдынан жүгіріп шықты. Қолға іліккен қойларды тыпырлатып сойып, көтеріп апарып қазанға салып жатыр.
883 Бір көзі ежірейген жирен сары офицер мына жақта қатындарға қой сауғызып, өзі бір шетте қамшы ұстаған қолымен бүйірін таянып тұр еді. Түбінде бір кәдеме жарап қалар деп ойлаған Еламан, қалайда осының көзіне түскісі кеп, қой сауып жатқан қатындарға жетіп барып: – Жеңеше, қозы салайын ба? – деп еді. – Қайтесің, қайным, – деді әйел ыңғай бермей. – Осынша қойды сауу оңай ма, көмектесейін. – Адыра қалсын. Жан киналтып жатқам жоқ, салдаттарға сүт сауып бергенше қозылардың емгені артық. Мына сары сайтанға көз ғып, әшейін саусағымның ұшымен үрпісін тартып жатырмын. – Дегенмен көмек берейін. – Өзің біл. Қозыны ағыта қой. Еламан қай қозыны ағытарын білмей сасып қалса да, бірақ кейін бұның да тәсілін алып, көп қозының ішінен қолды-аяққа тұрмай, көгенді үзе жаздап ұрынып тұрғанын босататын болды. Қайтсем шегір көз офицердің көңілінен шығам деп, әр қозыға бір жүгіріп жүргенде қасынан өтіп бара жатқан мырзаны кеш байқады да, қой сауып жатқан қатынның тасасына бұғып отыра қалды. Тәңірберген екі жағында екі офицер. Түйе жүн боз шекпенді қара зегірен бешпеттің сыртынан желбегей кие салған. «Байқады ма, жоқ па?» Қараңғы түскесін Тәңірберген түскен үйге жақындады. Ішке кіруге бата алмай, сыртта, есік алдында тұрған ауыл адамдарының арасына кірді де, алдында тұрған біреудің иығының үстінен созылып, ішке көз тастап еді. Үлкен үйдің қақ төрінде Тәңірбергенмен тақымдасып қатар отырған офицерді бірден таныды. Бас қондырысы мен бет әлпеті аумаған баяғы Тентек Шодыр. «Иттің сідігінің асылын қарашы», – деді Еламан. 884 Әкесі сияқты бұ да мұртын қырса да, бірақ есесіне сары қира сақалын өсіріп жіберіпті. Подполковник Федоров өзінен төменірек отырған тілмашқа бұрылып: – Мынадан сұрашы, – деді есік жақта қымыз сапырып отырған үй иесін иегімен нүсқап, – қызылдардың кемесі бұл жаққа келе ме екен? Тілмаш Федоровты тыңдап алды да, дереу үй иесіне бұрылды. Еламан оның сөзін есітпеді. Үй иесінің оған не дегенін де есіткен жоқ. Ол тек үй иесінің тақиялы басын тез изеп, әлденені ықыластана құптағанын көрді. Татар тілмаш енді Федоровқа бұрылды: – Қызылдардың кемесі жиі келетін көрінеді. – зеңбірегі бар ма екен? – Бар... Бар көрінеді. – Жағаға жақындай ма? – Офицер мырза жағаға жақындай ма деп сұрайды. – Жақындайды... Жақындайды, тақсыр. – Қай жерге келеді? – Үш-шоқы. Сосын... осы маңға да келеді. Жағада отырған жалғыз жаппаның тұсына тоқтайды. – Жа-п... Қалай... қалай дедің? – Тақсыр, жаппа. Бағана келе жатқанда байқаған шығарсыз... Теңіз жағасында жалғыз жаппа тұр еді ғой. – Ол кім өзі, күл шыққан адамдай жалғыз үй отырған? – деді Тәңірберген. Еламанның жүрегі мұздай болды. – Қызылдардың кемесін атқылауға қай жер ыңғайлы? – деді тілмаш. – Біз мал баққан кісіміз. Бізден мал жайылымын, жердің оты-суын сұрамасаң... – И, Алла... Бұл қаһар соққыр қазақлар ықылассыз болса, аузында тұрған сөзді айтпи. – Бұларға енді қайт дейсің, – деді Тәңірберген. – 885 Жау кемесі жақын келетін жерді айтты. Сендерге нағыз қолайлы жер – Үш-шоқы. – Үш-шоқы бұл арадан қанша жер? – Төрт-бес шақырымдай. Солай ма, жігіттер? – деді Тәңірберген ішке кіруге бата алмай сыртта есік алдында тұрып қалған осы ауылдың ер-азаматтарына қарап. Олар онша елпілдемей, жай ғана қоштады. – Үш-шоқыға алты дюймді төрт зеңбірек қою керек, – деді Федоров. Ішке офицер кірді. Ол Тәңірбергенге қолбасшының шақырып жатқанын хабарлап еді. Өзін ұстай білетін қу неме мыналардың алдында онша елпілдемейді екен. Аспай-саспай орнынан тұрды. Кереге басында ілулі тұрған қалпағын алды. Сосын боз шекпенді иығына желбегей салды да, үй ішіндегі бір жанға көз салмай сыртқа беттеді. Оған ілесе Федоров та түрегелді. «Чернов осында болды ғой. Ендеше оның штабында бұны бәрі біледі». Көзге түспей тұрғанда бұл арадан тезірек тайып тұрғысы келді. Әне, үркер көтеріліп қапты. Кеме келетін уәделі уақыт та таяу. Бағана жирен сары офицердің ауыл шетіне күзет қойып жатқанын көрген-ді. Сонан бері оның ұлықсатынсыз сыртқа бір адам аяқ басқан жоқ. Тәңірберген шыққан бойда Еламан ішке кірді. Жирен сары офицердің алдында қолын кеудесіне қойып тұрып, үйіне жіберуін сұрады. – Үйің қайда? – Осы арадан қашық емес. Әйелім сырқат еді. Бағана қой сауғызам деп айналып қалдым. – Неге жалғыз үй отырсың? – Сыр бойынан көшіп келе жатыр едім... Жирен сары бұның сөзіне онша тебірене қоймады. Оның сезікті көңілін қайтсем жібітем деп ойлаған 886 Еламан әлгі сөзін тағы да қайталап, балаларының жас, әйелінің сырқат екенін айта бастағанда, мына жақтан үй иесі қостап: – Тақсыр, айтқанының бәрі рас – деп еді, есік алдында тұрған осы ауылдың ер-азаматтары да сөзге араласып: – Бұл бейшараны бағана қызылдар да сабап, өлтіре жаздады. – Мұрнын даладай қан қылды. – Үйіне жіберіңіз, тақсыр, – деп тілек білдірді. Жирен сары офицер Еламаннан әлі де көзін айырмай, тесіле қарай отырды да, онан енді әлгіде үй иесінен білген мәліметтерді қайталап сұрай бастады. Шүбә туғызғысы келмеген Еламан оның бар сұрағына дәлме-дәл жауап берді; «қызылдардың кемесі Үш-шоқыға жақындап келеді» – деді. Өздерінде мәлім жоқ, кейде күндіз, кейде кешкісін, кейде тіпті түнде келетінін айтты. Жирен сары офицер сырттан бір солдатты шақырып алды да: «Мынаны өткізіп жібер» – деп әмір етті. Еламан қолын тағы да кеудесіне қойып, басын иіп алғыс айтты да, енді кетпек боп бұрыла берген-ді. Жирен сары тағы да тоқтатып: – Бетіңдегі... ана тыртық не? – деді. Еламан тұла бойын баурап бара жатқан дірілден үрейі ұшып, алақанымен бетіндегі тыртықты сипады: – Мынау ма? Бұл баяғыда… бала кезімде… бас білдірем деп жүргенде тай теуіп... Жұрт тыртықты жаңа көргендей, жағаларын ұстады. – Апырай, ат тұяғы әлемет-ау! Қайта құдай сақтаған... – Иә, жас мал болды ғой. Әйтпегенде, кім біледі... Жирен сары бажбық көзін айырмай қадала қарады. Еламан мына сары сайтан Федоровке апара ма деп зәресі қалмай тұрған еді. 887 – Бар! – деді жирен сары қолын сілтеп. Еламан айсыз қараңғыда адасып үйін шаққа тапты. Кенжекей ұйықтап жатқан балалардың аяқ жағында тізесін бауырына қысып отыр екен. Еламанды көргенде атып тұрды. – Кетейікші осы арадан. Кетейікші... – Кенжеш... шыдамды едің ғой. – Енді шыдайтын жайым қалмады. – Не-ге?
– Қорқам. Кетейікші. – Сөз болғаныңа... – Қорқам... қорқам... – Балалар оянып кетер, ақырын. Кел, отыршы, сөйлесейік. Еламан дір-дір етіп, бар денесімен жабысып алған әйелін құшақтап: – Түу, саған не болды? Қорқатын не бар? Есіңде ме, баяғыда кәрі әжелер отқа салса жанбайтын, суға салса батпайтын темір өзек… – Әне, сен тағы да әзілге айналдырып бара жатырсың. Кетейік... Кетейікші… Ішке нар тұлғалы ірі кісі кіріп келе жатты. Еламан атып тұрды. – Кәлен аға! Апырмай, қатты қорқыттың ғой. – Жүрісіміз жайсыз екенін білем, кешір бала, – деді Кәлен. Сосын Еламанның тасасында тұрған Кенжекейге амандасты да, бұған: – Бері шығып кет! – деді. Сыртта бір топ атты келіп тұр екен. Еламан Кәленнің қай ісіне де таңданбайтын. Қаратазға қосшылық қылып, баукеспе ұры атанып жүргенде де, ол бірақ ауыл арасының тоқты-торымына тимей, не істесе де өрлігі мен ұрлығын сыртқа істеп, түу-түу түрікпен 888 асып, қарақалпақ асып, ылғи да бір елдің маңдайына біткен не сәйгүлік саңлақты, не текті дегдар аруананы жетегіне алып қайтып жүргенде де, бұрын-соңды көрмеген жерден жол табатын қасиеті ел ішіне аңыз боп кеткен-ді. Солай болғанда да дәл мынадай көзге түртсе көрінбейтін қараңғыда жапан түзде жалғыз үй отырған жаппаны қалай тапқанына қайран. Және оның осынша атты кісімен дыбыс шығармай келгені бұны тіпті дал қылды. Кәлен атқа мініп алды. – Ал, сапар оң болсын! – деді Еламан. – Әумин, айтқаның келсін. – Жай жүрсіз бе? – Ой, шырағым-ай – деп, Кәлен тақымы астында тықыршып тұрған аттың сауырына қарай шалқалап, әдеттегідей рахаттанып қарқ-қарқ күлді де, – жаман ағаңның жай жүрген кезі болған ба. Басына бүлік тілеп ап жүреді ғой. Ағаң қазір де бір қауырт жұмыспен келеді, – деді. – Сонда ол не бүлік? – Сенің досың бар емес пе? – Дос?
– Иә, әлгі көксау кәмісар... – Петр Дьяков пе? – Иә, сол. Кеше сол досың мені шақырып алды. «Әй, тамыр» деді, «жігіттеріңді ал да ақтардың алдына түс» деді. «Жарайды, түсейін» дедім. Әзір жауабыма ырза болды ғой деймін, арқама қағып-қағып қойды. «Ақ әскердің жолында отырған қазақ ауылдарына алдын ала хабар бер. Жол-жөнекей кездескен құдықтардың бәрін көміңдер» деді. «Бұл әмірің бе?» деп едім, енеңді с... ақылды ит екен, «жоқ, өтінішім» деді. «Е, онда өтінішіңді орындайын» дедім. Еламан күлді. 889 – Неге күлесің? – деді Кәлен. – Сенің досың маған: «Осыны істесең, жасақты жауға жалғыз шапқан қас батырдың нағыз өзі боласың» деді. «Е, жарайды, болсам болайын» дедім. Ал қалай, осыным дұрыс па? – Әбден дұрыс. – Ой, енеңді с... – деп, Кәлен өзінің әр кездегідей ашық кететін еркіндігіне басып жіберді. – Осы халық сені қызылдарға иманын сатқан деп, тегі, бекер айтып жүрген жоқ. Сен қай бір менің қамымды ойлап жатырмын дейсің. Қызылдардың мүддесі ғой ойлап жатқаның. Ал, сау бол!
– Жолдарың болсын! Кәлен атқа қамшы басты. Шаба жөнелмек болғанда, Еламан оны сәл бөгеп, үй сыртына ұзатып салды. Таралғыдан қос қолдап ұстап қатарласып келе жатып ол Кәленге ақ әскердің алды бүгін бұл араға құлағанын айтты. Ақтардың арасынан Тәңірбергенді көргенін айтқанда, Кәлен ат басын оқыс тартып, тоқтай қалды. – Ол неғып жүр? – Ақтарды шөлге ұрындырмай, ел бар, су бар жерлермен бастап апара жатқан көрінеді. – Ә, солай де?.. – Солай.
– Енеңді с... Ендеше, бәлем, тұра тұр! – деді де, Кәлен шекпеннің шалғайын тақымына басып алды. Қолындағы өзегіне қорғасын құйған дойыр қамшыны нығарлап қысып: «Бұл даладан сендерге бір тамшы су татырсам Кәлен атым құрыр-ау, менің» деді. Тақым астында тықыршып тұрған атты тебініп, шаба жөнелді. Тұяғын киізбен орап алған аттар құдды құм кешіп бара жатқандай, дыбыс шығармай қараңғы түнге сіңіп кетті. Әне, бұлар да бірдейлік үшін түн қатып барады. Бұның өзі де анада бірдейлік болмағасын орыс 890 байын өлтіріп еді ғой. Кешегі жылы ақ патшаға жігіт бермейміз деп, қазақ даласы ереуілдеп шыққанда, ашынған жандардың аузындағы сөз осы «бірдейлік» болмап па еді? Бірдейлік!.. Бұлардан бұрынғы ата- бабалар да бірдейлік жолында басын бәйгеге тікпеді ме? Еламанның жетінші атасы Тойғожа батыр – қызыл қырғын соғыста «жау марқайып кетеді» деп, садақ оғы тиген аяғын қанжығаға қайырып байлап тастап, соғыса берген-ді. Кейін ұшына тиіп, өлуге қарағанда би ағасы Қыдырбай сынықшы алғызып, тізеден төменгі жағын кескізіп тастатқан еді. Сонан ол ел арасына «ақсақ бөрі» атанып еді. Тойғожа батыр не үшін соғысты? Бар өмірі жорық пен жортуылда өткен жетінші атасының жүрегін тебіреткен сондағы арман не? Алаңғасар батыр әлсізге әлім жеттік істеп, көрінгенге қоқаңдай берді ме? Онан басқа аталары Тойғожадай батыр болмаса да, олардын да өмірі ел арасының барымта-қарымтасымен өтіпті. Олардан кейін ат жалын тартып мінген жастар да өмірден өз бетінше жол іздемей, төрде отырған үлкеннің аузына телміріп күн кешті. Бәтір-ау, сонда ата жолын тәрк етпегеннен не ұтты? Не мұратына жетті? Ал біз ше? Біздің нені ұтып, неден ұтылғанымызды кім білсін. Еламан селдір сұйық қамыс арасымен жан-жағына сергек қарап келеді. Әлгінде Кенжекейдің үрейін алған қорқыныштан бұның да жүрегі шайлығады. Құдай оңдағанда, әйтеуір, Тәңірбергеннің көзіне түспегені жақсы болды. Жирен сары офицер... Қайдам, сол пәле сезіктеніп жүрмесе?.. Еламан қараңғыға көзін тігіп алған. Теңіз көрінбесе де, бірақ ілгергі жақтан жағаға шылп-шылп ұрған бала толқынды құлағы шалып келеді. Соған қарағанда, теңіз жақын. Еламан аяғын жылдамдап жеделдете басты. «Дьяков та кешікпес, келіп қалар» деп ойлады. 891 Ара-тұра қыр жақтағы ауылға құлағын түреді. Әлгі бір алажабыр әбігер аяқсыған сияқты. Бай ауылдың қотанын күзетіп, түн-түнімен үріп шығатын маң төбеттерде де үн жоқ-ты. Кенет, мас солдаттар қосылып айтқан көп дауыс алыстан талып естілді. Бұл Еламанға таныс. Әдетте, қайсыбір қырқысқан қатты ұрыстан кейін қараңғы түскесін атыс тоқтап, тірі қалғандардың ішінен әлде біреу дәл осылай ыңырсып ән салатын. Сондай ән кейде жау шебінен шығатын. Құлаққа талып жеткен әннің бір сөзін есітпесе де, зарлы саз жүрекке шауып, сай-сүйегіңді сырқыратып қоя беретін. Ән біткенде әркімдер-ақ күрсінер еді. Қалта түбін қағып темекі орар еді. Үсті-үстіне құнығып тартқан ащы махоркаға қақалып-шашалып қалар еді. Сонда әркімдер-ақ өз мұңы, өз басындағы қасірет-қайғыға уланып, сұлық отырып қалар еді-ау. Неге екенін қайдам, басқа кезде бірін қалдырмай қырып тастағысы кеп, көзіне қан толып жүрсе де, қызыл қырғын ұрыстан кейінгі осы бір саябыр толаста жау окобындағылардың да шерлі зарын түсінетіндей еді. Уәделескен уақытта кеме келді. Еламан оларға жау әскерінің қарамын, қару-жарағы жөнінде өзі білген мағлұматтарды берді де, ақтардың Үш-шоқыға зеңбірек орнатып жатқанын да ескертті. Кеме кеткесін Еламан үйіне кеп балалар жатқан төсектің шет жағына кисайды. Шаршағаны соншалық, басы жастыққа тиер-тиместе көзі ілініп барады екен. Үй жанында жатқан түйе пысқырып оянып кетті. Жастықтан жұлып алған басы қатты ауырып кетті де, қос шекесін қысып отырып қалды. Біраздасын төсекке қайта қисайды. Көзін қалай жұмса да, қашан жазғы таң сарғайып атқанша ұйықтай алмады. Неге екенін қайдам, биыл осындай кірпік ілмей шығатын түндер 892 көбейіп барады. Әлде осының бәрі жасқа байланысты ма? Жұдырықтай басты тауға да, тасқа да соғып жүріп, ақыры, міне, қырыққа қалай келіп қалғанын байқамай қалды. Қырықтың арғы жағында кәрілік те қашық емес. Неге көнбеген бас, оған да мойын ұсынасың. Үй жым-жырт. Тар төсекте тығыншықтай толық денесімен бұның бір жақ бүйірін қыж-қыж қайнатып жатқан Кенжекейдің ақырын алған тынысы естіледі. Адам жас санап жүйкесін құртады, әйтпесе, «көңіл қартаймайды» деген рас. Өзіне салса бұл әлі де баяғы Ақбалаға үйленер алдындағыдай жап-жас қалпымен қарап тұрғандай. Тек, бұны жүйкелеп, діңкесін құртатын – ес біліп, етек жапқалы тақым жазбай бірге жасаған кешегі сол Мөңке, Есбол, Рай, Итжемес, Құлтума дүние салып, қатары селдіреп қалды. Судыр Ахмет сорлы да көз жұмды. Бұлардан басқа да қаншама қимас жандар кетті. Тірлікте бұл солардың бірімен дос болса, бірімен жүз жыртысыпты. Неге сүйтті? Дүние тарлық етті ме? Не жетпеді? Әлде, көңіл түбінен қос уыс орын жетпеді ме? Енді, міне, сол итшілеп өткізген азғантай өмірде ащы-тұщыны бірге татып, бірге жасаған кешегі жандардың қазір көбі жоқ. Қатал тағдыр әуелі төңірегіңді тақырлады. Сосын өзіңе ауыз салады. Еламан күн жеп тастаған ескі түндіктің шұрқ- шұрқ тесіктерінен сонау шалғай алыста жыпырлаған жұлдыздарға қарап жатыр. Ұйқы шайдай ашылып кеткен. Кешегі қатар жүрген жайсаң жандарды ойласа болды, көкірегі құрғыр құсаланып, қай-қайдағы еске түседі. Сондайда өз үйіңде, қатын, бала қасында жатып та жапан түзде қалғандай, жалғызсырап боласың. Басқа басқа болсын, өмірі моқауды білмейтін темір сүйек Кәленнің өзі де ана бір жолы не деп еді, ол сонда? «Ай, шырағым-ай» деген еді-ау, «кісі кәрілікті мойындамайын 893 десе де елуге келгесін баяғы бала кезде табаныңа тікен кірген, асық тиген, қыз шымшыған жеріңнің бәрі сырқырап ауырып тұрады екен». Әркімнің де көңілінде жүрген көкейтесті сөз ғой бұл. Кең төсекте айқыш-ұйқыш жатқан төрт баланың бірі ұйқысырады ма, жырқылдап күле түсті де, кілт тыйыла қалды. Кенжекейдің ұйқысы сергек еді оянып кете ме деп қорқып кетті. Үш қатыннан туған үш баланың бабын тауып, бір оттың басында ұстау бұған да оңай боп жүрген жоқ. Тек соңыра осы шіркіндер сорлы әйелдің сол жақсылығын білсе жарар еді-ау! Еламан балаларға көз қиығын тастап: «Бұлар қандай болар екен?» деп ойлады. Не біліп айтатынын қайдам, Дьяковтің сөзіне сенсең, ол кезде жер басқан жанның бәрі бірдей болады дейді. Соған басы жетпейді. Қанша сенейін десе де, көңілінде бір күдік тұрады. Жарайды, ішер асы, киер киімі, сөйлер сөзі бірдей болсын. Бірақ… Құдай тәйір әу баста бәрін бірдей ғып жаратпаса кайтеді? Адам баласының көкірегінде алалық болмай тұрған ба? Басқаны койғанда, бір оттың басында бір қазаннан ас ішіп, бірге жатып, бірге тұрып жүрген, бауырлас кісілердің арасында да бірдейлік деген пәле бола қоймаушы еді ғой. Олардың арасында да бірінің сөзі үстем. Бірінің өзі үстем. Бірі ертеден кара кешке қой соңында қоңын күн тесіп жүрсе, енді бірі алшайып ат үстінен түспейтіні қайда? Құдай каласа, ертең осы жұрт жауды жеңер. Дегеніне жетер. Өмір өзгерер. Қара борбай кедейлер теңдік алар. Бірдейлік орнар. Бірақ… бірақ, ішер ас, киер киімі бірдей болғанмен, құлқы бірдей бола ма? Сол мүмкін бе?
