Бағдарламасы бойынша жарық көрді Әмірбек К
жүктеу/скачать 4,3 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ақын Фариза ОҢҒАРСЫНОВАҒА
- Халық əртiсi, профессор Асқар ТОҚПАНҰЛЫНЫҢ рухына
- Драматург Қалтай МҰХАМЕТЖАНОВҚА
- Академик тарихшы Манаш ҚОЗЫБАЕВҚА
СОЛАЙ ДА СОЛАЙ! Қазақстан Республикасы Парламентi Мəжiлiсiнiң де- путаты, Халық жазушысы Шерхан Мұртаза туралы көп сериялы киносценарий КИНО ЖУРНАЛ «Елiм, саған айтам, Елбасы, сен де тыңда!» Камал дос! Сен де құлақ түр. Себебi, сен – соқа, мен – трактор. БIРIНШI СЕРИЯСЫ Мəртебелi мырзалар! Бiраздан берi Жанымды жегiдей жеп жүрген құрт бар. Əрине, оны түсiнетiн де, Түсiнбейтiн де жұрт бар. «Ердi – ерiншектiк, Жердi арамшөп аздырады». Менi бiреулер «Ұлтшыл!» деп жазғырады. Өкпелейдi. Өкпелесе, «көшке берген тайлағын алсын», Немесе мен секiлдi Қайта-қайта депутат боп сайланып алсын. Жетесiзге жетi айтып, Санасызға сан айтып, Сессия сайын көзiмiздi алайтып 146 Тiл туралы Өңешiмiз жыртылғанша айтыстық. Тартыстық. Қырқыстық. Жата қалып жағаны да жыртыстық. Не бiттi? Базбiр депутат мырзалар: «Жылама, Жыласаң тағы да ұрам!» деп желiктi. Сонда солардың дiттегенi не?! «Мемлекеттiк тiл екi тiлде жүрсiн!» дейдi. Не деген сұмдық?! Құйқаң шымырлап, жүрегiң дүрсiлдейдi. Сиырдың тiлi – бiреу, Ешкiнiң тiлi – бiреу, Доңыздың тiлi – ол да бiреу. Тек жыланның тiлi ғана айыр. Бұл не? Жылан болсын дегенi ме, Əлде, лаң болсын дегенi ме? Түсiнiксiз!.. ЕКIНШI СЕРИЯСЫ Мырзалар! Жалпы, Жаманшылық ойлағандардың Арқасына алты қотыр, Желкесiне жетi қотыр шықсын. Қасиын десе қаны шықсын, Қасымайын десе жаны шықсын. Жүзге бөлiнгеннiң жүзi күйсiн! Солай ма, Қалаубек мырза?! – Шерхан-ау, саған халқың ырза. Сен бүкiл түркiге туыссың. «Руға бөлiнген у iшсiн!» – Солай ма, Мұса мырза? 147 – Солайы – солай! Ештеңе жоқ оңай. «Бөлiнгендi бөрi жесiн, Айрылғанды аю жесiн!» – Солай ма, Толымбек мырза? – Шераға! Құдайдың құтты күнi Айтып жүрсiз дуалы ой. «Ұлт пен сана», «Ұлттық парыз» – Бəрiне де куə ғой. Қарға тамырлы қазақпыз, «Қарына тартпағанның қары сынсын!» – Солай ма, Əмiрхан мырза! – Шераға! Аса құрметтi Шераға! «Табалдырықтан биiк тау жоқ». Бiз тұрғанда сiзге келер жау жоқ. Алайда, Абай айтқандай: «Қазақтың жауы – қазақ». Турасын сөйлеп туғанына жақпайтын Сiздей қазақ аз-ақ! Аз!
Өте-е-е аз, Шераға!.. – Сырт көз – сыншы: «Шерхан Тынысты бiледi, Тыныс жұмысты бiледi» Деп тақпақтайтын көрiнедi. Тыныс мырза, Сiз бұ гəпқа «нима» дейсiз? – Шераға! Тесiк ауыз тек тұрмайды. Не бiрдеңе жеп тұрады, Не бiрдеңе деп тұрады. Қай ауыздың қақпағы бар? Бiздiң өзбек ағайындардың да тақпағы бар.