Баяғыда Құдайменденің жылқысын бағып жүргенде бұл талай асауды бас білдірді. Темірдей тақымға түскен 894 небір заңғар асаулар да жіптіктей боп жүре беретін. Тіпті үстіндегі кісінің құлқын көш жерден танып, тізгінді демеген жағыңа елпілдеп отыратыны қайда? Адам бойындағы асаулықты да соңыра бір тентек тақымға салып бас білдірсе, бірдейліктен не қалады? Жоқ, жоқ, түсінбеймін. Ақыл жетпейді. Адамдар құлқы бірдей болмаған жағдайда да, көрерсің де, білерсің, соңыра мына балалардың заманында да біреу артық, біреу кем орында жүрмес дейсің бе? Еламан елең етіп жастықтан басын көтеріп алды. Кенет лүпілдеп қатты соғып кеткен жүрек дүрсілін үй іргесіне келіп қалған ат тұяғының дүсірі есіттірмей жіберді.
– Ақ-тар ма? – деді Кенжекей ұйқысынан шошып оянып.
– Не болса соған үрейлене бермеші... – Актар ма? – Сен жата бер. Мен тысқа шығып... – Жоқ, жоқ, жібермеймін. Еламан мойнынан тас ғып қысып алған әйелдің құшағынан қалай босағанын білмеді. Таң ағарып атыпты. Түндігі түсірулі үйдің іші бозарып қалған екен. Тасырлатып шапқан біреулер жолындағы жаман үйді тапап өтетіндей, аттарын кимелетіп кеп есік алдына тоқтады.
– Әй, шоқыншық, шық үйден! Еламан түрулі есіктен тақым астында тықыршыған аттардың аяғын көрді. Иініне киімін жамылуға да үлгірмей, сыртқа атып шыға бергенде көз қиығы түтіні будақтап келіп қалған кемені шалып қалды. Тәңірберген жанында тұрған Федоровқа бұрылып, басын изеді. Бұнысы «дәл өзі» деген ишарасы еді; татар тілмаш қылышын суырып ап: 895 – Әй, шоқыншық! – деп ақырып, атын омыраулата беріп еді, бірақ ол қылышын сілтегенше бұл атып жіберді. Тілмаштың қолынан қылыш түсіп кетті. Еламан сонан арғының бірін біліп, бірін білген жоқ. Үйден шырқырап жүгіріп шыққан Кенжекейді итеріп жіберді. Іштен у-шу болған балалардың даусы шықты. Еламан өліктей құп-қу. Бұл ес жиям дегенше Федоров та атын кимелетіп, үстіне төніп қалған еді, бұл жалт беріп ытқып түсті. Қылыш жай оғындай жарк етті. Тәңірберген астындағы аттың басына әлі келмей, алыстап бара жатып артына бұрылып еді; Еламанның ағы айналып кеткен үрейлі көзін көрді. Қапы кеткеніне күйініп, қайта ұмтылған Федоровтың ақсиған тісін, жарқылдаған жалаңаш қылышты көрді. Федоров осқырып үріккен атты сауырына қылыштың қырымен тартып-тартып жіберді де, мылтығын кезеген Еламанға тағы да табан жерден тап берді. Мылтық тарс етті. Жалаңаш қылыш жарқ етті. Мына қылыш бұның өзіне сілтенгендей, тұла бойы түршігіп кетті. Көзін қалай жұмып қалғанын да байқамады. Үрейлі көзін қайта ашқанда, Тентек Шодырдың баласы басы қатты атты тоқтата алмай, сырттап кетіп бара жатты. Ал Еламанның қан-қан денесі жаңа ғана ат тұяғы шаңдатқан жерде жатыр екен. Шашы қобыраған алау-далау әйел өкіріп кеп Еламанның үстіне құлай кетті. Ұзап кеткен Федоров қайта оралмақ болғанда, жағаға кеп қалған кемені көрді. Сүйткенше зеңбірек күркіреді. Бірінен кейін бірі жарылған снарядтар Федоровтың жолын кеселеп, астындағы үркек ат далаға қарай ала қашты. * * * Ақтар Аралдан шегінгелі Тәңірберген төтен бір халде. Бұған не көрінгенін қайдам, осы күні ойына
896 алған іске басқадан бұрын бұның өзі сенбей, тартынып қала береді. Сондайда «осы менмін бе?» деп, көңіліне күдік қашып, өзінің осы күнгі халіне түсінбей тосырқай қарайды. Өйткені өзінің бұрын қандай болғанын біледі. Қанша бай, бақты, базарлы болса да, бұрын да ойына алған ісі оп-оңай орындалып жатпайтын. Бұрын да ел ішіндегі айтыс-тартыстарда жағада жүретін қолдар жазылмай, небір тар өткелде тайталаспен күн өткізіп еді; соның бәрінде де жас мырза қаһарын тіккен дұшпанына қарсы істер әрекетін жер түбінен ойлап, тор-тұзағын күні бұрын құрып тастайтын. Сосын келешекте қайткен күнде де бұның дәл өзінің ойлағаны болатынына кәмілі сеніп, миығына мысқыл жиятын да, міз бақпай безеріп алатын еді. Сонан болар-ау, көлденең бөгде кісілер түгіл, тіпті тірлікте тақым жазбай жүрген қанжығалас достар мен төңірегіндегі қосшы-қолаңдардың өзі де жас мырзаның арғы жақ ойының анық-танығын болжап білген емес-ті. Иә, қалайда бұған бірдеңе көрінді. Айрықша, Аралдан бері қараған жолда бір ісі оңғарылмады. Бұған салса, өз басы бұрынғысынан құттай да өзгермеген сияқты. Ақылы орнында. Айла-амалы баяғыша. Не істесе де, өзіне тән машықты сақтықпен аңысын аңдап істеп жүр. Сонан келе, бұған не көрінді? Бұрын қандай істің тұсында да кішкене кеудеге caп, күштеп жіберсе болғаны, соның ар жағында істің өзі сәті түсіп оңғарылып жүре беретін еді. Бұған енді не болды? Не көрінді? О, Жасаған, бір пәледен соң бір пәлеге ұрынып жатқаны қалай? Басындағы қазіргі хал бұған лайық па? Кешегі шайқаста тас-талқаны шығып жеңілген әскердің қосын тігіп, жол сілтеп, етегі далақтап шауып жүру тұзы жеңіл біреу болмаса бұған лайық па? Шынында да базары тарқап, бағы қайтқаны ма? 897 Рас, заман өзгерді. Амал өзгерді. Адамдар да өзгеріп жатыр. Тек өзгермеген бұл болғаны ма? Апырай, апырай, бұрын бұған жол көрсетіп, қосшылық қылған кешегі елпілдектердей, сірә, ендігі кезек бұған келгені ме?
Қорлыққа көну оңай ма, басында бұ да өзінің осы күнгі халіне көнбей бұлталақтады. Бірақ амал қанша, көнді. Көнгенді айтасың, басына түскен пақырлық халге мойын ұсынып, генералды айтпағанда, тіпті, атаңа нәлет, Тентек Шодырдың баласы мен жез мұрт офицердің алдында елпілдегенін кәйтерсін. Бұл жан баласына бас иіп пе еді? зәті қатты еді. Болыс ағасы өлгенде де көзіне жас алмап еді. Енді тіріде көрмеген қорлықты мыналардан көрді. Сыр бермей шыдап бақты. Қанша тістенсе де, төзімде де шек бар. Және басына күн өтті ме, қараптан-қарап, ащы өксік көкірегін қысып, кірпігі суланып бара жатқасын қамшы ұстаған қолының сыртымен көзін уқалап- уқалап жіберді. Көк ат та ызасына тиіп болды. Өзінің шайқалақтап отыратын жол жорғасынан жаңылып, қайта-қайта сүріне берді. Жастайынан шаһарлы жердің орыс, татар байларына араласқан жас мырза осы даланың бұтқа толып жүретін байларының тірлігіне ызаланатын. Сонан ба, өз басы ата-баба салтын, дәстүрін тәрк етпесе де, әлгі бір берекесіз, бөксе басар бойкүйездіктен бойын аулақ салғысы кеп еді. Осы жолы да басқа түскен тауқыметтің бәріне мойын ұсынып, от басында жалпиып жата бермей, беті қатты заманның тамырын басып қайтқалы әдейі Шалқарға барып еді. Көрмейсің бе, қаланың алаяқ қулары ұстап берді. Бар пәле басқа емес, Теміркеден болды. Апырмай, адам қалай өзгереді? Бұрын көрген жерде қолын қос қолымен ұстай алатыны қайда? 898 Әшиінде асты-үстіне түсіп, мал-жанын, ауыл-аймағын сұрап өліп-тіріліп жататын неме, сол күні бұл генерал Черновтан көңілі пәс боп жүдеп шыққанда, бұның жүзіне тура қарай алмай, көзін алып қашып, өзі де күйген терідей құрыса қалып еді-ау? О, сұмырай! Басына іс түскен кісіге рай бермейтін әдеті. Бұл бірдеңе дейін десе де аузындағы сөзін айтқызбай, «и, и, Алла» деп, ішіне тікен қадалғандай тыжырынып қала бермеді ме?
Әуелде бұларды Алтықұдыққа дейін бастап апарсам, ар жағында керегім де болмас деп ойлады. Қызметім жақса тез босанармын деген оймен жан-тәнін салып қызмет істемеді ме. Жер қайысқан әскерді жол бойы шөлге ұрындырмады. Қарнын ашырмады. Оты-суы мол Ұлықұм мен Кішіқұм бойында иін тіресіп, сыңсып отырған малды, жанды ауылдардың үстімен алып жүрді. Бұл өңірдің бетке ұстаған игі жақсыларын Қарашоқатқа жинаған үлкен жиында тілінің ебін, бетінің ажарын салып, бұлардың мінерлігі мен сойыстығына қойды да, сиырды да, жылқыны да үйір-үйірмен айдап әкеліп жатпады ма, бұларға істеген көл-көсір жақсылығы ана жақта қызылдардың құлағына жетсе, мына жақта генерал Чернов пен атаман Дутов бұған ырза боп жуық арада айырылатын түрі жоқ. Бұнан өзгелер қатал заманның қаһарына ілікпеуге тырысып, таса-тасаға тығылып жатса, о, пәруардіғар, бұл, бұл байғұс қайда бір басынан бағы тайғандардың қосын жегіп, қосшылық етіп көзге түсіп жатқанын да сезбепті. Бұл не? Өлетін баланың әлгі бір көрге қашатыны ма? Ақылды, айлалы болғанда, қулық, сұмдықты көзі тірілердің бәрінен асырмақ боп жүргенде тапқан ақылың осы ма? Қанды көйлек жауыңа өзіңнің қолыңмен ата алмаған оқты орыстың қолымен атқанда не таптың? Кек қайтты ма? Көңіл көншіді ме? 899 Соңыра арттағылар ақ-қараны ашатын заман туа қалса, көрерсің де, білерсің, исі қазаққа орыс қандай зорлық істесе де, оларға зәредей де пәле жуымайды. Ал қазаққа қазақ кегін жібермесі анық. Жә, не қылса да, итің қырын жүгіргесін істің беті оңғарылмайтын әдеті ғой. – Ну, гад! Құдық қайда? Тәңірберген қолынан түсіп кеткен тізгінді тез жиып алды. Ала жөнелген аттың басын тежеп, артына бұрылды. Үзеңгі қағысып, қатарласып қалған жирен сары офицердің тұздай көк көзіне бұ да тайсалмай тура қарады да, ләм-мим деместен тебініп қалды. Иесінің ширыққанын сезгендей ірі көк ат пысқырып, аяғын жеңіл тастап желіп кетті. Іші у жалағандай өртеніп жатса да, ой заңғар-ай, сырты жағын бермейді. Жаңағы жанжалдан кейін де ол күміспен шолулаған көк бас ерде қыбыр етпей, қазықтай шаншылып отыр. Көп кісі боп жүргенде алдына қара салмай, бауырын керіп аяңдап, елеңдеп отыратын ірі көк аттың тас төбесінде шаншылған құлағынан көзін айырмай қадалып апты. Жаңағыдан кейін артына бұрылып қарамаса да, әлгі офицердің өзіне ту сыртынан қадалған көк көзі тесіп барады. Аралдан бері қарай шыққалы осы жирен сары офицер мен Тентек Шодырдың баласының бұған қаны қатып алды. Қалғандарында да аяйтын ниет жоқ. Тек генерал Черновтың тәк-тәгімен жан сақтап келеді. Және бұл болмаса өздігінен жол таба алмайтын болғасын амалсыз. Бастапқы кезде бұлардан қайбартып еді, қазір өзінің де көкірегі қарайып, қанын торсыққа құйып алғасын ба, бұл әрі-берідесін енді жаңағы жирен сарыдан да, Тентек Шодырдың баласынан да жүзі ығыспады. Осы қазір басындағы бақ пен өрістегі үйір-үйір малдан, қойнындағы жардан, өрттей ыстық күн жанын қоярға 900 жер тапқызбай күйдіріп бара жатқан тас төбеде шақырайып тұрып алған мына күн мен мына аспан, мына жарық дүниеден әбден көңілі қалып торыққан. Басындағы бір жапырақ тірліктен де түңіліп, талақ деуге әзір. Қалжыраған жаны тек тыныштық қалайды. Бір жұтым су тілейді. Шегенді құдықтан қауғамен тартып алған мұздай суға аңсары ауып, әлсін-әлсін ернін жалап, аузын қуырған ащы сілекейді тамсанып қояды. Осы күндері шаруа жайы мүлде жадынан шығып кетті. Керек десе, Шалқарға бара жатып, жолшыбай Қарала-Көпке қондырып кеткен ауылын да ойлаған жоқ. Софы ағасына «менен хабар болғанша Қарала- Көптен қозғалмаңдар» деп кеткен-ді. Сонан бері бір айдың жүзі асты. Малды-жанды ауыл бір орында ұзақ отырып қалды-ау деп қынжылады. Мал тұяғы тигесін жерде түк қала ма? Үй маңы сары жұрт боп, шаңдағы шығып кеткен болар. Және биылғы жер сыңайы жаман. Жылдағы шабындық жерлерде тіске ілінер қылтанақ жоқ. Биыл қалайда алдағы қыстың мал баққан шаруаға ауыр сын боларын сезсе де, көңіл сүлесоқ енжар болғасын ба, әйтеуір ертеңгі тірлік қамы ойына кіріп- шықпады. Неге екенін қайдам, адамдардан да гөрі жол бойы жұрттың жанын қоярға жер таптырмай, апшысын қуырып бара жатқан өрттей ыстықта аяғын әзер алып, қыбыр-қыбыр келе жатқан арық аттарды көбірек аяды. Сосын Черновты аяды. Қанша күн тақым жазбай, бірге келеді. Шалқардан шыққалы жол бойы онан көзін алмай байқап келеді. Аз сөзді. Ұстамды екен. Тек, әттең, тағдыр бұған басынан бақ тайғанда кездестірді. Арқа тірер үкіметтің сиқы анау. Әскерінің сиқы мынау. Арал түбіндегі шайқастан кейін тас-талқаны шығып жеңілген әскер ешкімді тыңдамай бет-бетіне бұйдарықсыз кетті. Бұларға сенуге бола ма?
901 Тәңірберген мырс етті. Қасындағылар байқап қалды ма деп қысылып, атын тебініп, ілгері жақта кетіп бара жатқан генералға қуып жетті. Бір жаңалық айта ма деп ойлады ма, генерал бұрылып еді; Тәңірберген онан көзін алып қашты. Аты да кібіртіктеп, генералдың ақ арғымағынан кейіндеп қала берді. Ел кездесетін дәмелі жердің бәрінен өтті. Ендігі топшылауы бойынша елі бар, суы бар жер бүгін бұларға кездеспейді. Ал мына аттардың ертеңге дейін шыдауы неғайбыл. Тұла бойы терге малшынып, омырауы, қолтығы, шабы ақ сабынданып мықшиып кетіпті. Ат реңі мен адамдардың ажарына қараса, көңілі бұзылатын болғасын, Тәңірберген көбіне көзін тура алдына қадап алды. Елсіз дала жым-жырт. Қабағы қатыңқы кісілер үнсіз. Тек шөлге шалдыққан аттар танауына шаң кетіп, қайта-қайта пысқыра береді. Әлсіз атқа індікеш те үйір. Кейде түбін жел қазып, қара кеңірдектеніп қалған томар жусанның түбірі тұяғын қағады. Кейде көртышқанның ініне аяғын тығып, омбылап қалады. Аяғын кәпелімде іннен суыра алмай, тізе бүгіп қалғанда, қамсыз отырған солдаттар тақымын қысуға үлгірмей, ерден ұшып кете жаздап, аттың шоқтығынан ұстай алады. Жас мырза ат үстіндегі жүріске берік еді, осы бүгін бұ да тақымы босап, қайта-қайта қалғып кете берді. Жаны күйзелген бір тұста: «Ит өмірде мен қимайтын не қалды?» деді. Бәсе, бұл қимайтын не қалды? Үстіндегі аспан ба? Мына күн, мына жер ме? Әлде, ұры тонаған үйдей өзегі талған кісіге беретін бір жұтым суы жоқ шөл дала ма? «Опасыз дүние». Апырау, көңіл торыққанда осынша дүниеден тырнақ ілінер түк табылмайтынын қайтерсің. Қызығы таусылғанда, бұл да қойныңдағы көңілің қалған қатыныңдай қадірі қалмай ма, қалай? 902 Жас мырза үшін осы қазір оған ақ та, қызыл да, дос та, қас та – бір. Дәл қазір Еламанға да енжар. Көкірегінде құйттай кек, не кінәрат қалмапты. Жер бетінде ол бар ма, жоқ па, өлі ме, тірі ме, бұған бәрібір. «Иә, маған бәрібір» деді Тәңірберген. Кеше теңіз жағасында отырған жалғыз үй жаппаға Тентек Шодырдың баласын ертіп апарғанда да, құдай куә, бұл қан тілеп барған жоқ-ты. Өзінен аруағы асып асып бара жатқан осы бір тоңмойын, дөкір жігіттің кәпірдің қылышы төбесінде жарқылдап жай ойнатқанда кірерге жер таппай, әке- көкелеп жалынғанын көргісі кеп еді; бірақ бұл күткені де болмады. Қыңыр неме қылыш астында да қайсарлыққа басып, қолынан қару түскенше қарсыласты. Жалақтаған қылыштан қорғанып, қолымен басын көлегейлеп шегіне берді. Оң иығының басын жанап тиген қылыш қолын түбінен шауып түскен сияқтанып еді. Сонан соң... Бәсе, сонан соң не боп еді? Бір әуеннен танбай елпілдеп келе жатқан ірі көк ат кенет әлденеден үріккендей осқырып, шегіншектей бергесін, мырза ұмтылып ілгері жаққа көз салса, анадай жерде жалғыз түп қызыл түзген түбінде жуырда ғана қасқыр жеп кеткен ірі-қараның сүйегі арса-арсасы шығып ағарып жатыр екен. «Осы арада ел болуы мүмкін» деп ойлады. Сосын ер үстінен созылып, айнала төңірекке көз тастады.
* * *
«Япырау, бұл қалай? Осы араларда бұрын ел отыратын еді ғой?» деді Тәңірберген. Аралдан шыққалы көкжиекке қарай-қарай көзі талды. Басы айналды. «Күн өтті-ау, шамасы». Қанша күннен бері жер қайысқан ауыр қолдың алдында ат үстінде қаққан қазықтай боп
903 келе жатқан жігіттің сұлу бойы осы арада сәл босаңсып, қос шекесі солқылдатып әкетіп бара жатқасын, басын қысып ұстай алып еді, білеудей көк тамырлар алақаны астында бүлк-бүлк соғып қоя берді. Құлап қалам ба деп қорыққан Тәңірберген тақымын дереу қысып ала қойды. Жол жорғасы бар ат әлі тың, қамшы салғызбай, аяғын қыдыңдап ширақ алып келеді. Ми қайнатқандай тас төбеде шақырайып тұрып алған Арал өңірінің өрттей ыстық күні болмаса, бұл әдетте ат үстінің жүрісіне болдыра қоймаушы еді. Тәңірберген басын көтерді. Еңсесін тіктеп, ерге де өзінің қашаңғы машығымен шалқалап нығызырақ отырып алды да, тағы да айнала төңірекке көз тастады. Шөбі күйген сұр төбелер сұр толқындай дөңбек-дөңбек боп көз асып кетіп жатыр. Қай жағына қараса да, кенеусіз кең дүние. Апырай, шегі, шеті бар ма мына заңғардың? Болса, қайда? Қашаңғыдан бұрын бұның сарылатын да жататын мына түрі кісі жанын жалықтырып барады. Дүние дүние боп жаралғалы осы бір құба жон, қу мекенде, құдай біледі, тірі жан тұрмаған болар? Өзінде ат, атау да болмас? Бәлкім, Әзірет Әлінін үрім-бұтағы түп-түгел шаһид боп қырылып кететін, сол... сол әлгі Кер-Бала шөлі осы емес пе? О да осындай елсіз, сусыз сарылған шөл дала деуші еді ғой? Кер-Бала... Қалай еді? Жатқа білетін еді?.. Ей, жаранлар, тыңлағын уалаятын, Кер-Баланың сөйлейін хиқаятын... Сосын... Бәсе, сонан ары қалай еді? Уалаятын... Уалаятын... Кісінін жады да тозатын болғаны ғой. Сорлы Хұсайын... Иә, сорлы. Соры шаш етектен. Мына генерал да Хұсайын секілді таланы тастай бақытсыз жан. Ана қараш, у жұтса да – ішінде. Ішін ит кеміріп жатса да, сыртын бермей сазарып алады. Басқа кісілер ат соққан денесіне ие бола алмай, күн ұзын ер үстінде 904 қозғалақтап, екі жамбасына кезек қисаңдап келе жатқанда, апырай, бұл заңғар, күні бойы қыбыр етпейді- ау!
Аралдан шыққалы онан көзін айырған жоқ-ты. Қашан қараса да, қанша қараса да жол бойы, бірде болмаса да, бірде белі босаңсығанын көрмеді. Қашан қараса да күн жеп тастаған көне көйлектің тер қатқан ақ сортақ жауырынын жұртқа тосып, ырғайдай мойны қылқиып соңында шұбырған әскердің алдында кетіп бара жатады. Тәңірберген қартаң генералға көбіне сырт жағынан көз салып келеді. Генералдың күн астында шағылысқан аппақ самай шашы мен қылқиған мойнына, кір-кір жағасынан жарылап көрінген көк желкесіндегі бармақ басындай шұқыршаққа көз айырмай ұзақ-ұзақ қарап отырады да, күн астында қажығандікі ме, кенет қарадан- қарап көңілі босап, Хұсайынның әскері қырылған сол әлгі араб даласы дәл мына Арал жеріндей болар-ау деп ойлайды. Онда да, құдай біледі, дәл осындай қайнаған ыстық. Онда да осындай шетсіз-шексіз сұр дала. Сұр топырақ. Сыңар тамшы татырмайтын меңіреу шөл. Меккеден қалың қолмен аттанып шыққан Хұсайын Шам шаһарымен екі арадағы ұзақ жолды айлап жүргенде сусыз шөлдің бедері өзгермей безеріп алған болар- ау. Сонда күнде-күнде түске қарай араб аспанының өрттей ыстық күні жер-дүниенің апшысын қуырып күйдіре бастамады дейсің бе. Аңызақ аптаптан аузы- басын орамалмен тұмшалап байлап алған кісілердің таң атқалы қанын кептіріп, әсіресе, шаң жұтқан аттар үсті-үстіне пысқырып, ырсылдап аяғын теңселіп басқан шығар-ау. Айнала төңірек аппақ ақ сор. Мың сан тұяқ астында бұрқылдаған шөл далада көз тоқтатар қылтанақ жоқ. Сонан тақым астында теңселіп келе жатқан аттар 905 түске тарта тіпті діңкелеп, төбеге ұрғандай тоқтап қап жатпады дейсің бе. Сонда үнемі оқ бойы алда отыратын Хұсайын да дәл мына қарт генералдай артына бұрылып қарамай, сусыз шөл далада қырыла бастаған қалың қолдың ендігі қалғандарын қайтсем де бір қараға жеткізем деп ілгері тарта берген шығар? Иә, сүйтті. Нағашы атасы Мұхаммед пайғамбар болғанда, өз әкесі Әзірет Әлідей дүлдүл мініп, гүрзі өңгерген, қарақұрым қол бастаған дегдар болса, олардан шыққан бала күдері жал қайсар болмағанда ше? Мына генерал да да шөлден қырылуға қараған әскерін тап бір дәл сол Хұсайындай бет алған бағыттан маңдай аудармай, ілгері тартып келеді. Сорлының қажыр- қайраты қаншаға жетеді? Апырай, кессе қан тамбайтын Кер-Бала шөлі... Мынау сол… Сол емес пе? Осы күдік басынан кетпеді. Мына даланың аңызақ аптабы, бұлыңдаған сағымы, бәрі-бәрі бұрын-соң бұл көрмеген, білмеген, жөні басқа бір беймағлұм жат дүние... Мынау сол жат дүниенің сағымы, аңызақ аптабы ғой. Ендеше, жаныңды қоярға жер таптырмай, күйдіріп-жандырып бара жатқан мына күн де сол Хұсайын сорлының түбіне жеткен араб аспанының күні болар. Тәңірберген белі босаңсып бара жатқасын бойын жыйып алды да, ерге тіктеліп отыра беріп еді, шақырайған күн бетін шарпып алды да, бұл лажсыз ықтап кетті. Күні бойы көз алдында қылтылдап тұрып алған аттың қос құлағы кенет әлденеге алыстап бара жаты. «Бұған не болды?» деп ойлағанша, көз алдындағы құлақ бұлыңғыр кіреуке тұманға сіңіп қарасы үзіліп кетті. Иә, бұған күн өтті. Ендеше, генералға да күн өтті. Кер-Бала шөлінде Хұсайынға да күн өткен болар-ау! Тәңірберген күні бойы өзін баурап алған осы бір удай ащы ойдан құтыла алмады. Құтылғысы келіп 906 көңілін басқа жаққа аударып көріп еді, бірақ сәптіреген сана шатасып, жаңағы ой қайталап соға берді. Келесіде ол қиянаты мен қаталдығына көз жетпейтін баяғы бағзы заманның құрбаны болған Хұсайын, құдай біледі, орыс генералына кәміл ұқсаған болар деп ойлады. Таланы мен тағдыры ғана ұқсас емес, орыс генералына оның түрі, түсі, ісі, мінезі, бәрі-бәрі ұқсаған болар. Қыруар әскер көз алдында қырылып жатқанда өзі де өлуге қарап, қаназасы кеуіп бара жатқан Хұсайын құдды мына орыс генералындай жалақ ерні кезеріп, қылдырықтай мойны көйлек жағасынан қылқиып, көк желкедегі бармақ басындай шұқыршығы қасындағы кісілердің көңілін босатып, көзінен жас шығармады дейсің бе. Асылы, құй кәпір, құй мұсылман бол, тағдыры бір кісілердің басына түскен қиындық та ұқсас болар-ay! Тәңірберген тағы да сарылып, ұзақ сонар ойға батып бара жатқанын байқады да, бойын тез жиып ала қойды. Тіктеліп отырып төңірегіне көз тастап еді. Ой, заңғар- ай, әлі сол құлазыған қалпы. Көз жетер жерде көз сүрінер не бұта, не басқа бірдеңе болсайшы. Не жүгірген аң, не ұшқан құс жоқ. Сары аурудай сарылған баяғы дала тірліктен нышан байқатпай, жанын жеп, жүрегін сыздатып бара жатқасын, бұрылып артына қарап еді. Ауыр қолдың негізгі салмағы кейінде қалыпты. Тандыры кепкен даланы таң атқалы тынымсыз түйгілеген мың сан тұяқтың дүсірінен басқа дыбыс та жоқ. Бұлармен құйрықтасып келе жатқан солдаттардың репеті тіпті жаман. Жүн басқан бет түтігіп кеткен. Түйілген қабақ астынан тұнжырап қарайтын жанарда рақымның ізі жоқ. Иінінен әне-міне сыпырылып түсетіндей кір-кір, алқам-салқам көйлек күнге күйіп, бояуы оңып кеткен. Бойындағы қару-жарақты ердің қасына іле салған. Жорық кездегідей caп түзеп, ондық, 907 жүздікке ыңғайласпай, бетімен кеткен бақташысыз малдай шашырап, аяқтарын әлтек-тәлтек басып ілбіп келеді.
Тәңірбергеннің есіне тағы да Кер-Бала шөлі түсті. Кер-Бала шөлінде қырылған Хұсайын әскері көз алдынан кетпей тұрып алды. Апыр-ай, бұлар Аралға дейін тап бұлай емес-ті. Ауыр ұрыс қанша қиын болса да, тұтымы қатты қолбасы тізгінді қолынан шығармай, тас қып уысында ұстап бақты. Рас, Арал түбіндегі ұрыста тас-талқаны шықты. Қанша адам қырылды. Тірі қалғандардың ішінде қолын, басын таңып алғандар көп. Бұларға үш күннен бері бір ел кездеспеді. Күші үздіккен аттар қарға адым жерге жарамай, танауынан қан кетіп тұрып қап жатыр. Ызалы солдаттар қазір ешкімнен де айылын жияр түрі жоқ. Кеше сондай біреу өзінің командиріне мылтық ала ұмтылғанда жирен сары офицер оны тоқтатып: «Ақымақ, ататын кісің, әне, анау!» – деп, бұған айдап салған-ды. Мырза жан-жағына сергек көз тастап, назарына ілінгенді жадына түйіп келеді. Ак борпылдақ топырақ ат тұяғы тиіп кетсе де бұрқ етіп, аппақ шаң аспанға көтеріледі. Көзге ілінер қылтанақ күйіп кеткен. Ең арысы қара кеңірдек жусанда да сығып алар сөл қалмаған. Күні бойы көз ұшында сағым бұлдырап тұрып алады. Шөл қинаған кісілерге шалқыған су сияқтанып, аңсары ауып, көзі қарайған қайсы біреулер астындағы атты қамшылап тепкілей бастайды. Тәңірберген мына сорлылардың басына түскен тауқыметке басқадан бұрын өзін кінәлідей сезеді. Тентек Шодырдың баласы Аралдан шығарда теңіз жағалап жүрейік дегенде, бұл да өз сөзін дәлелдеп, жеңсік бермей қойған-ды. Өзінен бұрын мал жайын ойлайтын шаруа алты ай жаз маса, сонадан қашып, жаппай 908 қырға көшіп, теңіз жағасында балықшылар мен сіңірі шыққан кедейлер ғана қалады. Суы күрпіген құдықтар мен шөбі шүйгін жайылым қырда екенін айтқан соң, генерал Чернов бұны құптап, қыр жолымен кеткен- ді. Енді, көрмейсің бе... Қарақұрым әскер үш күн, үш түннен бері осы өңірдің халқы алты ай жазда иін тіресіп отыратын хан жайлауды кешіп келеді. Бірақ, не пайда, қас қылғандай, бұларға әлі бір ауыл кездеспеді. Кеше, Арал түбінде болған шайқаста тас-талқаны шыққан ызалы солдаттар енді шөлге ұрынды. Тәңірберген «адасқан шығармыз» деді. Ойы осыған ауа берді. Ат жалын тартып мінгелі бұл өңірден дәл бұндай елсіз, сусыз даланы көрген жоқ-ты. зәуде бір жолдан адасқанда, бұл әдетте ат үстінен еңкейіп топыраққа, шөпке қарайтын. Тақа болмаса, бір уыс топырақты шеңгелін толтыра көсіп алар еді де, реңіне қарар еді. Шөбін алақанына үгіп әрі-бері иіскелеп, әйтеуір бірдеңені топшылар еді. Енді, міне... өң мен түстей бір халде. Кессе қан тамбайтын адыра қалғыр дала зығырын қайнатып, жігерін құм қып келеді. Қайсы бір жылдарда көктемей жатып қылтиып көрінген қылтанақ күйіп кететін дала баяғы ата-баба заманында да күні бойы аң қуып қан сорпасы шыққан араншының жалғыз атына су бермей, безеріп жататын заңғар еді ғой. Сол даланың ежелгі қаталдығы мен қайырымсыздығына енді бұлар тап болды. Тәңірберген түкке түсінбеді. Ақылы дал. Ат үсті демесең, әлі құрып, қолынан тізгіні түсіп кеткен. Күн санап ақылға сыймайтын нәрсе көбейіп барады. Өздері жер тәңірісі көретін ақ патшаның аяғы аспаннан келді. О, сұмдық, құл-құтанмен жағаласта бір жұлқығанға жарамады! Сондай-ақ, бұлардың жер тәңірісі көріп бұған дейін сыйынғандары құр әшиін сағым көтерген бұтадай 909 қауқиған бірдеңе ме еді? Әлде... олар арқа тіреген біздер әлсіз болдық па? Айтса да, күні кешеге дейін осы өңірді жатқызып, тұрғызған Жүзбай, Мыңбай, Итбайлар қайда! Алғыр деген Рамберді ше? Кешегі жылдары теңіз жағасынан промсол ашқан қарашекпеннің байлары – анау Марков, Мокеев, Кисин, Тентек Шодыр, Ақсақ Жагор, Курнос Иван, Темірке ше? Әлде, қу құлқын мен қара бастың қамынан аспағаны ма? Болған үстіне бола түссем деп құнығып, көздері үңіреңдеді де жүрді ме? Жә, олар олар болсын, ал сен... Бәсе, сен өзің ше? Не бітіріп, не тындырдың? Болыс ағаң барда да, жоқта да басқаға бұйырмағанның бәріне сен ие, сен қожа болдың. Жүйрік ат міндің. Жұрттан асып киім кидің. Күзде аң қудың. Аяқ жетер жердегі ажарлы аруды сен құштың. Бері келіп, билік қолыңа тигенде де сен, сірә, кесер келлең болмаса, мына адыра қалғыр дүниенің бүгіні мен болашағына басыңды ауыртып көрдің бе? Сонан не ұттың? Не мұратқа жеттің? Қатыгез дүниенің сиқы мынау. Кеше ақ патшаның аяғын аспаннан келтіріп еді, бүгін Колчактың тас-талқанын шығарған қара тобырға қарсы тұрар, қайрат көрсетер күш бар ма?! Қара борбай кедейлерді келешекте қанша қарық қыларын кім