148 Былай:
«Дар хакихат, битта одамнинг Битта қолтигиға Ихта таруз сиғмайди» деп гəпырады. Əй, олар да қатырады! Қазақшасы: «Бiр қолтыққа екi қарбыз симайды» дейдi. Сиғанда қандай! Сiздiң қолтығыңызға бiреу емес, Бiрнеше қарбыз сиып жүр. Мəселенки, əлгi Əмiрхан, Қалаубек, Мұса,
Толымбек, Жамбыл,
Рафаэль... Тағы да бiр-екi əйел. Олардың орынбасары бар. Барлығы да бiр қолтыққа сиып жүр. Айтқан сөзiңiзге айрандай ұйып жүр. – Ендеше, Жақсы журналист – ырыс, Жаман журналист – ұрыс. Солай ма, Тыныс?.. – Дұрыс, Шераға, дұрыс! – Дұрыс болса дұрысымыз, Бүгiн бiттi бiр iсiмiз. Мен Президентке кеттiм, Жұмысыңызға кiрiсiңiз!.. ҮШIНШI СЕРИЯСЫ Мəртебелi мырзалар! Тiл туралы қашанғы таласамыз? Андай-мұндай, Əжiк-күжiк,
149 Пыти-сыти деп, Отырып ап бал ашамыз. Қара суды Қанша сапырсаң да май шықпайды. Тас маңдайымдағы əжiмдi Тұрар Рысқұлов туралы жазған Бес кiтабым айшықтайды... Ешқашан ергенiм жоқ Бiр ағындарға. Не дейсiң, қарындас? Сұрағың бар ма? Айта ғой. – Ағай, бұ қазақта Сiзден өткен iрi жоқ дейдi. Арақ iшпейдi, Темекi тартпайды, Қыз-қырқынға қыры жоқ дейдi. Рас па? – Ай, мына қыз мұңайтты. Менi еркек емес деп кiм айтты? Менi бiреулер: «Тарпаң! Ашушаң депутат!» деп кiнəлайды. Маған ол пiкiр ұнамайды. Аш адам ашушаң келедi. Ауыл-ел аш болса, Ашушаң болмай не етерсiң? Бiр көзiң айға қарап, Бiр көзiң сайға қарап «Нервный» боп кетерсiң. Бұ қазақ
Кетiп бара жатса да құр кетпейдi. Бiреулер менi: «Тоң! Бiрбет!» дейдi. Құдай екi жүздiден сақтасын! 150 Халықтың нанын жегесiн, Оның қамын да жеу керек. Ел үшiн кеуделеп, Əлiмдi жиып тiрнектеп... Сонда менi «Бiрбет!» деп, Атағаны ма құрметтеп? Түсiнiксiз!... Қазiр не көп, Өзiңнен бетер зор көп. Қазiр не көп, «Ананы қорғау, Мынаны қорғау» туралы қор көп. Мен таң қалам! Бұ қазақ əуелi қорлайды, Сосын барып қорғайды. Тұрар Рысқұловты қорладық па? Қорладық. Əрi итерiп, берi жығатын Қазақ деген зор халық!.. ТӨРТIНШI СЕРИЯСЫ Вы хотите что-то сказать? Кто вы? Безработный? Да-а, сочувствую! Но-о, политика – дело тонкое. Я скажу образно: «Прави- тельство – паруса, народ – ветер, государство – корабль, время – море». Если государство – корабль, то мы полити- ки – матросы его. Я тоже матрос. Есть еще вопрос? Вообще, вопросы пора задавать на государственном языке. Олжас Сулейменов знает «Тысячу одно слово». И даже мэр города Алматы Виктор Храпунов знает такие слова, как «Айналайын», «Рахмет» и «Кө-өп рахмет!..» Последнее убежище негодяя – политика. Я – писатель! Зачем я полез в политику? Для того, чтобы одним негодяем было меньше в политике. 151 Наш корабль, несмотря на шторм инфляции и всякие де- вальвации, уверенно держит курс к дветысячи тридцатому году. Я с радостью встречу эту дату, тем более мне тогда, в дветысячи тридцатом году, стукнет 99 лет.
Қазiр Үкiмет шығарған Жарлықты Қайта-қайта оқумен Халықтың даусы қарлықты. Тiптi «Жарлықты орындау туралы» да Жарлық бар. Бұған кiнəлi кiм? Сен бе?
Сен емес. Мен бе?
Мен емес. Ендi кiм?! Баяғыда бiреу Үйлене салысымен соғысқа кетiптi. Бес жылдан соң оралса, Үйiнде үш бала өрiп жүр екен. Кiм əйелiн соғыста қорып жүр екен? Күйеуi:
«Оу, бұ қалай?» демей ме? Əйелi:
– «Бiрiншi бала-а-а-ам Сен соғысқа кеткенде iште қалған!» дейдi. – Екiншi бала ше? – «Сен соғыста жүргенде Ескi шалбарыңды Өзiме шақтап iстеп алғам! – дейдi. – Соны колхоздың жұмысына киiп жүрiп, Екiншi бала пайда болды». – Ал, үшiншi бала қайда болды? – Осыған келгенде, Апам да аң-таң, мен де аң-таң!..