білсін, ал бірақ билік қолына тисе, көре қал, бұлар ешкімді де аямайды. Тәңірберген күрсінді. Дүние кезек. Ендігі кезек осылардікі. Ақтардың соңғы үміті Арал еді. Арал түбіндегі шайқаста қызылдардың шебін бұзып, әскерін қырғанда әлде қайтер еді. Генерал Чернов та осы үмітті өзіне талшық қып еді. Асылы, «ат шаппайды, бақ шабады». Әйтпесе, қызылдарға қарағанда бұлардың әскері көп, қару-жарағы анағұрлым артық болды. Чернов кешегі дүние жүзілік соғыста талай шайқасты басынан өткізген тәжірибелі генерал. Сонан келе Арал түбіндегі 910 шайқаста тас-талқаны шықты. Ендігі қалғандардың сиқы мынау. Көз шүңірейген. Ерін кезерген. Астындағы аттар аяғын әрең алады. Бұның астындағы қара жал құла мен генерал Черновтың ақ арғымағы, Федоровтың тарланынан басқа аттардың бәрі құдды құлын тастаған биедей, екі бүйірі сүғылып ішіне кіріп кеткен. Тәңірберген мыналарды көргісі келмей, көзін басқа жаққа бұрып әкетті. Ер ойған қоңын қайда қоярын білмей, әрі-бері қозғалақтады да, көзін көк аттың қамыс құлағына қадады. Осы жолы өзіне бірдеңе көрінді: жол үстінің қамынан көңілі босаса, онсыз да қажыған жанын қажай түскісі келгендей, басына қайдағы-жайдағы келеді. Көрмейсің бе, есіне тағы да Еламан түсті. Ойламайын десе де, ойына сол түсіп, неге соған оралып соға береді. Неге, неден қуыстанады? Бет қаритын айыбы бар ма? Ақталғысы келе ме? «Жо-жоқ! – деді Тәңірберген басын шайқап, – құдайға болмаса, адамға кінәлі болған жерім жоқ. Шектен шыққан жерім жоқ. Тек еруліге – қарулы, сен қылғанға мен қылдым. Күндердің күнінде қазақтан да қара қылды қақ жаратын әділ қазы шығып, ақ-қараны ашар заман болса, кім кінәлі, кімнің кінәсіз болғанына кейінгі ұрпақтың көзі жетер. Исі қазаққа қылдай жазығым жоқ еді. Жазықсыз едік. Қай кезде де адамды адамға айдап салған біз емес, заман еді ғой. Оу, заманым қасқыр болса, мен қалай көгендеулі қозы болам?» Тәңірберген: «Қозы болмаймын! Қозы болмаймын!» деп, мына меңіреу даланы басына көтере айғай салғысы кеп кетті. Қанша ұстамды болса да, күйік көтергенде күнге күйген бетіне ыстық қан шауып, қос шекедегі көк тамырлар жарылып кетердей білеуленіп бүлк-бүлк соқты. Тәңірберген шаршады. Қалжыраған бойында бұрынғы ұстамдылықтың ізі де қалмаған. Ар жағында ішіне 911 сыймай иектеп тұрған ашуды әзер тежеді. Мына аяғын әзер алған арық аттар, тірі аруақтай солдаттар сияқты бұның да қаны кеуіп, қаталап шөлдегелі әлдеқашан. Тамсанса, тісінің арасында тұрып қалған топырақ қышырлайды. Кұп-құрғақ тамағы жұтындырмай, аузы қуырылып, тұзды сортақ тұтқырланып, өңешінен ары жүрмей қайта-қайта тыжырына берді. Іште булығып шөгіп қалған әлгі ыза, әлгі күйік сыртқа шықпай, осы жолы тағы да тұншығып қалған. Оған бір түрлі енжарлық пайда болды. «Кісі өлгенде осылай бола ма екен?» деп ойлады. «Адам өмірінің ақыры дәл осылай өкінішпен аяқталады-ау, шамасы» деп ойлады.. Иә, қай ақын еді? Кім де болса, әне бір заман түзу кезде қу домбырасын құшақтап, бұның аулынан шықпайтын тілемсек жыраудың бірі адам өмірін көкпарға теңеген еді-ау. Ел ақтаған емінсек кісілерді бұл өзі жаратпаушы еді; сонан ба, әлгінің аузынан шыққан сөзді пәтуасыз көрген еді де, арғы түбін ойламай, үстірт қабылдап, мұртынан ғана күліп қойған-ды. Әдетте, «дүние кезек» деп, үнемі кісіде есесі кете-кете жаны күйіп, зығыры қайнап жүретін ызалылар ғана кезегін күтіп алақанына түкіріп жүретін. Иә, осыған дейін бұның ұпайы түгел еді. Сондықтан да бұл өзін келешекте әне бір етке тойған есерсоқтардың кергісіне түсетін көкпардың лағы болам деп әсте ойлаған емес. Адам өмірінің қалайда көкпарға ұқсайтын бір жері болса, бұл өзін күштінің қолында кететін көкпардың лағы емес, аты мықты, қолы қарулы, тақымы темірдей көкпаршының нағыз өзімін деп ойлайтын. Енді қараса, ауылдың әлгі бір сақал жаман шалдары «дүние кезек» деп айтатыны рас. Дүние шіркін шынында да кезек екен. Жарық дүниеге келген кісі – құй хан, құй қожа бол, басынан бақ тайған күні білегі мықты біреудің 912 тақымында көкпардың лағындай кете барады екен. Кешегі болыс ағасы сүйтті. Оның арғы жағында аузымен құс тістеген кімдер өтпеді. Сонан келе келешекте өзінің де өмірінің ақырын дәл солардай аяқтарын неге ойламады? Неге білмеді? Жоқ, білді. Тек жұрт алдында білмегенсіп, бөрі айбатын бетіне жиып, желке жүні күдірейіп жүрді. Сен жеті қат жер астындағы болмаса, жер үстіндегінің бәрін бәрін білгенде, тек жазмыштағы зауалды күніңнің осыншалық тақау қалғанын білмепсің. «Иә, білмепсің» деді ол ішінен. – Ну, га-д, құдық қайда? Тәңірберген артына бұрылып қарамаса да, мынау тағы да бағанағы жирен сары екенін білді. Онан басқалар да бұның кейде оң, кейде сол жағынан шығып, үзеңгі қағысып қатарласа бере тіл қатады: – Құдық қайда? – Ауыл қашан кездеседі? – Енді қанша жер қалды? – Әй, бұл бізге шынын айтады дейсің бе. Бізді алдап келеді. Көре қал, бізді елсіз далаға апарып қырғалы жүр. – Генералға айту керек. Бұларға сенуге болмайды. – Ну, га-д... құдық қайда? Көрдің бе, үндемейді, шауып тастар ма еді өзін. Тәңірберген құп-қу; ер үстінде қыбыр етпей, көзін көк аттың құлағына қадап алған. Мына найсаптардың боқтық-балағатын өзінің әне бір төре сүйек тәкаппарлығына бағып, құлағына ілмеуге тырысады. Бірақ төзім темір емес, оның да қаншаға жетерін кім білсін. Бәрінен бұрын әпербақан немелердің әкіреңдеген зәбірі жанына батып барады. Кісінің қадірін білмейтін иттерге сөзін шығын қылғысы келмеді. Жә, қажеті қанша. Өмірден беті қайтып, талабы теріс кеткен шақ қой. Әйтпесе, бұл араның елі, жері, суы бұның жадында 913 жазылған хаттай сайрап тұрмаушы ма еді. Жыл сайын бір шаруасы шығып, Алтықұдық пен Шалқарға баратын. Бұл аралар бұның қыста да, жазда да талай-талай жүрген жерлері. Қыста кілем жайған көк сырлы жеңіл шанаға қасқыр ішік киген бойымен жайғасып отырып алар еді. Сонан қашан жол үстінде не қонатын, не түстенетін әлде бір ауылға кеп, алдынан арсылдап иттер үріп шыққанша селт етпейтін. Еті қызып алған күйлі аттың сом тұяғы сары табан қарды күтірлетіп салдыртып келіп, бұның өзі біле бермесе де, бірақ бұны жақсы білетін әлдебір үйдің алдына кілт тоқтап, хабарлас қылар еді. Кешкі асын қызыл іңірде ішіп жатып далған үйдің шамы жылт етер еді де, іле-шала іштен қақпа шекпеннің жеңін сүріне-қабына асығыс киген біреу сыртқа жүгіріп шығар еді. Шабалаңдап үрген иттерді шалғайымен жасқар еді де, шанаға кеп: «Мырза, қош келдіңіз. Қонақ болыңыз. Түсіңіз» – деп, қол қусырып, ізет білдіргенше, ой, дариға-ай, бұл қозғала қоймаушы еді-ау! Ал жаз айларында қалаға тіпті жиі баратын. Аяқ астынан әлдебір шаруа шығып асығыс кетіп бара жатқаны. Бірақ дүние күйіп бара жатса да күндіз жолға шықпайтын. Алдын кештете атқа қонады. Түнгі салқынмен жол өндіріп алғысы келеді де, қасындағы қосшыларға сенбей, жол билігін өзінің қолына алатын. Бір жерге тоқтамайтын. Қасына ерген қосшылардың оқ бойы алдына түсіп алатын да, жазбастан сыдырып отыратын. Сонан ат маңдайы аумай бағана ауылдан шығарда көңіліне түйіп алған жерге тура апаратын. Салт аттыға Алтықұдық пен Ақбауырдың екі арасы бес күншілік жол. Осы екі арада Тәңірберген қай жерде құдық бар, оты бітік өлке бар, қай ауыл қай құдықта, қай сайда отырады, руы кім, аты шыққан азаматы кім, бәрін білетін-ді. 914 Не қылса да, бұған бірдеңе көрінді. Аралдан шыққалы соңында шұбырып келе жатқан қара нөпір қолға әлі бір жұтым су тауып бере алмай, ұяттан беті күйіп келеді. Бұнан кінә жоқ. Құдай қылса қайтесін, небір сулы, шегенді дұдықтардың тас төбесінен түсіріп келеді. Бірақ, не пайда… белгісіз біреулер бұның алдын орап, құдықтардың шегенін тарқатып көміп кетеді. Бұрын иін тіресіп отыратын бай ауылдар бұлар келердің алдында үйін апыл-ғұпыл жығып, асығыс көшіп кетеді. Кей жұртта қазан асқан ошақта ыссы қоламта жатады. Осы тегін бе? Кім де болса, бір зымиян, әккі жау Аралдан шыққалы бұлардың басқан ізінен көз жазбай келеді. Айтқанының бірі орындалмады. Сосын мыналардың бұған қаны қатып алды. Тірілей түтіп жеуге бар. Олар тек генералдың тәк-тәгімен келеді. Ызалы кісілердің ішінде әзірге арқа сүйегені – генерал Чернов еді; қазір о да бұған онша емес. Астындағы ақ арғымақты бұның көк атымен қатар бастырып келе жатып, оқта-текте көз тастап қояды: – Мырза, құдық алыс па? Тәңірберген қоңына ер батқан аттай қипалақтап қалады.
– Әй, ананы көрдің бе? – Қайсы? – Әне, төбеде қалықтап жүр... – Е, мынау ма? Бұларды бағана көргем. – Осы пәле бұрын жоқ еді ғой? – Иә, жоқ еді. Біз құмға кіргесін зорыққан аттардың алды құлай бастағалы бұлар да көріне бастады. Әуелі біреу еді, қазір екеу... Әне, тағы біреуі көрінді.
915 – Тұра тұр, бұлар әлі көбейеді. – Өзі бүркіт емес сияқты. – Жоқ, бүркіт қасиетті құс қой. – Ал бұлар ше?.. – А хрен их знает. Осыларды ішім алмайды. – Өздерінің жерге қонатын кезі бола ма? – Е, сен немене... осылай көкте қалықтай береді дейсің бе? – Әй, қыршымаңдар! Онан да бір жұтым суды айт! Сіміргенде шекеңнен шыққандай мұздай болса өзі. – Мен өмірі мұздай су ішіп көргем жоқ. Әке-шешем тамағың ауырады деп, мұздай су ішкізбейтін. – Соған көндің бе? – Амалың қайсы. – Ой, ақымақ! – Әрине, ақымақшылық. Соған қазір өзім де өкінем. – Ақымақтың ақылы түстен кейін енеді... – Қанша ойласам да мұздай судың дәмі қандай болатынын білмеймін. – Ендеше, дәмін білмей-ақ өлесің. – Ал сен... Сен ше? Мұздай судың дәмі қандай болатынын білесің бе? – Әй, мыналар осылай ұшады да жүре ме? – Үндеме... қонатын кезі алда. – Алда?.. – Иә, өлікке қонады. – Ендеше, көп ұзамай жолы болады екен ғой. – Жетер! – Қорқасың ба? – Сен қорықпайсың ба? – Жоқ, өлімнен қорықпаймын. Тек соңыра мына жексұрындардың денемді шоқитынын ойласам, жаным түршігіп кетеді. 916 – О, Жасаған!.. Мына азапты көргенше кеше Арал түбінде оққа ұшқанның өзі жақсы еді. – Әне!.. Әне біреу сорғалады. Солдаттар бәрі бірден аспанға қарады. Тәңірберген де ілбіп басқан ат тізгінін қоя беріп, көз қиығын көкке тастап еді. Бірнеше құзғын тас төбеде қалқып жүр екен. Бұлар басын көтергенде әлгілердің біреуі бөлініп шыға берді. Қырағы көз әлденені қиядан шалды ма, қос қанатын қапелімде жиып алды да, төмен қарай аға жөнелді. Сонау шалғайдан сорғалаған құс төмендеген сайын бар бітімі іріленіп, бауырына қысқан аяғын көрді. Сояудай тырнағын көрді. Суылдаған дыбыс естілгендей болды. Көз алмай қарап қалған кісілердің үстінен ағып өтіп, шаң астында шұбырып келе жатқан әскердің кейінгі жағына көз асып, қарасы үзіліп кетті. «Адам ба, ат па, тағы біреу құлады-ау» деп ойлады Тәңірберген. Қалай десе де теңіз өңірінің бірде кебіртек, бірде борпылдақ құмайты жүріске жеңіл еді. Күн төбеден ауа бұлар қауқиған-қаукиған сары шағырдан басқа шөбі жоқ шағыл құмға килікті. Онсыз да күші үздігіп келе жатқан кісілер жал-жал сусылдақ құмды көргенде есі шықты. Аттар сусылдақ құмға аяғы шашасына дейін кіріп, ыңыранып тұрып қала берді. Тәңірбергеннің де аты бір тұрып, бір жүріп, жүйкесін құртып келе жатқан- ды. Кенет көк желкеден жирен сарының құдды біреу алқымынан алып буындырып жатқандай қырылдаған даусын естіді. – Көрерсің де білерсің, мынау қызылдардың кісісі. – Жоқ, бұл бай. Малында есеп жоқ дейді. – Болса болар. Бірақ бәрібір бұларға сенуге болмайды. – Иә, бұлар бізді жек көреді. – Осыны генерал қайдан тапқан? Кәрі қырт, 917 Федоровтың айтқанын тыңдамай, осының тілін алып... – Иә, бәрі содан. Ызалы дауыстар үдей түсті. Жирен сары офицердің қасына оның дәл өзіндей екі көзі шүңірейген, ерні кезерген, бет-аузы жүн-жүн біреулер атын тебініп, жан-жақтан жиналып жатыр. Тәңірберген Черновқа қарап еді. Бұрын маңайы кісі-қараға толып жүретін қолбасының қасында қазір адам қалып жарымапты. Тәңірберген өзі сияқты оның да қазір дәрменсіз, жалғыз екеніне көзі жетті. Жирен сары генералдан да айылын жиған жоқ. Төңірегіне топталған көп сотқардың арасында қырылдақ даусын әдейі көтеріп, «кәрі сайқал бізді қыратын болды» деп, күш көрсететіндей сыңай танытты. Тәңірбергеннің жүрегі шайлығайын деді. «Мынау қай жер? Мұндай құмды бұрын-соңды көрмеп едім ғой...» деп ойлап, бет жағы борай бастаған таудай-таудай нар шоқалақтар мен сусылдаған шағыл құмға шошына қарады. Түс ауса да аптап аңызақтың беті қайтқан жоқ. Құмға кірерде жел көтерілді. Ат тұяғынан ұшқан топырақ шаңдатып борай бастады.
Тәңірберген аузын жібек орамалмен байлап алды. Соған қарамастан қарсы алдынан соққан аптап аңызақ өрттей шарпып, күйдіріп барады. Құмға кіргелі аттар танау қағып тұрып қап жатыр. Бір уыздай жас солдат бұның көз алдында жынданды. Осыған дейін ол ілбіп басқан ат үстінде иығы салбырап сұлқ келе жатқан. Төңірегінен түк сезбей, жанары сөніп кеткен көзді алдына қадап телміріп алған-ды. Тақымы астында теңселіп басқан ат биік шоқалақтан төмен қарай түсіп келе жатып, әлденеге сүрініп кетті. Әлсіз ат аяғын жия алмай, қос тізесімен құмға кіріп омақасып қалғанда, қамсыз отырған солдат ат мойнынан асып 918 түсті де, домалап-домалап кетті. Ат сүрінген жерде тапжылмай тұрып қалды. Солдат екі ұмтылып, үшіншіде үсті-басынан сусылдақ топырақ сауылдап атып тұрды. Әлгінде ат үстінде сүлдерін шаққа көтеріп отырған сияқты еді; аяғына мінгенде өзін күш көтерді ме: «Су! Су! Әне, су!» – деп, беталды лағып, жанұшырып жүгіре жөнелді.
Тәңірберген ілгері жүріп кетті. Құмға малтығып, аяғын әзер алып келе жатқан көптің арасынан жирен сары көрінбеді. Басқадан бұрын осы сойқанның көзіне түскісі келмеген мырза аты лажға жарап тұрғанда қара үздіріп кеткен генералды қуып жеткісі кеп еді; оған бірақ іші-бауыры қатқан аттың арқасына ер тұрмай, лоқылдап ілгері-кейін кете берді. Ала-бөле ылдиға қарай етпеттеп жүргенде шоқтықтан асып, ер-мерімен ұшып кете жаздады да, лажсыз тоқтап аттан түсті. Арқасы босаған ат ер-тұрманын сылдыратып дүр-дүр сілкінді. Терге малшыған дене дір-дір етіп, солығын баса алмай тұр. Тәңірбергеннің өзі де шөлдеп, қаны кеуіп барады. Тілі тас қайрақтай. Түкірігі кеуіп кеткен құп-кұрғақ аузында ұртын қуырған ащы кермек бар. Ол өмірі істемеген әдетін істеп, көк аттың бауырындағы қос уыс көлеңкеге аңсары ауып тұрғанын байқады. Көк атты қайта ерттеді. Айыл тартпаны қатты тартты ма, онсыз да аяғын әзер-әзер басып тұрған ат ыңыранып, әлсіз буындары дір-дір етті. Тәңірберген ат шоқтығына жармасып, үзеңгіге аяғын енді сала беріп еді, көз қиығы кейінгі жақтан емпелеңдеп келіп қалған біреуді байқады. Бұл бұрылам дегенше анау да астында аң қуған иттей ырсылдаған аттың тер моншақтаған тұмсығын бұның көк атының құйрығына тақай бере тоқтады. – Түс!
919 Тәңірберген сары сайтанды даусынан таныды. Үзеңгіге салған аяғын ала қоймай, арт жақтан шыққан қырылдақ үнге ақырын бұрылды: – Иә, офицер мырза?.. – Түс аттан. – Неге? – Ах, ты ирод! Кейінгі жақтан тағы да бір топ солдат аттарын тебініп келіп қалды. Жирен сары жүгіріп кеп бұны құлақ шекеден қойып жіберді. Тәңірберген аяғына тұра алмай тәлтіректеп, басы айналып құлап баратты. Абырой болғанда тізгін ұстаған қолымен ат жалына жабысты. Жирен сары шойындай жұдырықпен бұны тағы да дәл жаңағы ұрған жерге қойып-қойып жіберді. Бұл жолы ат жалына жабысқан уысы жазылып кетті де, мырза серейіп құлап түсті. Сонан есін жиса, әлденеден үріккендей одырайып тұрған көк аттың дәл тамағы астында жатыр екен. Көкірегі қысылғандай болып еді. Сөйтсе, жирен сары қонжиып кеудесіне мініп алыпты. Қалған солдаттар қаумалап үстіне төніп қапты. Тәңірберген мына бір жексұрындардың күнге күйіп қарақошқылданып кеткен жүн-жүн бетін көргісі келмей, жүзін тайдырып әкетті. Жан алатын әзірейілдей жан-жағынан анталап үстіне төніп тұрғандардың арасынан алақандай аспанға қарап еді; әлгінде ғана нілмен шайғандай далиған шексіз аспан, енді ұлтарақтай бүрісіп қапты. Және өзі тозығы жетіп, бояуы оңған әлде неден бөз өңденіп бозарады. Қызығы қалмаған дүниенің түгін көргісі келмеді де, мырза Тәңірберген көзін тас қып жұмып алды. Көкірегі әлгіден де гөрі қатты қысылып, қол-аяғы мұздап, бойынан әл кетіп барады. Мыналарға тіл қатайын деп еді, оған бірақ дыбысы шықпады. Бәрінен бұрын кеңірдегін жұлатындай алқымынан алып, жанын шығара қылғындырып жатқан 920 мына бір былжырап тершіген алақаннан жиреніп барады. Мыналардан тірі құтыла алмасын білді. Сүлдері құрып әлсіреп бара жатқан денеде шыр-шыр еткен тыныс-демі әзір кеудеде ғана қалды. Оны да мына жирен сарының темірдей саусақтары сығып, жан алқымға таяп әкелді. Көзі қарауытып кетті ме, ілде көзін жұмған өзі ме, ол арасын білмеді. Сонан бір кезде есін жиып еді; әлі де сол баяғыдай үстіне төніп анталап тұрған жүн-жүн беттердің арасынан кір-кір аспанның алыстан қиық шеті көрінді. Бар болғаны жас бала алақанындай. Және жас жуған қатынның бетіндей сауыс-сауыс па, қалай? О, Жасаған! Өмір бойы қырық пышақ боп қырқысумен өткен қасиетсіз пенде соңыра ана дүниеге өзімен бірге ала кететін сыбағаның болып болғаны осы-ақ па? Осы... осы ғана ма? Тәңірберген бұны ішінен ойлады ма, әлде сыртына шығарып айтты ма, оны өзі білген жоқ. Шарасы жасқа толған жанары кішірейіп, ақырын-ақырындап сөніп бара жатты. Әлгі темірдей саусақтар шеңгелін жазбады. Өзегін өртеген ащы өксік әрі де, бері де өтпей, тас түйін боп тамағына тұрып алды. «О, опасыз сұм жалған!» Опасыз! Опасыз! Алқымнан алған тас шеңгел айрылар емес, сығып әкетіп барады. Аузынан ақ көбік ақты. Қырылдады. Ақтық дем үзілуге қарап еді. Сол кезде әлдебір дыбысты құлағы шалды, еміс-еміс дыбыс естіле түсті де, үзіліп кетті... Қанша уақыт өткені белгісіз, бір кезде есін жиды. Жанарына жан еніпті. Кірпік арасынан сәуле сығырайып, біреулер қараңдады. Бірақ жүзін көрмеді. Қол-аяққа әл- қуат әлі де оралмаса да, әйтеуір әлгінде көкірегінен салмақ сезілмейді. Алқымы да жирен сарының шеңгелінен босапты. Өзі де ана дүниенің дәл өзінен оралғандай, көзін ашып, жұмып біраз жатты. Бағанағы еміс-емес дыбыс есіне түсті. Бәсе, сол не? Не дыбыс? Біреулер күбірледі. Іле-шала екі кісі екі жағынан 921 сүйемелдеп орнынан тұрғызды. Тәңірберген олардың кім екенін білген жоқ, бірақ кім де болса мыналардың өзін тап бір ұзақ жатқан әлсіз сырқаттай соншалық бір жанашырлық сезіммен абайлап ақырын көтерген түріне қарап, жирен сарының бұл маңайда жоқ екенін білді. – Атына мінгізіңдер, – деді біреу. – Генерал мырза, ол әлі әлсіз. – Дәнеңе қылмайды. Екеуің екі жағынан сүйемелдеп отырыңдар. *** Мырзаның жанына екі кісі қалдырды да, Чернов қасындағы аз ғана тобымен ілгері жүріп кетті. Кәзір бұрынғыдай қарауындағы офицер, солдаттардың бәріне бірдей сене бермейді. Оның қасындағы аз ғана кісі-қара кешегі Арал түбінде болған қырғыннан аман каппель полкінің солдаттары. Қару-жарақтары сайлы. Және жетекке алған аттың үстінде мүйеттеп артқан пулемет бар. Тәңірберген азырақ әл жиды. Бірақ басы айналып, көз алдына тұрып алған кірбің айықпай қойды. Қасындағы екеуді де түстеп тани алмай, дүние бұлдырып отырғанда, әлде бір ақ күшік аяғынан ала кететіндей, қайта-қайта тап береді. «Мынау қайтеді, әй» – деп, бұл аяғын тартып алғысы келді. Көзін уқалап, қайта қарады. Сүйтсе, әлсін- әлі аяғына тап беріп жатқан бұл ойлағандай ақ күшік емес, жел астында елбек қағып, басы жалпылдаған даланың аппақ ақ селеуі екен. Мырза езу тартты. Қамшысына таянып түрегелді. Көк атқа қасындағы кісілердің сүйемелдеуімен мініп еді, бірақ өмірі ат жалында өскен жан тақымы ерге тиген бойда әл дарып, атты құм ішінде жосылып жатқан ізге салды да, жүріп кетті. 922 Тәңірберген мына дүниені көргісі келмеді. Басы баурына түсіп кеткен. Қанша жүргені белгісіз. Қай жерде келе жатқаны белгісіз. Ат өз жолын өзі тауып жүріп келеді. Төңірекке көз салғысы кеп анда-санда басын көтерсе, көзін жұма қояды. Жол бойы жығылған ат. Өлген, өлімші боп ыңырсып жатқан солдаттар. Бір жерде қару-жарақтар, аяқ киім, бас киім! Қайсы бір бұта басында ілініп қалған көйлек. Ысылдаған құм ішінің аңызақ аптап желі астында желп-желп етеді. Төбеден ауған өрттей ыстық күн бір кезде бұлардың қарсы алдынан шығып, бір орыннан тапжылмай, шақырайып тұрып алды. Тәңірберген басын олай бір, былай бір алып қашты да, ақыры болмағасын жоғары көтеріп алды. Ер үстінде ырғалып, нығызырақ отырып, тас төбеде мөлдіреген көк шаңқан аспанға шалқалап қарады да, бірақ әлде неге көзін ала-алмай арбалып қалды. «О, пәруардігер» – деді құдды қадір түнін көрген діндар адамдай, – «Жараушы Ие-ау!» – деді. Осыған дейін не көріп жүрген? Мына аспан... Апырай, мына аспан көк нілмен шайғандай ма, қалай? Иә... Иә, нілмен шайғандай! Бұл жарықтық... Неге жерден бойын алып қашып, шалқалап жатып алған? Сол тегін бе? Нақақ төгілген қан мен көз жасқа керелеген қатігез жерден бұлар неге қайыр күтті? Қанша күннен бері жөн таппай адасқаны аз болды ма? Опасыз жалған дүниеден жаны түршіккен аспан... Қарашы, жан баспаған заһарға тартып кеткен! Өзі неткен түпсіз, тұңғиық және шебі, шегі жоқ жаһаннам... Айдай әлем... Апырмай, адам ақылына симайтын шексіз... ол неткен дүние? Шексізде де түптің түбінде барып-барып бітетін, таусылатын шек болмаушы ма еді? Ненің де шегі болатын еді ғой? Иә, жақсылықта да, жамандықта да... Жауыздықта да, зұлымдықта да... Жә, жә, соның бәрі адам ақылы жетпейтін жұмбақ. Жаратушы Иенің ғана 923 пәрменінде болғанда... Ал мына жер... мына дала ше? Бұл неге шексіз? Әрі-берідесін бұл өзі... Әлгі Әзірет Әлінің үрім-бұтағы қырылатын Кербала шөліндей мына Арал даласы... Арал аспанында сірә бітер шек болмағаны қалай? Айтса да, осы дала қайдан басталды? Қайда барып бітеді? Бұның да бітер шегі бар ма? Әлде... Әлде мына сорлылар апта, ай жүрсе де бұл заңғар бір жұтым су татырмай, сазарып жатады да қоя ма? Тоқ-та... Сонда Арал даласы ғана шексіз емес, тіпті ай мен күн астындағы айдай әлем ғана шексіз емес, адамзат тірлік кешкен осы мына опасыз дүниеде күн сайын иттей күшіктеп, өсіп, өніп жататын күллі зұлымдық, жауыздық атаулыда шек бар ма? Тіріде адам тартар азап пен адам шегер қайғы, қасіретте де шек жоқ болғаны ма? Қатігез тағдыр жарық дүниеге келген әрбір сорлының басынан тоқпағын айырмай, осылай өле-өлгенше төмпештей бере ме? О, Жасаған жаппар Ие, өзің жаратқан пендеңе Сен неге сонша қатал болдың? Әлде бізге істеген қаталдық арқылы ештеңенің парқын білмейтін қасиетсіз пенделеріңе көк тәңірісі Құдайдың қаһары мен құдіретін білдіріп, тәубеге келтіріп қою үшін бұ да Сенің Құдайлығың ба? Соны тек жердегі екі аяқты жұмыр бастылар білмей ме? Тоқта... не деп сандырақтап барасын. Құдайдың құдіретіне шек келтірген күпірлік емес пе? Бәсе! Бәсе! Ақылы дария ғұлама болса да, адам зердесі жететін мөлшер өлшеулі болатын еді ғой. Онан арғы дүние жұмбақ. Құдірет ісі. Төбедегі көк зеңгір аспан да Құдайдың құдіреті. Сонау баһардан осы бүгінге дейін иттей балалап, өсіп, өніп жатқан әлгі зұлымдық, жауыздық, зорлық, қиянат... Соның бәрін көре, біле тұра... Апырай... Апырай, сен... сен бұрын Құдірет сырына неге көз жіберіп ойламадың?.. Тәңірберген мырс етті. Бетіне шапқан ызалы мысқыл айықпай тұрып қалды. Үзеңгіге аяғын тіреп, көк қасқа 924 ерге шіреніп, шалқайып отырды да, оқ бойы алда кетіп бара жатқан генерал Черновқа, сосын ақ арғымаққа назар аударды. Ана қараш, асыл жануар тұла бойы терге малшыса да, сусылдаған құмға шашасы кіріп кеткеніне қарамай, аяғын әлі де ширақ алып, тағы бір шөккен нардай жотасы күдірейген айғыр шоқалаққа сыр бермей сыпсыңдап шықты. «Қандай асыл мал» – деді мырза. Бұлар бергі жағынан болдырғансып, бір күшін үнемі бойында сақтап отыратын жанаяр жабыдай емес, тегі, дегдары басқа мал ғой. Бұл жануарлар қуғанда да, қашқанда да, ұзақ шабыста сыр бермей, шелектей танауы жел тартып пырылдап ұшып келе жатып мұрттай ұшып түскенде ғана соңғы демі мен жаны бірге шығатынын айт! Тәңірберген тұла бойы түршігіп дір етті. Құдай зауалыңды берсін! Өзінің аузынан шықты ма, әлде есінде қалған әлде біреудің қарғысы ма? Кәпелімде есін жия алмай... Сол өзі кім еді? Генерал Чернов тағы бір нар шоқалақтан қылт етіп ары асып түсті. Оған ере алмай, аты болдырып, кейін қалғандар шоқалақтың бергі баурайына тырмысып, ілгері басқан аяғы кейін кетіп жатты. Ал аты болдырған адьютант етекте тұрып қапты. Сосын ол басқа, көзге сабалап, қос бүйірін қанша тепкілесе де, сілесі құрыған ат шашасынан құмға кірген аяғын суыра алмай, тілерсегі дірілдеп, қалш- қалш етті. Құдай зауалыңды берсін! Тәңірберген құлағын баса жаздады. Анадай жерде жаны күйіп, зығыры қайнаған адъютант атымен әлек. Тәңірберген көріп келеді: ат үсті-үстіне тепкілеп келе жатқан темірдей тақым астында дір-дір етіп, мықшиып тұрды да, гүрс етіп құлап түсті. Тәңірберген қалпағын көзіне түсіре басып киді де, тұсынан тезірек өтіп бара жатқан-ды. Тас төбеден түскен әлдебір ірі құстың қалбаңдаған көлеңкесін көзі шалып, 925 тіксініп қалды. Аяғын баспай келе жатқан ат та елең етті. Тәңірберген баурына түскен басын көтермесе де, әлгіден кейін бірде алыстап, бірде жақындап, жер бауырлап жосып жрген көлеңкені көзі шала берді. Сосын ойын бөлгісі келді де, назарын көк сауыр ердің күміспен шалулаған қасына аударып: «Осыны кімге істетіп едім?» – деді ішінен. Ол бірақ ерді істеген шеберді есіне түсіріп үлгірмеді. Кейінгі жақтан мылтық гүрс етті. «Жаңағы адъютант емес пе екен?» Сүйткенше болмады, құлағына дабырлаған дауыс келді де, тер құйылған көзін уқалап жіберіп, ілгері жаққа қарап еді. ілбіп басқан әскердің алды құмның шетіне ілігіп қалған екен. Оның ар жағы шөбі күйген сұр дала. Күні бойы аяғын әзер алған ат үстінде иіні түсіп, сүлдері шаққа келе жатқан ебіл-себіл солдаттарға бірдеңе көрінген. Өздерінде ес-түс жоқ, бір-біріне алды ашылған маң жаздық даланы көрсетіп, азан-қазан шулап, аттарын борбайлап шапқылап барады. Тәңірберген да атын тепкілей бастады. Аналардың неге аяқ астынан осынша әпі-шәпі , азан- қазан боп кеткенін білмесе де, жұрттың жүйкесін құртқан құмның бітіп, көл-көсір далаға қайта қауышқандарына бұ да қуанды. Атын шу-шулеп келе жатып, көзі кенет бір жағына тарбиып жабысып жатып қалған кәржік қара жидеге түсіп еді. Ескі бір танысын көргендей елең етіп: «О, Жасаған, – деді ішінен, – сенейін бе, жоқ па? Мынау... Иә, иә, мынау...» Абдырап сасқаны сонша, жер аты кәпелімде аузына түспей: «Мынау... мынау сол! Сол! Анық сол!» – деді. Анық сол! Генерал қайда? Айқайлайын деп еді, оған бірақ даусы шықпады. Сосын атын тепкілеп, ілгеріде кетіп бара жатқан Черновқа қатарласты. – Генерал! Генерал! Мынау... Міне, мынау... сол!.. Чернов Тәңірбергенге таңдана қарады: көзінде жас. Күлкі ме, қуаныш па, күнге күйген бет те біртүрлі ұйқы- 926 тұйқы. Аузындағы сөзін айта алмай, шыт-шыт ерін дірілдеп, иегі кемсеңдеп: – Мынау... Міне, мын-нау-у, – деді тағы да. – Таныс жер ме? – Иә, иә... таныс. – Аты қалай? – Бі-білмей-мін... Ау-зыма түс-пей тұр. – Сенің адал екеніңе өз басым ешуақытта күмәнданғам жоқ. Рахмет, мырза! Тәңірберген артта қалып бара жатқан кәржік қара жидеге қайта-қайта бұрылып қарай берді. Жиде де, жиде маңындағы топырақ реңі де, шөп екеш шөптер де... бәрі- бәрі көзіне оттай басылды. «Сол! Анық сол!» – деп, арғы жағынан ішкі дауыс та үн сап жатыр. Ендеше... Иә, иә, ендеше, көре қал, жер реңі кәзір тіпті өзгереді. Ат табаны батпайтын кіршілдек ақ құм басталады. Қайсыбір қары қалың түскен жылдарда, ала-бөле, осы құмайтқа көк майқара жусан, қызыл изен қаулап өсіп, дала жүзі сыңсыған шөптен көрінбей кететін. Осы өңірдің бір жерінде, ұмытпаса, әне бір маңда ши өсетін. Сол өңір тұп- тұтас сыңсыған ақ шиге қақалып тұнып түратын. Есіне енді түсті. Ақ ши... Ақ-шилі! Осы өңірдің Ақшилі атануы да содан. Биылғы қуаңшылық бұл жақтың да шөбін күйдіріп жіберген. Ана қараш, түбін жел қазып тастаған жусан екеш жусан да қаракеңірдектеніп, бір жамбастап жатып қалған. Бұның бәрі бала кезден білетін таныс жер. Дүниеден көңілі қалып, беті қайтып, бәрінен түңіліп, бәрінен торыққанда тап болғасын ба, көзіне түскен нәрсенің бәрі – шөбі, тасы, топырағы көңілін толқытып, есіне қай-қайдағы түсе бастады. Ілгері жақтағы әне бір аласа қырдың астында Ақшилі сайы бар. Ақбаланы алып қашқан жылы өздеріне қараған бай ауыл осы Ақшиліні жайлап еді! Басқа жердің шөбі күйіп, қуарса да, ауыл 927 іргесіндегі сай бойының табаны қар ылғалын ұзақ сақтап, ат тұсарлығынан келетін қоңырбас, бидайықтың ара- арасында хош иісі бұрқыраған көк жусан, жауқазын, әсіресе, жалбыз... Жарықтық осы жалбыз бен жусанның ертелі-кеш мұрынды жарып тұратын жұпар исін айт! Бірді ойлап бірге кеткенін қараш... Сірә, бұған күн өткен. Ғаламат аптап ыстыққа кім шыдасын. Абырой болғанда, қайта Ақшиліге кездескенін айт! Ақшиліде су жетеді. Өздеріне қараған ауылдың жылқылары осы өңірдің өрісіне сыймай, көрші ауылдармен құдық үшін қақтығысып қала беретін. Ши түбінен қазған құдықтардың суы күрпіп... Суы... Суы балдай... Айтса да, генерал қайда? Қаталап шөлдеп келген кісілерге суды аздап бермесе... Иә, иә, әйтпесе, аш өзегін қиып кетеді. Көңілі босағандікі ме, жас мырза тақымы қосыла босап бір жағына ауытқып бара жатқанын кеш байқады да, дереу ілгері ұмтылып ердің қасынан ұстай алды. Басы айналды ма?.. көзі қарауытты ма... күні бойы көзінің алдында қылтылдап тұрып алған көк аттың қос құлағы кенет көбейіп, үшеу... Неге үшеу?.. Жаңа ғана үзеңгі қағысып келе жатқан қасындағы кісілер де, аттар да бұлдырап, түрін, түсін шатыстырып, ақ, көк, қара... бәрі ұйқы-тұйқы араласып кетті де, мырзаның өзі де құлап қалатындай қорқып, ат шоқтығына жабысып ұстай алды. «Әй, мыналарға не болды?» Көзін ашып еді; күні бойы ат үстінде бұлғақтап, жұмған аузын ашпай келе жатқан кісілер әлденеге аяқ астынан абыр-дабыр бола қапты. Қайсы біреулер атын борбайлап шауып барады. Соған таңқалған Тәңірберген іркіліп барып көзін ашып еді, басы әлгіден де гөрі қаттырақ айналып, енді болмаса құлайтындай қорықты. Ерге нығызырақ жайғасып отырды да, Ақбалаға үйленген кезді есіне қайта алды. Өткен күнде белгі жоқ... Ой, дүние-ай, ол кездің несін айтасын... Иә, ол өмірінің ең қызық, бақытты кезі 928 еді ғой. Бұның қалауы бойынша, жас келіншектің отауын басқа үйлерден оқшаулап, Ақшилі сайының іргесіне тақап тіккен еді-ау. Сол жылы сай бойы... Сай бойының көгі қашан жаз бітіп, күз басталғанша көктемдегі балауса қалпын сақтап балбырап тұрған-ды. Қадірлі қонақтардың жөні басқа, ал, әдетте бай ауылдың үстін босатпай, бірі келіп, бірі кетіп жататын көп қыдырма атын бір қырдың астына байлап, жаяулап келетін. Сауын малдың желісі болса да ауыл маңынан аулақта. Түндік түсірулі. Іргесі түрулі. Тек кейде ұзақ жауған жаңбырдын кейін жазғы түн шұғыл салқындап, жас жұбайлар жібек көрпе астында сәл тоңазыса болды, малай қатындар сықырлауық есікті сыртынан жауып кететін. Бұларға қараған ауыл келесі жылы да көктем шығысымен жылдағы дағдылы мерзімде дүрк көтеріліп, көлікті көштер ұбап-шұбап шыққанда, қыр әлі қыс ызғарын бойына сақтап, қара жел ызғыған жонда ала қанат қар жатты. Көлік сабырлап, жас балалар қыңқылдап жылағанына қарамастан, тырнадай тізілген көштің алды қыс бойы құлазып жатқан кең жайлаудың шетіне іліге бергенде, көктен құйып жаңбыр жауған еді-ау. Баратын жерге жете алмаған көш ылажсыз тоқтап, бірнеше күн ерулеп отырып қап еді. Үшінші күні жауын басылды. Жарқырап аспан ашылды. Шырадай желсіз тымықтың аяғы ерте көктемнің сары шуағына айналды. Ағыл-тегіл ылғалға қарық болған жер күн шықса қоңы қызып буланды да жатты. Бұлар Ақшиліге үй тіккен күні ұсақ қаралар төлдеп еді. Қоңыр төбелердің күнгей бетінен қылтиып көрінген көк шөп көктем айының сары шуағымен тез көтерілді. Сол жылы бұл жаз бойы жас келіншегінің жанынан екі елі аттап шықпады. Жазатайым шыға қалса да, ой дүние- ай, сонан қашан үйге жеткенше жаны қалмайтын еді-ау! 929 Ауыл қарасы көрінгеннен-ақ шыдамы құрып... ілгері жаққа мойын созып, көгалға қонған ақ үзікті ауылдың қыз-келіншектері арасынан Ақбаланы... «Әй... әй, мыналарға не көрінді? Неге у-шу боп кетті? Мыналарға бірдеңе болғаннан сау ма?» Тәңірберген төңірегіне көз салып еді, бұнан басқалардың бәрі аттарын сабалап, ілгері жаққа қарай тырағайлап шауып барады. Алды ылдида жайылып жүрген тұсулы аттарға жетіпті. Үш-төрт солдат астындағы аттан түсе сала жалма-жан тұсаулы аттарды ұстап, ерттеп мініп жатыр. Қашаған аттарды қуалаған қайсыбіреулер ұзақ жолда тақымы талған ба, аяғын баса алмай солтақтап жүр. «Ақшиліде» ауыл болды-ау» – деп, Тәңірберген де тақымы астында танау қағып келе жатқан көк атты тепкілей бастады. «Кімнің аулы екен?» – деп ойлады. «Танитын ауыл боп ұят боп жүрмесе не қылсын?» – деп ойлады. «Апырай, апырай, кім де болса, мына солдаттар... Айлап, жылдап әйел көрмей, нәпсі зарын тартып келе жатқан найсаптар ұятқа қалдырмаса жарар еді?» – Мырза, ауылды көрдің бе? – А-а?