Сол айтпақшы, Орындалмайтын Жарлықтың көбейгенiне Апам да аң-таң, Мен де аң-таң! Айтсаң – «Ойбай, Шерхан – Тарпаң!»
Мен бiреудi қиратайын, Немесе, мұқатайын деп тұрғам жоқ. Кешiрерсiздер, Қазiр менiң ашуым кеп тұрған жоқ!.. * * * Иə, Шерағаңның шерi жоқ... Қайтқан ба? Татаршалап айтқанда: – Все равно, Нервiсi яхшы, шыдамды сияқты. Парламент – огород, Шерхан абзи – садовод. Но, суы немношка азайған Напорсыз шлангы сияқты!..
153 ОЛЖАС «О, КЭЙ!» ДЕЙДI Ақын Олжас СҮЛЕЙМЕНОВКЕ
– Иншалла, я говорю по-казахски. На всемирном курултае в прошлом году я обратился к участникам тоже по-казахски начав со слова «бисмилла». Это произвело. Колбин обещал: за один год овладеть казахским, но не успел. Я не обещал, но выполнил. Вы называете меня «русскоязычным» поэтом и обвиняете в том, что я не понимаю тонкостей казахского языка. Напрасно. Вождь революции говорил: «Коммунизм – это советская власть плюс электрификация всей страны». Но, оказалось, не только электрификация, но и русификация всей страны. Телеграфные столбы русификации всюду, с ними сталкиваешься на каждом шагу. Вы помните загадку: «С когтями, а не птица, летит и матерится». Отгадка: электро- монтер, свалившийся со столба. Говоря образно, столб – это русский язык, а мы – монтеры. Только не надо материть столб. Что толку? Столбу все до фонаря. Когда я высказал эту мысль, многие возмутились: «Олжас, саган не болды-ы-ы? Что с тобой случилось?» Со мной все о,кэй! Посол болдым. А что с вами, айналайын казахи? До сих пор поднимаете проблемы казахского языка, еще продлив срок на десять лет. Рассказывают, как один аксакал в доме отдыха открыл чужую дверь и увидел спящую молодуху. Грудь была обнажена, и он стал пальцами мять ей сосок. Ну, анарының ұшын уқалайды. Молодуха проснулась, спрашивает: «Ой, ата, не болды?». А старик отвечает: «Ловлю станцию «Маяк» из России. Да не могу настроиться». Кое-кто из нашей интеллигенции напоминает мне героя этого анекдота. Делает одно, говорит другое. Ищет «Маяк» на чужой груди. Еще один пример. Как-то сосед обратился к Ходже Насреддину: «Дай, говорит, аркан, на время». Ходжа отвечает: «Мой аркан заболел». Удивился сосед: «А аркан разве может заболеть?». «Может, – отвечает Ходжа. – Особенно, если хозяин не хочет отдавать». Сейчас развелось множество демократов: Ходжа Насред- динов, не желающих бросить народу даже кончик аркана, чтобы вытянуть его из бездны нищеты. На просьбу они отвечают «Аркан захворал». Я сказал до обеда чиновникам: «Научитесь хотя бы здоро- ваться «Ассалаумагалейкум, аксакал!» А они после обеда была-а-ай амандасады: «Привет, саксаулы!». Иншалла, по знанию государстенного языка Олжас Сүлейменов – аксакал, всех чиновников обскакал... Мне не нравятся некоторые казахские пословицы и по- говорки. Ну, макал-мател! Например: «Таспен ұрғанды-ы-ы аспен у-у-ур!» Зачем? Я бы сказал иначе: «Таспен ұрғанды- ы-ы таспен у-у-ур!» Или другой пример: «Кiсi елiнде султан болғанша, өз елiңде ултан бо-ол». Зачем, ултан бо-ол? Я бы сказал: «Чем быть на чужбине султаном, лучше быть на родине Нур- султаном!...» Сау бо-ол! Чао!