– Ауыл. Әне! – А-а... Иә, иә... Тәңірберген бұнан кейінгі сөзді есіткен жоқ. Қасында үзеңгі қағысып келе жатқан генерал есінен шығып кетті. – Жоқ! Жоқ, мүмкін емес! Мүмкін емес, – деді мырза. Әлде неге өзіне сенбей көзін уқалап жіберді. зәре- иманы қалмай, ілгері жаққа қайта қарап еді, солдаттар ұстап мініп жатқан тұсаулы аттардың санындағы тайтұяқ таңбаға тіксіне қарады. Әлі де болса көзіне сенбей қайта- қайта қарады. Жылқы болған жылқының бәрінде де тайтұяқ таңба. Жас мырзаның кәпелімде қол, аяғынан әл кетіп, 930 тақымы босап барады. Тізгін ұстаған қол да қалтырап, бүтіл денесі безгек буғандай қалшылдап ала жөнелді. – Бұл қалай болды? Қалай?! Ойпырмай?.. Құдай-ай!.. Құдай-ай!.. – деді. Қатты соғып кеткен жүрек аузына тығылды. Өзінен ат бойы алға түсіп кеткен генералға дауыстайын деп еді, оған бірақ даусы шықпады. Дір-дір еткен еріндер бір-біріне жуыспай, тісі тісіне тиіп сақ-сақ...
Өңшең жұмыртқадай ақ үзікті аппақ ауылға жақындап келе бергенде көк ат төбеге ұрғандай тұрып алды. Тәңірберген аттан қарғып түсті. Төрт аяғы түгел қалшылдап, басын жерге салып тұрып алған атты қақ маңдайдан тартып-тартып жіберді де, бұл кезеде ана жақта әскер талап, ызы-шу, азан-қазан боп жатқан ауылға жүгірді. «О, құдай!» – деді. «Не жазып едім? Не пиғылымнан таптым?» – деді. Әлі құрыды ма, әлде сүрініп кетті ме, әйтеуір жанұшырып келе жатып мұрттай ұшып түсті. Көзі қарауытып кетті. Есінен танып жатып та ұлыған иттей қыңсылап, қолы жеткен жердің топырағын осқылап тырнап жатқанын өзі де сезбеді. Кенет дір етіп, көз жасын тиып алды. Неге бүйткенін өзі де білген жоқ, тек үстінен төніп тұрған біреу: «Құдай зауалыңды берсін!» – деді. Кәрі әйелдің қырылдаған даусы. Дене-басы қараға малынған. Сол! Соның өзі! Апырай, бұны қалай тапты? Қарғысы қабыл болғанда тапқанын қараш. Бұл не, түс пе? Жоқ, түс емес. Бәлкім, қорқынышты түстің өңінде қайталанған жалғасы... жо-жоқ, о да емес. Түс пен өң арасында аян беретін өлі аруақ жаңағы кемпір
931 бейнесіне еніп, енді соның аузымен айтып тұр ма?.. ... Түн еді-ау, көзге түртсе көрінбейтін тас қараңғы түн еді. Қара киінген кісі шырт ұйқыда жатқан ауылға атын ақырын бастырып келген еді-ау. Шырт ұйқыда жатқан жұрт бәрібір оянып, сыртқа жүгіре-жүгіре шыққан еді. Құйрық-жалы сүзілген қара атты дәл сондай қара киімді кісі тізгінінен жетелеп әкелген еді ғой. Қара киізге ораған өлікті қол-аяғын салақтатып қара аттың үстіне көлденең салыпты. Ат үй алдына кеп тоқтағанда іштен үсті-басы қараға малынған кәрі әйел аңырап шықты да, әй-шәйге қарамай өлікті бас салып құшақтай алды. Аңыраған дауыс қараңғы түнді қақ айырып тілгілеп ала жөнелді. Жұрт тұрған-тұрған жерде сілейіп қалған-ды. Қара түнді тілгілеп жатқан әлгі әйел даусы кілт тыйылып еді, бұл ес жиям дегенше кәрі әйел жас жуған бетін бұған бұрып: «Қартайған шағымда жалғыз баламнан айырып жұлынымды үзіп отырсың. Құдай зауалыңды беріп, басыңа қара күн тусын!» – деп еді ғой. Мынау сол! Сол! Мына аспан, мына жер, су, бүтіл айдай әлем соны қайталап күңірене ме? Құдай зауалыңды берсін! Жас мырза жаны тітіркеп, бар денесімен қара жерге кіре жаздап барады. Көк, жер, күллі айдай әлем сасыр жеген иттей қыңсылап, қара жерді тырнағымен қазып осып-осып алды. Уыс толған шеңгеліндегі топырақты сығымдап, ішін у жалағандай ыңырсып ұзақ жатты. Тас бітіп қалған құлақ дәл қазір қарғыстан басқа түк есітпеді. Керек десе, тап осы кәзір тас төбесінде бір жоғарылап, бір төмендеп жағы шыр-шырлап тұрған бозторғай үнін де есіткен жоқ. Қос шекесі солқылдап әкетіп бара жатқан басын жерден көтере алмай ысылдап жатқан. Сонан бір кезде сүлдерін қозғады, тәлтіректеп түрегеле берді. Аяғын әлтек-тәлтек басты. Денесін билей алмай шайқалақтап тұрды да, қайта жүрді. Сонан кейін де бір жүріп, бір 932 тоқтап, етектегі ауылға жетем дегенше кейінгі жақтан әлі де атын борбайлап лек болып ағылып келіп жатқан атты әскердің талайы басып озды. Бәрі де қызыл көрген құзғындай құтырынып алған. Қара жалдан құлай берістегі кең жазықта қаннен-қаперсіз отырған ақ үзікті бай ауылға аттарын борбайлап шапқылап барады. Ауыл үсті у-шу. Азан-қазан. Қайда тығыларын білмей, үй-үйдің арасында шыр-шырлап жүгірген қыз-келіншек. Тарс-тұрс атылған мылтық. Тасырлап шапқан ат. Қан-қан бөксесін сүйретіп, үйге тығылған иттер. Жылаған балалар. Әлгінде ғана үй жанында ойнап жүрген баласынан көз жазып, ойбай салған қатындар. Тәңірберген самсоз, сүлесоқ. Миына ештеңе кіріп- шығып жатқан жоқ. Қазіргі бар түрі «енді маған бәрібір» деп, көз алдында болып жатқан сұмдыққа құдды бір бейтарап бөгде адамдай. Ана жақта әлі азан-қазан. У-шу. Еліріп алған солдаттар ойына келгенін істеп, еңселі ақ үйлерге баса-көктеп кіріп, сыртқа мем-мес айран, кісі бойы сабаларды сүйреп шығарып жатыр. Құдық басы да ығы-жығы. Дабырлаған дауыс. Даңғыраған шелек. Генерал Чернов та сол маңда. Тәңірберген аяғын сүйретіп әзер басып ауылға кіре берді. Сүрініп-жығылып тәлтіректеп келеді. Көзі түскен кісілер үрпиісіп шошып қалады. Бірақ олармен бұның ісі болған жоқ. Иығынан сыпырылып түскен шекпеннің бір шалғайын сүйретіп келді де, су толы шелекке бас қойды. Омырауына төге-шаша сылқ- сылқ жұтып жатқан-ды. Генерал Чернов қасындағы бір офицерге «шелекті ал» дегендей ымдап еді, офицер әй- шәй жоқ, жас мырзаның қолынан шелекті жұлып алды. – Мырза атың қайда? – деді Чернов Тәңірбергеннің жанына келіп. Тәңірберген оған бұрылып, жанары сөніп кеткен көзбен сүзіле қарады. 933 – Кәзір мына ауылдың жылқысын айдап әкеледі. Бір жақсысын таңдап мінерсің, – деді Чернов. Тәңірберген үндемеді. – Мынау бай ауыл екен, жолымыз болды. Қариялары әне! Бәлкім, сөйлесерсің? Тәңірберген мырс етті. Оның өңіндегі мысқылды байқап қалған Чернов: – Таныдың ба? – деп еді. – Иә, таныдым, – деді Тәңірберген. – Кімдер? Білесің бе? – Білем. Мені құтықтауыңызға болады. – Қалай? – Бұл... Бұл менің ауылым. Генерал Тәңірбергеннен көзін тайдыра берді. Ол енді бұл арада аялдап тұра алмай, соңына нөкерлерімен тайып тұрды. Олар ұзаған бойда Алдаберген софы бастаған ауыл адамдары әлі де болса жан-жағына үркектеп қарап, Тәңірбергеннің қасына келді. Қара сұр бәйбіше басқалардан бұрынырақ жеткен еді, келе сала мырзаны бас салып құшақтай алды. – Мырза-ау, не болдық? Не күйге түстік, ойбай! – Әй, келін, қой, қоя тұр, – деді Алдаберген софы. – Ойбай, атаеке-ау, қоятын не қалды? – Жә, жетер! Әй, Тәңірберген, сен бе мыналарды бастап әкелген? Тәңірберген үнсіз, сұлық. – Келістірдің. Ауылымның үстінен әскер құлатып... әне көр, аузы түкті кәпір аш қасқырдай талап жатыр. Тәңірберген әлі сол сұлық қалпы, селт еткен жоқ. – Иә, бала-шағаның көз жасына қалма. – Тым құрыса талатпа. – Бейбастақтығын тыйсын. – Мыналардың түрі жаман. Үй мүлкімізді тонап, 934 астаң-кестеңін шығарып жатыр. Құрсын... Кұрсын, күйедей жалап барады. Бізді қайтсін, бізді жыр демесе де, сенің тіліңді алар! Тәңірбергенді шөл қайта қинады. – Әй, неге үндемейсің? Мыналарыңды алып кетесің бе, жоқ па? Айдың күні аманда аулымның үстіне жау құлатып, уа, бізге істеген бұл қай лаңың? – деді кәрі софы ақырып. Тәңірберген бұған да селт етпеді. Екі көзі құдықта, кезерген ернін жалап, тамсанып жұтынып қояды. Кәрі софыдан кейінірек тұрған ауыл ақсақалдарының өңіне үрей пайда болды. Бір-біріне қабақ астынан қарап, күбір-күбір тіл қатты: – Есі дұрыс па? Мәңгіріп кеткен бе, қалай? – Мен де соны ойлап тұрмын. – Пері салқынын салған ба? Тіл, жағы байланғаннан сау ма?
– Тегін емес. Тірі аруақ. Діндар шалдар күбірлеп, тілін кәлимаға келтірді. Қара сұр бәйбіше де әлгідей емес, көз жасын тыйып, күйеуінен көз айырмай бағып қапты. Қараған сайын көңілдегі күдікті анықтай түскендей, түсі бұзылып барады. Тек Алдаберген софы сезіксіз. Жасы үлкендігіне қарамастан осы інісі бұның сөзіне де, өзіне де зейін қоймай, үнемі осылай немқұрайды қарайтыны қытығына тиетін-ді. Соған қатты зәбірленетін. Әсіресе, соңына ерген мына ауыл ақсақалдарының алдында өзінің таусылып айтқан сөзіне де құлақ аспай қойғаны ызасын қайнатты. – Е, құдай... – деп, күмпиген жуан саусақтардың сырт жоны жүн-жүн қолын қызарып батып бара жатқан құбылаға созды. Софы ажарынан беті қатты бір қаталдықты байқаған шалдардың зәресі ұшып, 935 «астафиралла!» деп жағасын ұстай алып еді. – Атеке-ау, бізді құдайдың қарғағаны аз ба еді – деп, қара сұр бәйбіше зарлап қолына жабысып еді, кәрі софы келінін итеріп тастады да, қос қолын құбылаға қайта созып:
– Е. құдай! Мына ақ пен қызыл арасында, мына зауал шақта... – дей берген-ді. Ертеден бері түк сезбей тұрған Тәңірберген софының аузынан шыққан сөзге тіксініп қалды. – Жоғал! Жоғалыңдар! Көзіме көрінбеңдер! – деп айқайлап, тұла бойы түгел қалшылдап кетті. Онсыз да үрпиісіп тұрған кісілерге қамшы үйіріп тап берді. Мыналар бұрын-соңды мырзаның дәл бұндай түрін көрмеген-ді. Жаңа ғана едіреңдеп тұрған кәрі софының өзі де жұмған аузын аша алмай, ығысып артына шегіне берді. Ауыл үсті азан-қазан. Аузы аққа тиіп әлденіп алған солдаттар шын лаңды енді бастапты. Қолға іліккен дүние-мүліктің кәдеге жарайтын-жарамайтынына қарамай, көзге түскен жылтырақты қапқа, дорбаға тығып, апақ-шапақ аттың артына бөктеріп жатыр. Бай үйлердің тұсына ұстаған қалы кілемдер мен сусар бөрік, түлкі ішіктің талайы қанжығада кетті. Үстіне әскер құлағанша бейқам отырған ауылдың бойжеткен қыздары мен жаңа түскен жас келіншектері қайда тығыларын білмей, үй мен үй арасында жанталасып жүр. Әсіресе, еңгезердей бір солдаттан қашқан жас қыз шырылдап, далаға шығынып барады. – Бұл ауылдың еркектері қайда, ойбай! – деп, олардың соңынан қыз шешесі далпылдап жүгіріп баратты. Қос қолымен басын қысып алған Тәңірберген ауыл ортасында шайқалақтап теңселіп тұр еді, бір жас жігіт жүгіріп кеп: 936 – Ағажан-ай, масқара бол-дық қой – деп, жылап жіберді. – А-а?..
– Масқара болдық. – Мас-қа-ра?! – Иә. Иә, масқара... Софы ағаңның ақ тоқалы... – Ақ… то-қал?.. – Иә, ақ тоқал... соны бір солдат... Тәңірберген ар жағын тыңдамады. Сонан ары не болғанын оның өзі де білген жоқ-ты. Ертеңіне түс ауа оянса, бүтіл денесі соққыға жыққандай. Сүйек-сүйегі сынып, қол-аяғы қозғалтпады. Ала-бөле қос шекесі солқылдап әкетіп барады. Кеіпегі оқиғаны қанша ойласа да, есіне бірі түсіп, бірі түспеді. Есіне түскені – жас жігіт сілтеген үйге қарай жүгіргенін біледі. Софының сегіз қанат үйі... Үй алдында тұрған әлде біреу бұның жолын бөгеді. Бұл оны итеріп жіберді де, ішке баса-көктеп кіріп барды. Киіз үйдің түндігін жауып, іргесін түсіріп қойыпты. Батып бара жатқан күннің қызғылт сәулесі үй ішінің көлеңкесін қоюлай түсіпті. Бұл табалдырықтан аттай бере төрге көз тікті. Ә дегенде түк көрмеді. Тек жиһазды үйдің қаракөлеңке тұтасқан түпкі жағынан ырсылдаған әлдебір ыңғайсыз, сөлекет дыбыс естілді. Онан басқа ештеңе көзіне түсе қоймағасын, қай жаққа қадам басарын білмей іркіліп қалған-ды. Сүйткенше, үстіне кірген адамды байқап қалған әйел: «Мына шіркін қайтеді, әй... Тұр!.. Тұр, былай» – деп, әлдебіреуді төмпештей бастады. Тәңірберген ілгері басты. Көрпе-төсек жайған төрде, әдетте софы намаз оқитын дағдылы жерде бітімсіз бірдеңе бүлкілдеді. Сонда ғана құрқол екені есіне түсіп, жалт бұрылып үй ішінен бірдеңе іздеді. Қолына бірдеңе ілікті. Апас-қапаста оның не екенін қарап жатпады. 937 Не де болса, әйтеуір, зіп-зілдей бірдеңені қос қолдап ұстады да, әлгі ырсылдаған сөлекет дыбыс шыққан жаққа ұмтылды. «Мына шіркін қайтеді, әй?» – деп, басқа-көзге төпегенін елемей, астына бүгерлеп басып алған әйелдің үстіндегі үйелмендей кісінің беті-өңін де байқаған жоқ. Ол түгіл бүгерлеп астына басып алған әйелдің басқа-көзге төмпештегенін де елең қылған жоқ-ты. Тырдай жалаңаштанып алыпты. Күнге күйген бүтіл дененің тек күн тимеген бөксесі ғана аппақ екен. Мынау Тәңірбергенге жирен сары секілденіп кетті. Тісін шықыр-шықыр қайрап, әуелі оның ұйыққан иттей изеңдеген бөксесіне, сосын басына құлаштап қойып- қойып қалды. Әйел шар етті. Сау еткен жып-жылы қаннан жиіркеніп, бетін бұрып қашырта берді де, қапқа тыққан өлі еттей былқ-былқ бола қалған жансыз денені үстінен аударып тастады. Тәңірбергенге тура қарауға жүзі шыдамай, етегі түріліп кеткен көйлегін жалма-жан төмен түсіріп жатып: – Амансың ба, қайным, – деп еді. – Жо-ғал! – деді бұл. Сонан әрі не болғанын білмеді. Үйге қалай келгені де есінде жоқ. Шамасы, сірә, бәйбіше сүйеп әкеліп төсекке жатқызған. Кең үйдің оң жағында ақ болыскей кереуетте жатыр. Баяғы сәнін бұзбай, үй ішін айналдыра кілем ұстап, жерге оюлы сырмақ, текемет төсепті. Түндігі түсірулі үй қоңыр салқын. Шілде айының сырттағы ыстығы сезілмейді. Көлеңке бет түрулі. Сол жақ іргеден самал соғып, кереге түбінде қылтиған әлде бір әлжуаз көк жел астында дір-дір етеді. Алғашқыда байқамаған- ды: біраздан соң сыртта, киізін түрген іргеде кісі-қара отырғанын аңғарды. Даусын көтермей, ақырын күңгір- күңгір сөйлеседі. Насыбай атқан біреу басқалардан гөрі жиірек сөйлеп, шырт-шырт түкіріп отыр. 938 – Көріңде өкіргір Кәлен-ай! – деді ол бір кезде. Бұның аузынан шыққан өкініш өзгелердің де жанына аяздай батып отырған сияқты. Біреулер күрсінді. – Сол сойқанның сөзіне қалай сеніп қалдық? – Білмеймін... Жазған басым, қара басып... – Иә, не қыласың... Қарала-Көпте қозғалмай отыра бергенде ғой... – Жә, енді болар іс болды. Жүріңдер, мырза оянған шығар.
Үй іргесінде отырған кісілер шалғайын қағып түрегеле бастады. Сықырлауық есікті ақырын ашып, үстіне үнсіз кіріп келе жатқан мына ет-жақын ағайын- тумаларына Тәңірберген рай бермей, жүдеу өңі суық тартып ала қойды да, іргеге қарай аударылып түсті. Алдаберген софы мен қара сұр бәйбіше өздерінің соңын ала кірген кісілердің алдына шығып, жас мырза жатқан биік төсекке жақындады. – Мырза, ағаң келіп тұр, – деді бәйбіше. Алдаберген софы тамағын кенеді. Кешегідей емес, бүгін беті қайтып жуасып қапты. Көкшулан сақал басқан шара табақтай беттің терісі босап, бір түн ішінде сұрқы қашып, екі ұрты солып кетіпті. – Тәңірбергенжан, тұр, басыңды көтер. Сандаттар аттанғалы жатыр. Шамаң келсе, сұранып қал. Сенің орныңа жолды білетін жігіт тауып берейік, – деді софы. – Тілмаш арқылы жанаралға тілдестік, – деді бәйбіше.
– Генерал қарсы емес. Өзі білсін деп отыр, – деді софы.
Тәңірберген сыртын беріп, теріс қарап жатқан қалпы тырп етпеді. Алдаберген софы етженді ауыр денесін әзер көтеріп тұр. Таспиқ ұстаған қолы салбырап, еңсесі түсіп кеткен. Аяғынан сарсылып әрі-бері тұрды. Інісінің бұл 939 жолы да бұлармен тілдеспейтін сыңайын байқағасын, енді көбіне-көп қасындағылардан қысыла бастады. Қасындағылар оның қорланып өле жаздап тұрғанын көрмегенсіп, көзін жерден көтермей тұрған-ды. Дәл осы кезде сыртта үлкен әбігер басталды. Дабырлап сөйлеген бір топ аттылы осылай қарай беттеп келеді. Кеше- ден бері қит етсе мылтық ататын түсі суық кісілерден запы боп қалған иттер үре алмай, үйге бөксесін тығып қыңсылай бастады. Тәңірбергеннің жүйрік сары тазы- сы зып етіп ішке кірді. Бірақ қайда тығыларын білмей, дызығып қыңсылап жүр еді. Бір солдат қару-жарағы сартылдап кіріп келгенде, сары тазы зып беріп кереует астына кіріп кетті. – Мырза, жүргелі жатырмыз. Киін – деді де, солдат ізінше шығып кетті. Тәңірберген түрегелді. Ертеден бері түс жоқ, өң жоқ үрпиісіп тұрған кісілердің ешқайсысына көз салма- ды. Бәйбіше әзірлеп қойған таза киімдерді киді. Беті- қолын жуды. Әйелі күні бұрын әзірлеп қойған неше түрлі тағамның біріне қол созбай, тек сырлы зереңде көбігі бұрқыраған шұбатты баяғы төрт құбыласы түгел, болып-толып тұрған бақты, базарлы кездегідей дәмін алып, асықпай ақырын ішті. Сонан соң кереге басындағы қамшысын алып, ертеден бері өзінен жау- ап күтіп аяғынан сарсылып тұрған ағайын, тумалардың ешқайсысына назарын салмастан есікке беттеп бара жа- тыр еді, қара сұр бәйбіше шыдамай, шалғайына жарма- сып: – Мырза-ау... – деді де, жасқа булығып тоқтап қалды. Тәңірберген оған да қайырылмады. Есік алдында көлденеңдеп ұстап тұрған қара жал құла айғырға мінді. Бұл кезде қара нөпір қалың қолдың алды көз асып ұзап кеткен екен, мырза атын тебінді. Жанұшырған бәйбіше 940 жүгіріп кеп қапталдаса бере таралғыдан ұстады. Дау- ыс caп ойбай салуға Тәңірбергеннен қаймықса да, бірақ долылық буған ызалы қатын еңіреп жылап: – Мыр-за... мыр-за-ау!!! – деді. Тәңірберген құла айғырды тебініп шаба жөнелгенде ертеден бері қапталдасып келе жатқан бәйбішенің қолы таралғыдан шығып кетті. Ала жөнелген аттың ағынымен ілесіп, аяғы аннан-саннан бір тиіп барды да, етпеттей ұшып түсті. Тәңірберген артына қайырылған да жоқ. Қара дауыл соғып астан-кестенін шығарып кеткендей ауыл азаң- қазан, у-шу. Астарындағы арық-тұрақ мәстекті тастап, бай ауылдың құрық көрмеген күйлі аттарына мінген солдаттар былай шыққасын сұр даланы шаңдатып жіті жүріп кетті. Алды қара асып ұзап кеткен. Құбыла беттегі қоңыр жалға шауып шыққан Тәңірберген осы арада ат басын тежеп, кейінгі жаққа көз тастап еді; аруақты бай ауылдың ұйпа-тұйпасы шығыпты. Ұлыған ит, күңіренген дауыс арасынан жас жуған бетін алып- салған қатындардың ойбайы әлі басылмаған. Ауыл маңы тіпті ажарсыз. Қай жаққа көз салса да бұрынғыдай кең даланың беткей, бөктеріне сыймай шұбартып жа- татын жылқылар көрінбеді. Тек өңшең отын ала алмай басын жерге салып тұрған арық-тұрақ аттар. Бәрінің де құйрығын шолтитып түбінен тақап кескен. Тәңірберген тақым астында жүргісі кеп шиыршық атып тұрған айғырды тебініп, шаба жөнелді. * * * Түске тарта күн қатты ысыды. Шөбі күйген сұр да- лада қарақұрттай қаптап келе жатқан кісілердің жанын- да қапталдасып еріп келе жатқан қоңыр көлеңке тас 941 төбеге кеп шақырайып тұрып алған күннен бұғып, ат бауырына кіріп кеткен. Сары шілденің шөп басында ызылдайтын да тұратын аптап ыстық желі бұрынғыдан да гөрі күшіне мініп алған. Жынды жел бір кез құтырынып, ат тұяғынан ұшқан сұр шаңды ұйтқытып аспан астын шаңдатып тұрады да, іле- шала жүргіншінің қарсы алдынан шығып, өрттей ыстық жалын бетті шарпып өтеді. Онсыз да ер үстінде шаққа отырған Тәңірберген жалын шарпығанда тап бір ыстық темір қарығандай жалт беріп, бір қырындап бұрылып отырады.
Қыбыр-қыбыр қозғалған қарақұрым қолдан басқа көз жетер жерде көңіл бөлер тірі жәндік жоқ. Жортқан аң, ұшқан құс – бәрі-бәрі ми айналған ыстықтан жан сақтайтын пана таппай тығылып қалғандай. Ақшиліден шыққалы Тәңірберген бір жалғыз торғайды көрді. О да қаталап шөлдепті. Боз көде түбінде бұғып жатыр екен. Кішкентай аузын желге ашып, өкпесін ырс-ырс соғады. Үстіне келіп қалған аттылыны көрсе де, ұшқысы келмей, тарының түйіріндей көзі жаутаңдап, бауырымен жылжып боз көдеге тығыла түсті. Ақ шыт орамалмен аузын байлап алған Тәңірберген тағы біраз жүргесін ілбіп басқан әскердің алдыңғы легінде кетіп бара жатқан кісілердің арасынан генерал Черновты көре алмады. Сосын ер үстінен ұмтылып, олардан да ілгеріде, ту-ту сонау көк мұнар арасында көкжиекке дейін көсілген бұлыңдаған тауларға қарады. Кең жазықта дара-дара оқшауланған таулар. Жас мырза мыналарды жазбай танып келеді. Анау – Сырғақты. Анау – Ұяоба. Мынау – Андрей шоқы. Ой, бәрекелде, әй… сонау әрегіректе, көк мұнар арасында бұлдыраған –Боташ! Мынау– Бел-Аран, Бесшоқы. Қалың мұнар арасынан қылаң берген әне бір кішірегі – Жетімқара. 942 Ежелден бергі атамекен. Кіндік қан тамған жер. Адыра қалғыр, туған жер ғой бұның бәрі! Ізсіз өтіп жатқан қайран тірліктің нелер заманнан бергі тілсіз айғағы. Бесшоқы, Боташ, Бел-Аран, Тұрғанын қараш мұнартып, Арзығұл, Керей бір табан, Жатқанын қараш шұбартып. Ащы өксік алқымына тіреліп, демі жетпей бара жатқасын, мырза Тәңірберген тізгін ұстаған қолымен аттың шоқтығын тіреп, көк бас ердің қасына кеудесімен жығылып етпеттеп жатып алды. Іші-бауыры өртеніп барады. Өзін қанша ұстайын десе де, осыдан артыққа дәрмені жетпеді. Көзіне құйылып кеткен ыстық жас пен іштен ұрған әлгі ащы өксік ықтияр-еркіне қаратпай, иегі кемсеңдеп барады. Бәрі құрыды. Бәрі-бәрі қирады. Күл-талқаны шықты-ау! Іргесін алдырмай келген ауыл-аймақ, ағайын-тума анау. Өзінің де саудасы бітті. Көп ұзамай інісінің де басына қара күн туатынына күмәнданбады. Түк қызығы қалмаған дүниеде кісі қимайтын не қалды? Өмір бойы өліп-тіріліп жиған дүние-мүлік дәл қазір ойына кіріп те шыққан жоқ. Осы қазір ол тек азды-көп тірлік кешкен адыра қалғыр мына туған жердің құлазыған даласы мен қаңқиған тауларын көрген сайын құсалы жүрек қарс айрылып, ат үстінде шайқалақтап құлай жаздап келеді. Осы дүниені соңыра өзімен ала кететіндей, соншама ындыны неге ашылды? «Жол да кісіні қажытты. Сонан болар» деп ойлады. Солай болса солай да шығар. Әйтеуір, Акшиліден шыққаннан бері екі күнгі жүріс аттарға да, адамдарға да қатты батты. Әсіресе, тоғын баспай мінген бай ауылдың аттары шілде айының шыжғырған ыстығында қызыл майы шықты. Жаз бойы жан адам мінбеген ісік өкпе семіз аттар тез барлығып, аяғын баса алмай ырсылдап 943 қалды. Далиған көл-көсір далада әр жер, әр жердей бой көтеріп, көк мұнарда қалқыған мыжырайған жапырық таулар әлгінде жақын көрінген сияқтанып тұрса да, жүре бастағанда жуық арада жеткізбеді. Тек күн кештете қалың қолдың алды әрең дегенде Бел-Аранның кезіне ілікті. Генерал Чернов оқ бойы алда. Тәңірберген оның соңына ерген азғана топтың ішінде келеді. Жол бойы бұ да жұмған аузын ашпады. Керек десе, ауылдан шыға бергенде артынан қуып жеткен атқосшы жігіт Ақикөзге де тілдеспей сазарып алған. Генерал Чернов Бел-Аранның кезіне тасырлатып шыға келгенде, бүтіл күншығыс бетті тұтас алып жатқан ұлы теңіз жалтырап қоя берді. Шөл қинап келе жатқан аттар суды көргенде сулығын шайнап, оқырана ұмтылды. Тәңірберген қарыстырып ұстаған қос тізгінді жібермей, ат басын Ақбауырға бұрды. – Тама-ша! – деді Чернов. Ол әуелі Бел-Аранға, сосын күн астында жалтыраған көк теңізге, сонан соң ғана иек созым жерде шұбартқан шағыл құм Ақбауырға қарап:
– Мырза – деп, Тәңірбергенге бұрылды, – бұл арада тұщы су бар ма? – Бар. – Ендеше, бүгін осы араға тоқтаймыз. Бір күн дем аламыз. Ел бар ма? Бұларға балықшылар аулын айтқысы келмеген Тәңірберген есітпеген сыңай танытып үндемеп еді. Әшиінде бұндайда басқаның көңіл күйімен қатты есептесетін сыпайы генерал әлденеге осы арада Тәңірбергенге қадала қарап, әлгі сұрағын қайталап: «Ауыл бар ма?» дегесін, бұ да мойын бұра алмады. «Ауыл бар» – деді де, атын тебініп ілгері жүріп кетті. Мына 944 жақта оның оңашаланғанын күтіп тұрған подполковник Федоров та атын тебініп бұған қатарласа берді. – Мырза, мынау бір таныс жер секілді ғой? – Мүмкін... – Бұл қай жер? – Ылдидағы ана құм – Ақбауыр. – Ак-к... – Мына қара жота – Бел-Аран. – Бил... Түһ, сайтан алғыр. Тілің де келмейді. Бірақ таныс жер сияқты. – Танисың. Баяғыда осы арада сенің әкеңнің промсолы болған. Сүйдеді де, Тәңірберген «қайтер екен» дегендей Федоровтан көзін айырмай бағып қалды. Федоров үндемеді. Астында ұзын көк ат. Кешелі-бүгін тарлан тақымынан босап, қосарда бос келе жатқан. Бұл өзі Сексеуіл стансасының бет алдындағы Тебіренбес тауының кәукиген қара тұмсығы астында жалғыз үй отырған кедейлеу жігіттің бәйгеге қосып жүрген аты еді. Бірер күн бұрын Тебіренбес тауының сыртындағы жазықтықтан киік қуып қан сорпасы шыққан атты отқа жібермей, белдеуге байлап қойған- ды. Елең-алаңда ауыл үстіне сау етіп әскер құлағанда бұлар шырт ұйқыда болатын. Ат тұяғының дүбірінен оянған жігіт көйлек-дамбалшаң сыртқа жүгіріп шықса, ақ офицер тарланды белдеуден шешіп жатыр екен. Осы ат Федоровке салған жерден ұнаған-ды. Қуса жетіп, қашса құтқаратын жүйрік атты ол екіталай күнге сақтап, Ақшиліден шыққалы қосарға алып келе жатқан- ды. Жаңағыдан кейін Тәңірберген онан біразға дейін көз қиығын алмады. Бірақ өзін ұстай білетін неме сыр алдырмай, үнсіз сазарып алған. Қайдағы бір киргиз- 945 қайсақтың қолынан қаза тапқан әкесі сорлыны аяды ма, жоқ па, белгісіз, тек оның көзі тіріде жазған хаттары есіне түскен еді. Бұған қалдырған мұраның сиқы – теңіз жағасындағы екі-үш үй мен түйе қорадай кең лабаз. Болып болғаны сол-ақ. Ал бұған жазған хаттың бәрінде де: «Құдайға шүкір, – дейтін әкесі, – жағдайым жақсы. Промсолым жылдан жылға қанатын жайып, өзім де байып жатырмын. Азиаттар алдымда құрдай жорғалайды». Әке байлығының сиқын торгке салғанда көрді. Ал көзі тіріде азиаттар алдында құрдай жорғалады ма, жоқ па, оны құдай біледі. Ал қаза тапқасын күл шыққандай, ай далада құс саңғып тастаған төбеге бір өзін жалғыз жерлегендері ақиқат. Қабір басына шанышқан ағаш крес те балықшы ауылдың қотыр түйелері сүйкеніп, бір жамбасына кисайып тұрды да, ақырында есебін тауып о да құлады. Сонан бері жалаңаш төбе басындағы жалғыз қабірдің топырағын жел үрлеп-үрлеп, құдай біледі, қазір жермен-жексен боп типылдап қалған болар-ау. Осыған дейін қамшы салғызбай келген ат кенет осқырып, ығысып артына шегініп қалғанда Федоров қолынан түсіп бара жатқан тізгінді әп-сәтте уысына жиып ала қойды. Еңсесін тіктеп, ат үріккен жаққа қарап еді, әлде бір қыстауға кепті. Қарсы алдында есік, терезесін суырып әкеткен иесіз қыстау үңірейіп тұр екен. – Туһ, сайтан алғыр – деп, неге ыза болғанын өзі де білмеген Федоров қасындағылардың арасынан әлдекімді іздеді. Анадай жерде бір топ солдат Тәңірбергенді қаумалап ортаға алыпты. Ызалы жандар оны тірілей түтіп жейтіндей қамшыларын үйіріп жатыр екен. Бірақ мырзаның міз бағатын түрі жоқ. Қара зегірен бешпеттің 946 сыртынан киген боз шекпеннің өңірін айқара ашып тастап қаннен-қаперсіз жайбарақат тұр екен. Федоров іздеген кісісін көргенге қуанып кетті. Жолында тұрғандарды қамшымен жасқап кимелеп келді де Тәңірбергенге ат тұмсығын тірей тоқтады. – Құдық қайда? Бір жанға көз салмай, сыртын беріп тұрған мырза бұған да бұрылмады. Қаны қайнап қалш-қалш еткен Федоровтың қолы қылышқа жармасты. Бірақ ол қынаптан суырам дегенше мына жақтан атын кимелетіп Акикөз жігіт жетті. – Тақсыр... тақ-сыр... Жұрт назары бұған ауды. Федоров жарқ еткізіп суырып алған қылыштың ұшын қынапта ұстап тұр. – Тақсыр!.. Тақсыр, мырза алдап тұрған жоқ. Бұл біздің ауылдың қыстауы. Он шақты құдық болатын. Қыруар малды суарғанда суы ортаймайтын... – Врешь, гад. Бұл бізді Аралдан шыққалы алдап келеді.