155 ҐКПЕЛЕМЕ, СЕН МАЄАН! Ақын Мұхтар ШАХАНОВҚА – Көпен iнiм! Сенiң мынау кешiңде де Айнымайтын ағасы деп, Жыртылмайтын жағасы деп, Бар едi ғой бағасы деп, Рақмет, бүгiн маған сөз бердi. Бiздiң ауыл есiңде ме? Бiресе Шəуiлдiр деп, Бiресе Қызылқұм деп, Бiресе Отырар деп, 156 Талай-талай өзгердi. Бiлесiң бе мен өзгерген кездердi? Бiресе полигон деп, Бiресе конгресс деп, Бiресе желтоқсан деп, Бiресе Аралым деп, Көп өзгерiп, көп сабылдым, қарағым. Ендi, мiне, Бiшкекке Елшi болып барамын... ...О, жасаған! Қалай қашып құтылам деп масадан Бiр жұмырбас түн iшiнде Там үстiне жатыпты. Жата салып қалың ұйқы қатпарына батыпты. «Тауықсыз да таң бозарып атыпты». Содан кейiн сол жұмырбас не етiптi? Там үстiнде жатқандығын тарс ұмытып кетiптi. Дəрет қысса амал бар ма? Атып тұрып апыл-ғұпыл жүргенде Торғайдай боп топ етiп Там үстiнен құлап түстi бiр демде. Көк есектiң тұяғындай Қап-қатты екен жер тiптi. Жазым болып жұмырбастың Қол-аяғы бiрдей сынып мертiктi. Ойында жоқ еш күдiк, Бiр досы кеп хал сұрады кешкiлiк. Жан қысылып жатқан кезде Жанашырлық осы ма? Қыбыр етiп кiрпiгi, Жыбыр етiп ерiнi, Ол былайша жауап бердi досына: – Не етемiн? 157 Халiмнiң қалай екенiн Бiлгiң келсе, там үстiнен құлап көр! О, оқырман, осыны ойлап теңселер, Сықақшының халiн бiлгiң келсе егер Там үстiнен құлағандай, Төсек тартып сұлағандай, Халiңдi кеп сұрағандай, Сен де сықақ жазып көр. Көпен iнiм! Отырарда сен де тудың, Отырарда мен де тудым. Жасым үлкен, сондықтан демде тудым. Жасың кiшi болғасын кенде тудың. Қасқасуды бiр айналып, Отырарды шыр айналып, Туған жерге жиi барып тұрамыз. Сонда естiген бар едi ғой бiр аңыз. Айтайын, Айтайын да Қырғызыма қайтайын. ...Құдыққа түсiп кеткен баласына əкесi кептi. Кептi де былай дептi: – Балам! Ешқайда кетiп қалма, Қазiр арқан əкеп шығарып алам!.. Сол сияқты өзiң де Сатираның құдығына түсiп кеткен баласың. Қырық жастан қыр ассаң да наласың. Барселонаға бармадым деп, Қамқорлыққа алмадың деп, Өкпелеме, сен маған! Қамқорлыққа қалай алам, Өз жұмысым тiптен көп. 158 Өнбес жерден дау iздеп, Шыңғысханды жауыз деп, Атағымды асқақтатып бiткем жоқ! Шеберлiкпен шегендесең құдықты Сен боласың мұрагер. Арқан əкеп шығармаймын мен сенi, Түсiп кеткен құдығыңда тұра бер. ПОЭЗИЯ ПАТШАЛЫҒЫ Егер Мұхтар Шаханов бұдан мың жыл бұрын дүниеге келсе кiм болар едi? Отырарда туып, Сирияда қайтыс болған Əбу Насыр əл-Фараби бабасы секiлдi «Қайырымды қаланың тұрғындары» деген трактат жазар ма едi? Онда Мұхтар Шахановтың аты Мұхтар Шаханов емес, Əбу-Мұхтар ибн Шахан шайыр əл-Отырари Шам шаһари боп кетер едi. Ал, Мұхтар Шаханов XV ғасырда туса ше? Онда «Өзбек – өз ағам, сарт – садағам» деп, Керей мен Жəнiбек хан секiлдi 1456 жылы қазақ мемлекетiн Шу бойында емес, Арыс жағасындағы Шəуiлдiрде құрар ма едi? Одан кейiнгi ғасырда туса ше? Қара қыпшақ Қобыланды батыр секiлдi егеулi найза қолға алып, космополиттер туралы толғанып... Кешiрiңiздер, космополит деппiн-ау, о заманда космополиттер болған жоқ қой... Егеулi найза қолға алып, махаббат жырын толғанып... «Қабырғадан оқ тисе, Қамқор болған қарындас», – деп, қыз Құртқаны айналдырып, үйленiп алар едi. Жалпы, Мұхтар ағам ғашық болмайды – ғашық болса алмай қой- майды.
Егер 1835 жылы туғанда Шоқан Уəлиханов сияқты Қыр- ғызстанға елшiлiкпен емес, экспедициямен барып «Манас» жырын манаптардың аузынан жазып алар ма едi?