– Жоқ, жоқ, тақсыр. Алла атымен ант етем. Он шақты құдық болатын... – Ах, ты, косоглазый холуй! Ол құдықтар қайда? – Балықшылар көміп тастаған. – Балықшылар? – Иә, тақсыр, балықшылар. Ақтар... Ақтар келе жатыр дегесін әдейі істеп отыр. – Балық-шы-лар? – деді Федоров. – Иә, тақсыр, балықшылар. Ана жылы... Ана жылы әкеңді өлтірген кісілер. Өздері осы арадан онша қашық емес. Федоров атын тебініп қалды. Солдаттар да аттарын дереу қозғап, Федоровтың соңынан шаба жөнелді. Қара жерге тиген көп тұяқ жым-жырт даланы дүбірлетіп, 947 көзді ашып-жұмғанша балықшылар ауылының желке жағындағы қоңыр төбеге шауып шықты. Қара жардың ұшар басында жыпырлаған жерқазбалар қаңырап бос қапты. Тірі бір жан көзге түспеді. Тек сонау көк теңіздің өрінде желкен көтерген көп қайық бетін алысқа бұрып, көз ұшында кетіп барады екен. – Өртеңдер! – деді Федоров. Үй болған үйдің жанында үюлі жатқан отын лаулап ала жөнелді. Есік, терезелер пышыр-пышыр жанып, үйлердің төбесі әп-сәтте опыр-топыр ортасына құлап жатқан үстіне генерал Чернов та келіп жетті. – Подполковник мырза, бұныңды мақұлдамаймын. Федоров көз ұшында көк теңізді өрлей жүзіп бара жатқан желкенді қайықтардан назарын аудармай тұра берді.
* * * Сол күні түннің бір уағына дейін полк-полк, батальон-батальон, эскадрон-эскадрон боп кейінгі жақтан құйылып келіп жатқан әскерде қисап болған жоқ-ты. Қаталап шөлдеген аттар терін басқанша шыдамай, келе сала теңізге бас қойып жатты. Солдаттар шешінбей, үстіндегі шаң-шаң киіммен теңізге гүмп беріп қойып кетті. Ертеңіне бұлар кеш оянды. Тәңірберген шешінбей, астына жайған ақ тоқымға қисая кеткен-ді. Теңіз беттен соққан қоңыр самал астында қыбыр етпей қатып қалған екен. Жағалаудың түнгі дымқылы бұлар тұрам дегенше кеуіп те үлгерді. Жел көтерілген. Ұлы теңіз өкіріп, үйдей-үйдей толқындар ереуілдеп бой көрсете бастаған. Чернов әлдеқашан оянған-ды. Бұлар тұрам дегенше ол ақ арғымақ үстінде айнала төңірекке барлай қарап 948 тұр екен. Тәңірберген де жел ығында жалпылдаған шалғайын жиып, өңірін қаусырынып алды да, тұсап жіберген атына аяңдады. Қара жал айғыр ұзамапты. Қарақұрым әскердің алды ақырын қозғалып, қырға бет алып шыға бергенде, теңіз жағасының есірік желі құтырынып кетті. Шаң көтерілді. Толқын басы ағарды. Жағалаудың селдір сұйық қамысы жел астында суылдап шайқала бастады. Тәңірберген күн жауар деп ойлап еді; алғашқыда болар-болмас сіркіреп өткен сірке жауын бір сәтте бу боп ұшып та үлгірді. Сонан кейін-ақ шілде айының ыстық ауасы адам бойын ауырлатып, кір жайған үйдің иісіндей қапырықтана бастады... Ащы су ішкен аттар ырсылдап, аяғын әрең алып келеді. Тәңірберген ауылдан ере шыққан атқосшы жігіттен көз жазып қалды. Бел-Араннан ұзап, былайырақ шыққасын қыста да, жазда да құлазып жататын елсіз далаға қалыңдап кіре түсті. Бір кезде бұлардың алдынан тіске тиер қылтанағы жоқ қызғылт тастақ дала басталды. Осыдан былай қараған жол сонан қашан Қарақалпақ жеріне жеткенше құс ұшпайтын қу дала. Бұл жақтың жолын Тәңірберген тіпті білмейтін. Тек көнекөз шалдардың айтуына қарағанда, кессе қан тамбай безеретін де жататын осы мына далада жылда-жылда қазақ ауылын шауып ырғап-жырғап қайтатын Жөнеуіт ханның басмашылары мен балықшы ауылдың Қоңырат, Шымбайға астыққа барып қайтатын жаужүрек жігіттері ғана білетін жалғыз-жарым құдық болатын көрінеді. Рас болса, ұлы теңізге мінбелеп төніп тұрған сол көк қатпар шыңның кейбір шатқалы мен ұры жымдарында тас түбін тесіп, шымырлап шығып жататын тіс сындырғандай мұздай бұлақ ұшырасады дейді. Бірақ бұлар қанша жүргенде де құлазыған мына меңіреу даладан тірлік ізі байқалмады. Арал теңізінің 949 бұл беті тік жар. Алда әлі де сонay Тамақ-Қорадан әрі қарай басталатын Қасқа-Жол, Қара-Тамақ, Қоян-Құлақ, Қос-Құлақтың қиын асулары жатыр. Титығы құрыған әскерде бұдан артық жан созатын шама да қалған жоқ- ты.
Генерал Чернов тірі аруақтай. Бел-Араннан бері шыққалы күн-түн қатқан жүрісте оның өзі де, аты да болдырды. Соған қарамастан әлі де дініне берік. Ертеден қара кешке шақырайған күн астында жұрттан оқ бойы озғындап, қазықтай қақшияды да отырады. Жағы қуарған қу сүйек бет қап-қара, түтігіп кеткен. Жыра- сайда, төбе-төбенің астында ыңырсып қалып жатқан солдаттарға да бір қайырылған жоқ. Ендігі дедігі: қолда қалған кісілерді қарақалпақ пен қазақ жерінің шекарасына жеткізу. Ағылшын генералы уәдесінде тұрса, сол араға ар жақтан атаман Фелишев пен ақ офицер Сафар бұларды азық-түлікпен күтіп алуға тиіс. Бұған бірақ Тәңірберген сенбеді. Екі жүзді адам түгіл, тап осы қазір ол көктегі Құдайға да сенген жоқ- ты. Оған салсаң, біреуге біреудің жаны ашиды екен, рақымы түседі екен, ет-бауыры елжіреп аяйды екен деу ақымақшылық. Ондайлар не ақыл-есі кем, ақымақ немесе қолынан түк келмейтін дәрменсіз шерменделер. Өз басы осы қазір ештеңеге сенбейді де, дәмеленбейді де. Адыра қалған өмір. Алдамшы жалған. Өңшең екі жүзді, опасыз, көлгірлер мен имансыздар дәуірлеп, адамзаттың көз жасы мен қанына керелеген түкке тұрмайтын дүние! Жә, басқа басқа болсын. Ал, қане, сен... Сен өзің ше? Кеше құдіретің жүріп тұрғанда сен өзің не істедің? Алысты былай қойғанда, қасыңдағы қоңсыңа қайттің? Ағайын ішінде әлің жеткенді сауырлап қуып жүріп таламадың ба? Бүгін ғой, бастан бақ тайып, 950 бойдан қайрат, білектен күш кетіп, айбат пен айбардан айырылғасын жетім баладай жаутаңдап қалғаның. Бәсе... Бәсе де... Кеше солдаттар өзге емес, өз аулыңды талап, аяқтағы асыңды тартып ішіп, астыңдағы атты аударып мініп, қыз, келіншектеріңді зорлап жатқанда, соншама сорақы сұмдықтың бәрін көре, біле тұра қол қата алдың ба? Мыналар қолына түскенде балықшыларды да аяр ма еді? Кімді кім аяп еді? Арғы-бергі заманда адам адамды аяды ма, сірә? – Осы араға тоқтаймыз! Тәңірберген басын көтеріп алды. Жазғы күн талаурап батып бара жатты. Қолда қалған әскердің алды Қасқа- Жол, Қара-Тамақ асуына жетіпті. Әлі құрыған кісілер жеткен жерге жығыла-жығыла кетті. Тәңірберген де ат арқасынан алған көк қасқа ерге басын салып, шалқалап жата кетті. Көзіне ұйқы оралмады. Жұлдыздар жыпырлаған аспанға бей-жай көз тігіп жатып, осынау қызығы таусылған адыра қалғыр дүниеде өзінің бары-жоғын да сезбеген сұлық қалпы. Сүйтіп жатып ұйықтап кеткен екен, айқай-шудан оянды. Айсыз түн тастай қараңғы, көзге түртсе көргісіз. Тәңірберген оянған бойда не боп, не қойғанын білмеді. Апалақ-құпалақ атып тұрып жатқан кісілер де не болып, не қойғанын білмейтін сияқты. Түкке түсінбесе де, мылтыққа жармасып бет алды құла түзге тасырлатып оқ атып абыр-сабыр. Әлдекім әлдебіреулерге айқайлап, әлдеқайда жүгіріп барады. Жанталасып ұйқы-тұйқысы шыққандардың арасында иығындағы шекпен иінінен түсіп, бей-жәй тұрған жалғыз Тәңірберген. Осы қазір оған бәрібір. Атса да, асса да мейлі. Бәріне көнген, бәріне бейіл. Әлгі абыр-сабыр аяқсыды. Сүйтсе, түн жамылған біреулер бұлардың қаңтарып қойған аттарын қуып 951 әкетіпті. Ішінде генерал Черновтың ақ арғымағы, подполковник Федоровтың тарланы, Тәңірбергеннің қара жал құла айғыры да бар. Тәңірберген көк қасқа ерге құйрығын басып отыра кетті. Ұйқысы қанбаған. Басы зілдей. Өзіне салса осы араға қисайып жата кеткісі кеп тұр. Онан басқа ештеңе басына кipген жоқ. Тірлікте жақсылыққа да, жамандыққа да тойғаны сонша, жау қуып әкеткен әлгі жылқылар миына кіріп те шықпады. Тек бір кермек ащы дәм аузын қуырып бара жатқасын өз-өзінен тыжырынып тұр. Осы тұрғанда Кәленге дән ырза. Абзалы жауласпа. Жауласқан екенсің, аянатын не бар, шамаң келсе, жауыңды жерге тыққанша тыншыма. Кәленнің орнында болса бұ да осылай істер еді. Аралдан шыққалы бұлар шеккен бар азап, бұлар тартқан бар-бар тауқыметтің бәрі содан. Бұлардың жолында отырған ауылдарға алдын ала хабар беріп, құдықтарды көміп, шөл далада солдаттарды қырған сол. Түу-түу Қарала-Көпте отырған бұның ауылын алдап-сулап, ақтардың жүрер жолына көшіріп әкеліп арандатқан да сол. Аттарды қуып әкеткен басқа ешкім емес, бұны да істеген Кәлен. Иә, сол! Соның өзі! Бұл бірақ оның зұлымдығын асырған зымияндығына зығыры қайнап тұрған жоқ. зығыры қайнап қайтсін. Бұ да адамның адамға ежелден бері істеп келе жатқан көп қиянаттың бірі. Бізден бұрынғылар да сүйткен. Бізден кейінгілер де сүйтеді. Біз де солардың істегенін істеп, бірімізден біріміз жауыздықты, зұлымдықты, қайырымсыз қаталдықты асырып жатырмыз. Аң бол, адам бол, сол ана Абыл, Қабыл заманынан, Лауқыл ғаламынан бермен қарай күштінің әлсізге істеп келе жатқан қанға сіңген қашанғы қасиет. Адам баласы жүріп өткен іздің бәрінде жосылып қан жатыр. 952 Мырза көз қиығын генералға тастап еді. Мына жағдаятқа оның да иманы селт ете қоймапты, тіпті жайбарақат. Алдына әкеп тосқан атқа мінбеді. Қолына таяқ алды. Таяқтың ыңғайлы басынан ұстады да, жөн таппай иіріліп қалған әскерді бастап алға түсе берді. Тәңірберген тәлтіректеп бір-екі басты да тоқтады. Соңында қалып бара жатқан көк бас ерге жанары сөніп кеткен көзін caп тұрды да, тастақ жерді топырлап басқан жаяу кісілердін арасында ілбіп кете барды. Қазір оған аттың да, жаяудың да бәрібір еді. «Маған бәрібір», – деді осы ойды өзі де құптап. Сүлдерін сүйреткен кісілер күн кештете Қасқа- Жол, Қара-Тамақтан әрең асты. Көп адам ере алмай кейінде қалды. Әлі құрыған кісілер жол бойы бестен, оннан қалып жатыр. Тәңірберген оларға қарамауға тырысты. Қазір бұ да әлсіреді. Анадан туғалы жаяу жүріп көрмеген сорлы басы қарға адым жер мұң болып, кезінде бір қара беріп тіккізген адыра қалғыр етіктің шоңқайма биік тақасы басқызбай шойнаңдап келеді. Иығынан сыпырылып түсе берген соң үйленген жылы Ақбала боз тайлақтың жүнінен өзі иіріп, өзі тоқып, қара берен мақпалмен жағасын әдіптеп тіккен шекпенді де тастап кеткен-ді. Қазір бойында қалған жалтыз лыпа – қара зегрен бешпет. О да алқам-салқам. Өңір түймелері үзілген. Шамалы жүргесін қара етікті де шешіп, жол жиегіне қалдырып кетті. Күн көзінде қайнаған шоқтай ыстық топырақ табанын күйдіріп барады. Генерал Черновтан көз үзіп қалды. «О, Құдай-й!..» – деді мырза. Ар жағынан дыбыс шықпай, құр қырылдады. Аяғын ілгері басқысы келсе де денесін билей алмай, теңселіп тұрды да, жоғары қарады. Қара құстар бұрынғыдан да көбейіп кетіпті. Тәңірберген тұла бойынан қару іздеп таба алмады. Жә, құзғын аз ба. Қайсыбірін құртасың. 953 Бұларды торуылдап ұшып жүрген құзғындардың ар жағында, сонау заһарда шалқалап жатып алған мөп- мөлдір көк аспанға да, сол аспанда кеше қара дауыл түтіп дода-додасы шыққан бұлттың сілімтігіне де бұл дендеп ықылас қоймай, сүлесоқ, енжар көз сап тұрған- ды. Кенет шошып оянғандай болды. Аспан әлгіден де гөрі қашықтап, сырын ішіне бүккен жүмбақ дүние сияқтанып еді. Иә, аспан... Мына аспаннан өзі бұрын-соң байқамаған мүлде оқшау, тосын құбылыс аңғарғандай. «О, Жасаған!» деді ішінен. «О, Жасаған! Іші тар, қызғаншақ кісілерге не жорық. Бір-бірімен олар қайтіп қырқыспасын. Сен мына... Мына аспанға қараш! Аспан екеш аспанда да тыным жоқ екен ғой. Бұлт пен жел қысқа күнде қырық жағаласып, ұйқы-тұйқы майдандасады да жатады. Күн сонда туады. Ай сонда батып, түн мен күн бірін-бірі кезек жеңеді. Ай мен күн батқан сайын қай пенде мезгілсіз сөнген үмітін көргендей көңіл мұңданады. Сен тек жер бетіндегі тірліктің бұнымен таусылмасын, түннің артында күн барын, қуаныш пен реніш аралас жүретін және бір жарық күн жер бетіне қайта кеп, ертең тағы да мігерсіз өмір басталатынына сенесің. A-а?! Сенесің бе? Мен сенем бе? Ана генерал сене ме? Мына сорлы солдаттар сене ме?» Тәңірберген тәлтіректеп кетті. Миы айналып, көзі қарауытып, тап жаңа ғана көріп тұрған көз алдындағы дүние қапелімде көмескіленіп бұлдырап барады. Тілерсектен басталған діріл бүкіл тұла бойына тарап, әлі құрып тұрды да, ілгері бір басты. Теңселіп тұр. Көре қал, бұларды торуылдап ұшып жүрген құзғындардың жолы болады! «Иә, жолы болады» – деді Тәңірберген. Сосын аяғын аннан-саннан бір басып, есік пен төрдей жерге барды да тұра қалды. Тағы да көзі қарауытты. Басы айналды. Енді қайда қадам басарын білмей 954 тұр еді. Жаңа ғана көзін тіреген қараңғы түнек кенет жалқылдап қызарып баратты. Бұл не-е? Өрт… Өрт пе? Дүниені өрт алды ма? «Сүйтті» дегендей, өрт лебіндей ыстық жалын бетін шарпыды. Бұл бетін алып қашып еді, жалт бұрылған жақтан – әлгі қызыл жалын арасынан болымсыз бір тұлға қараңдады. Бұл соған көзін тігіп еді, жаңағы қараңдаған бірте-бірте бермен жақындап, адам бейнесіне енді. Кім де болса өртке қарсы жүгірген есалаң біреу. «Ой, бишара…» деді. Әй… әй… мынау таныс біреу ғой? Иә, таныс... Иә, таныды. Дәл өзі! Тәңірберген інісінің ақылға сыймайтын оғаш қылығына түсінбей, таңданып тұрды да, кенет қарқылдап күлді. Ха-ха! «О, сорлы... Есалаң... Есі дұрыс кісі үстіне келген өртті қарсы жүгіріп өшіре ме?» Ха-ха-ха! Жас мырза есін жиды. Сәптіреген есірік сана қайта оралып, осынау тас төбедегі ұшы-қиырсыз көк аспан мен жарқыраған күннің бәз баяғыша мөлдіреп тұрғанын көрді. Тек әлсіз буын бұрынғыдан да қаттырақ қалтырап, денесін билей алмай толықсып, теңселіп кетіп тұрған- ды. Әлгі тас төбедегі көл-көсір аспан мен аяқ астында ақ шаңдағы шығып жатқан жер бұның өзімен бірге теңселіп шайқала ма? Шайқалған аспан бірде ана шалғайы, бірде мына шалғайы жерге соғып, қайқаң етіп қайта көтеріліп кете ме, қалай? Ертеден бері тас төбеде торылдап жүрген репетсіз ірі құстар әлгіден де гөрі көбейіп, қанатын үсті- үстіне далп-далп қағады. Құстардың арғы жағында көк аспан мөлдірейді. Қаталап өліп бара жатқан кісілерге бір жұтым су татырмай безеріп алған безбүйрек қара жерге қарағанда, тас төбеңде мөлдіреген мына… мына аспан... әділ! Әділ! A-а?.. Әд-іл-л ме? Маған… генералға… Ана солдарттарға әділ ме? Жас мырза аспанға қайта қарап еді. Шаңқай аспан шалқалап жатып апты. Құбыла бет батар күннің ең 955 ақырғы,ең соңғы қанкүрең кызыл сәулесімен алаулап тұр. О, Жасаған... Жаппар Ие!.. Кессе қан тамбай безеретін де жататын адыра қалғыр қара жерге қарағанда, иә… иә… аспан әділ!.. Әділ!» – деп, ол осынау опасыз сұм жалғаннан кеш байқаған бір сырын жаһанға айқайлап жар салғысы кеп еді. Оған бірақ шамасы келмеді. Бұл кезде ол бар дауыстан жұрдай боп айырылған еді.
Үшінші кітаптың соңы
|