159 Ал, XIX ғасырда дүниеге келсе ше? Оһо-о-о, онда Ыбырай Алтынсарин атасы секiлдi:
деп өлең жазар ма едi? Əлде Мұстафа Шоқай секiлдi Түркiстан Республикасын құрам деп Францияда жиырма жыл ғұмыр кешiп, Германияда талқаны таусылар ма едi, кiм бiлсiн?.. Немесе Жүсiпбек Аймауытов секiлдi «Бала өз ана тiлiнде тəрбиеленбесе, ұлтқа қызмет ете алмайды» деп шыр-пыры шығар ма едi? Əйтпесе Ахмет Байтұрсынұлы, Əлихан Бəйме- нов... Ой, Бəйменов деппiн-ау... Əлихан Бөкейханов секiлдi «Алаш» партиясы емес, «Халық рухы» партиясын құрар ма едi? Ал, XIX ғасырдың соңында кiндiгi кесiлсе ше? Онда Сəкен Сейфуллин, Бейiмбет Майлин, Iлияс Жансүгiров секiл- дi 37 жылы «халық жауы» атанып, атылып кетер ме едi? Əйтпесе «Бейiмбет жау болса, мен де жаумын!» деп, Ға- бең секiлдi бесеудiң бiрi боп Сталинге хат жазар ма едi? Негiзi, Мұхтар Шаханов 1942 жылы дұрыс туған. Масқара- ай, Гитлер 1941 жылы Шыңғысхан секiлдi Отырарды жаулап алғанда қайтер ек? Онда, əумин, Мұхтар Шаханов жоқ едi. Бар болған күнде де Гетемен жарысып немiс тiлiнде өлең жазып жүрер ме едi, кiм бiлсiн? Бəрiнен бұрын Арал проблемасын кiм көтерер едi? Желтоқсан көтерiлiсiн ше? «Ей, Мұха, қой дегесiн қоя сал. Шындықтың түбiне жет- пейсiң, шындық сенiң түбiңе жетедi» деген қағиданы құла- ғына да қыстырмай, «Желтоқсан эпопеясын» кiм жазар едi? Əсiресе «Мемлекеттiк тiлдi шекараны қорғағандай қорғау керек!» деп кiмнiң шыр-пыры шығар едi? Бiр күнi: – Мұхтар аға, сiз алмаған шетелдiң шен-шекпенi, атақ- дəрежесi қалмады. Бəрiн алдыңыз. Ал, өз елiмiздiң орден, медалiнен неге қашасыз? Ең болмаса «Ерен еңбегi үшiн»
160 медалiңiз де жоқ. Соның себебi не? – деп сұрадым. Сонда Мұхаң айтты: – Отан – бiздiң ең үлкен Анамыз. Əркiм өз Анасына қызмет еткенi үшiн жылу дəметпеу керек. Отан да өзiнiң ерекшеленген, дараланған ұлдарын марапаттап отыруы шарт. Бiрақ, ол өте əдiлеттi болуы керек. Ал, қазiр кез келген заңдастырылғын ұрының ең кемi екi орден, үш медалi бар. Солардың қатарында жүргiм келмейдi! – дедi. Есiме Брежнев түстi. Керегедей кеудесiнде орден қадай- тын орын жоқ едi ғой жарықтықтың. – Брежневтi крокодил жұтса не болады? – деп сұраған- дарға: – Онда крокодил он күн бойы орден құсады! – дедiк. Егер Мұхтар Шахановты крокодил жұтса не болады? Он- да крокодил рухтанып, қазақ тiлiнде сөйлеп кетер едi. Ақындар да альпинист сияқты. Шыңға шыққысы келе- дi. Шыңға өрмелеген альпинист ғайыптан тайып, құзға құ- лайды. Жартаста қалған серiгi: – Амансың ба-а-а?- деп айғалайды артынан. – Аманмын! – Тiрiсiң бе? – Тiрiмiн! – Еш жерiң мертiккен жоқ па? – Жо-о-қ! – Ендеше арқан тастаймын. Қағып ал да, қайтадан өрме- леп берi шық! – Арқаныңды ала алмаймын-ау... – Неге-е-е? – Мен əлi жерге жеткен жоқпын! Алатаудың шыңындай ана тiлiмiз күндердiң күнiнде құздан құласа, артынан арқан лақтыратын кiм? Мұхтар Ша- ханов қана ма? Əлде Амангелдi Айталы... Халық сүт сияқты. Бiр қарағанда сүт аппақ. Басқа қасиетi байқалмайды. Бiрақ оның құрамында бəрi бар. Май да бар, құрт та бар, iрiмшiк те бар. Əсiресе, А,В,С деген витаминнiң түр-түрi бар. Бiрақ олар көзге көрiнбейдi. Мұхтар Шаханов ше? Қатық сияқты. Бiр қасық қатық бiр қазан сүттi ұйы- 161 тады. Мұхаң қайда жүрсе де ақ сүтiнен ажыраған емес. Шахановтың күш-қуаты – оның поэзиясында. Мекен-жа- йы – поэзия патшалығында. Ендеше, Мұхтар Шахановтың өзiне сөз берейiн. – Дүниенi дүр сiлкiндiрген шоғыр қолбасшылардың чоңы Наполеон: «Соғысу үшiн үш нəрсе керек!» дептi. «Бiрiншi – ақша, Екiншi – ақша, Үшiншi – ақша». Нағыз ақындарға Наполеон армандаған ақшадан гөрi мұра болатындай мұратты нəрсе керек. Ол – поэзия, поэзия тағы да поэзия! Тышқан тiрлiк таусыла ма, сiлкiнiп тастап сiрескен ойдың сеңiн бұзбасаң, ақындығың қайсы?! Мысық тышқанның бəрiн тани бермейдi, бiрақ тышқан- ның бəрi мысықты таниды. ...Дештi қыпшақ даласында, Сырдария жағасында, Оты өшпеген Отырар қаласында Поэзия патшалығы өмiр сүрген деседi. Қас жауынан қаймықпаған, Жүрегi де шайлықпаған Ханның сонда бiр мысықтан Қайтқан екен меселi. Таянып тұрып бүйiрдi, Хан былайша бас уəзiрге бұйырды: – Ертеңгiнiң ерлiгiн Бүгiнгiден бастаңдар. Бастаңдар да, бұл мысықты Далаға апарып тастаңдар, Қасқыр ауласын!.. Бас уəзiр былай дедi: – Хан ием! Əбiгерге салмаңызшы Сiз елдi, 162 Ұстай алмас мына мысық Қасқыр түгiл күзендi. Күреңiтiп, түтiгiп, Тiлiн тiстеп, тұтығып, Бұлқан-талқан ашуланды хан сонда: – Кiм айтты саған? Аңға қиқу салмайды деп, Аяғынан шалмайды деп. Сары далада қасқыр түгiл Сасық күзен алмайды деп. Кiм айтты саған? Мысықты ешкiм жақтырмайды деп, Жыртқыштарға дəп қылмайды деп. Кiм айтты саған? Ханның қара мысығына Қасқырдың бəрi тақ тұрмайды деп?! Бұта түбiн бұғып өссе болады ма оңған iс? Бұл мысықтың ата-тегi – жүрек жұтқан жолбарыс. Бас уəзiр хан сөзiнен аспады. Аспады да мысықты далаға апарып тастады. Қара мысық қайтып келдi. Бас уəзiр саспады. Саспады да мысықты Тағы апарып тастады. Қара мысық қайтып келдi. Рас, рас!.. Əуелгiде əжептəуiр бас қатты. Бас қатты да мысықты Тағы апарып тастатты. О, масқара-ай! Ертесiне шыққан кезде арай күн, Қара мысық тырналап тұр Дарбазасын сарайдың. Хан ием де, Уəзiр де Таң қалысты жата қап: – Жүре берсе не қылады «Бөрi» деген атақ ап?.. ...Поэзия патшалығына алып келген мысықты – Сағыныш пен махаббат. «Бағаласаң махаббатты бағала, Бағаласаң махаббатты бағала». Поэзия патшалығын сағынсам Сол мысықтай көп жүрмеспiн далада!.. 1992 жылы жазылып, 2007 жылы толықтырылды. 164 ЖАЌСЫ, АЙНАЛАЙЫН! Ақын Фариза ОҢҒАРСЫНОВАҒА Iшi ауырған баладай Телефоным шыр еттi. Звондаған кiм екен Дiр еткiзiп жүректi? Болмысым, жаным-сұрапыл. «Ə» дегенге, «Мə» демей Ойланайын, тұра тұр. Өлеңнiң шамын өшiрiп, Мұңданбай да жынданбай Жаздым талай очерк. 165 Кейiпкерiм қаншама! Телефон шалған сағынып Ұлбала, Кəмшат, Шəмша ма? Шiркiн! Менен бiреу бiр күн: «Қайда барасыз?» деп сұраса, Ең əуелi Торғайға тартар едiм. Торғайдай тозып кеттi-ау арқалы елiм. Облыс əкiмi Шөкеев те ғажап адам! Ойпырай, сол емес пе Телефон шалып мазалаған? Айтқаным жоқ ащы сын. Дəрiптем ем газетке «Бас қаланың басшысын». Астананың əкiмi боп, Бас қаланың əкiмi боп Iшi пысқан Зəкең бе? Шəкең бе? Жоқ, Сəкең бе? Мəкең бе? Жоқ, Бəкең бе? Тəкең бе? Жоқ, Жəкең бе? Кiм болса да менiмен Сөйлесем деп отыр-ау? Ойым он сақ. Тоқырау... Трубканы көтермей Неғып тұрмын, апыр-ау?! – Əлеу! «Атырау?» Жақсы, айналайын! 166 А?! «Шын жыласа соқыр көзден жас шығар. Жазатын болсаңыз Бiздiң жақта да Мүйiзi қарағайдай басшы бар!» Дейсiз бе? Жақсы, айналайын! Əйтеуiр Атырау жуық арада көшпей ме? Бара жатқанның балтасын, Келе жатқанның кетпенiн алып жүгiре берсем, Менiң өкпем өшпей ме? Өлеңiмдi кiм жазады? Əкiм жазып бере ме, Əйтпесе əркiм жазып бере ме? Жақсы, айналайын! Не жаңалық? Немене?! «Каспий тасып жатыр?» Жақсы, айналайын! Оған менiң де жаным ашып жатыр. А?! «Кесiрткелер қашып жатыр?» Е-е, елдiң де экологиясы бұзылды. Жуанымыз жiңiшкерiп, жiңiшкемiз үзiлдi. Баяғыда Каспийдiң кесiрткесiн Алматыға əкелсең, Бес жылда крокодил боп шыға келетiн. Қазiр Каспийдiң крокодилiн Алматыға əкелсең, Бес жылда кесiртке боп кетедi. Бұл – шындық! Кезiнде кесiрткемiздi Крокодил қыламыз деп құлшындық! Иə!.. Ауылымызға əкiм қып Қойды дей ме Тəйтiктi? «Патшасы ақынын iздеген ел – бақытты, 167 Ал, ақыны патшасын iздеген ел – сормаңдай» деп Ақсақ Темiр айтыпты. А?! Əкiм қайтiптi? «Қоғадай жапырып жатыр?» Менi əкiм «Шай iшiп қайтсын деп шақырып жатыр?». Кiм? Кiм болса да бармаймын! Əкiм шақырмақ түгiлi, Əкең шақырса да бармаймын! Өзi звондап шақырса айып бола ма, Я, тағынан тайып қала ма? «Өкпелейдi?» Өкпелесе – өкпесi түссiн! Сендерге айтатұғын аяз сын бар: «Саяз су сарқырап ағады», Саязсыңдар! Байқаймын, Байқаймын да басымды шайқаймын! Теңге десе тентiреп зырлайсыңдар, Мəдениеттен жұрдайсыңдар. Қарындарың тоқ болса, Қағаздарың «көк» болса, Ештеңенi ұрмайсыңдар! Бiр қарағанда дырдайсыңдар, Неге тiл мəселесiн Тiк көтерiп тұрмайсыңдар? «Апай!» Немене апай? Апайға Шай беретiн Шапай ма? Апайда айқай көп, Шапайда шай-пай көп. Апайға айқай керек емес, Шай-пай керек. Шапайға шай-пай керек емес, Айқай керек. Шапай шай-пай берсе, «Пай-пай!» дер ек... Жақсы, айналайын! Жақсы!.. А? Қашан қайттым қай даудан? Кiшкене кiдiре тұр, Өтiп алайын тағы да Депутаттық сайлаудан... Жақсы, айналайын!.. 1990 жыл 169 ИТ ЖЫЛЫНА ИГI ТIЛЕК Халық əртiсi, профессор Асқар ТОҚПАНҰЛЫНЫҢ рухына
– Мен, қазақтың тұңғыш кəсiпқой режиссерi, Республика- ға еңбегi сiңген өнер қайраткерi, халық əртiсi, профессор Асқар Тоқпанұлы Тоқпанов! Əй, шалтрафан! Жолымды кес-кестемей кет былай! «Ақын мен бозбаланың айырмашылығы неде? Ақын ға- шық болса, не жыр туады, не сыр туады. Бозбала ғашық бол- са, не ұл туады, не қыз туады. Екеуi де елге керек». Мұны айтқан кiм? Жетпiс үш жасында жетпiс үш спек- такль қойып, жетпiс үш жасында бiр ұл, бiр қызды қатар 170 таптырған арлан мiнездi, арқар мүйiздi – Асқар Тоқпанұлы Тоқпанов! Құдайға шүкiр, қыт-қыттаған тауық жылымен қоштасып, ит жылының табалдырығынан да аттадық. Тауық жылы бi- реуге сауық жыл болды, бiреуге қауiп жыл болды, бiреулер- ге мауық жыл болды. Сауық жылы дегенiм – сайрандадық, қауiп жылы дегенiм – ойрандадық, мауық жылы дегенiм – тайраңдадық. Тауық жылында кiмнiң тарысы пiссе, соның тауығы болуға тырыспадық. «Ашуланып төркiнiне кетiп қал- ған жеңгемiздi əкелдiк!» дегендей, ағайын-жұрттың ақша- сын өзiне қайырып, өзiмiздiң төл теңгемiздi əкелдiк. «Төбел тазға – төрт теңге, ойма тазға – он теңге, қырма тазға – қырық теңге» дегендей, əркiмнiң несiбесiне қарай үлестiрiп бердiк. Жалпы, тауық жылы соншалықты табысты болмаса да, намысты жыл болды. Хо-ош, ал ит жылынан не күтемiз? Халық ұғымында «ит те жетi қазынаның бiрi». Айтар тiлек сол болсын – ит жылы қазанымыз тасып, қазынамыз мол болсын! Ит жылы иттей боп шаршасақ, жақсылықтың жолында шарқ ұрып шаршайық. «Итiң жаман!» деген де ауыр сөз... «Ит байласа тұрғысыз жер» деген де тəуiр сөз емес, ауыр сөз. Экологияның енесiн ұрып, құрдымға жiбере жаздадық. Құрдым емей немене... Құмырсқа көлеңкелейтiндей шөбi жоқ құлазыған қу дала- мызға итсигек өсiрсек те бiрдеңе өсiрiп баптайық, сақтайық. Жерiмiз жетiмсiремесiн. Жер де театр секiлдi. Сыншы iнiм Сығаев айтқандай «Те- атр – тiрi организм. Ол да ауырады, сауығады, бiр уақ салы суға кетсе, бiр мезгiл сергидi, қалғитын кезеңдерi де болады, бiрақ қашанда көңiлi ояу, көзi ашық, көкiрегi даңғыл». Арамызда аяқтан шалдырмайтын, арқадан алдырмайтын түлкiлер де бар. Қалай десек те, түлкiнi тазы болып шалуы- мыз керек. Баяғы театрдың байбатшалары Қаллекей, Елағаң, Серағаң секiлдi сегiз қырлы дара туған дарындарымыз қайда? Жастарды жiп байлап жетектеп жүрiп театрға əкелемiз. Жетектеп жүрiп рөл беремiз. «Жетектеп қосқан ит» түлкi ала 171 ма? Көп байланған бұзаудан бұқа шықпайды. Қара сөздiң қадiрiн бiлмейтiндер қазақтың сөзiн батпаққа батырып айта- ды. Дарымаған жарымайды. Сыпырғы бүрi түскенше жақсы сыпырады. Бүгiнгi бүтiн сыпырғылардың түрi бар да, бүрi жоқ.
Бұдан бұрынырақ Лопе де Веганың «Собака на сене» деген спектаклi бiздiң орыс театрларында жүре бастағанда атын қазақшалай алмай ит-əуремiз шықты емес пе? Бiр газет «Шөп үстiндегi ит» деп аударды. Бiр газет «Шөптiң түбiнде жамбастап жатқан ит» деп аударды. Ақырында «Шөптi не өзi жемейтiн, не өзгеге жегiзбейтiн ит» деп аударды. Ақырында «Шөп қорыған ит» деп аудардық. Менiмше, бұл да оңып тұрған аударма емес. Мұны халқымыз «Ит қорыған жер- ге өш» деп баяғыда-ақ аударып қойған. Қазына – халықта, халық – қазына. Халықтан үйренейiк. Кейбiр кеудемсоқтарға: «Ей, бейбақ! Сен көзi тiрi көсем емессiң, классиктен садақа кет! Ұмытпа, ұлы ұстазың – халық!» десең, ит терiңдi басыңа қаптап, иттей талауға əзiр. «Қапқан иттен өш алам деп, мен деп қапсам, аузымда не қасиет қалады?» Абайдың «Жаны аяулы жақсыға қосамын деп, əркiм бiр ит сақтап жүр ырылдатып» деген сөзi бүгiнгi заманды меңзеп тұрған жоқ па?» «Күшiк асырап ит еттiм, ол балтырымды қанатты». Халқымның көзiндей қайран, Абай! Театр комедияға зəру, сатираға сусап отыр. Кейбiр пьеса- лардағы бос сөз, бөстекi əңгiме, итiр-қылжың күлкi кiмге ке- рек?
«Театр киiм iлгiштен басталады». Станиславский! «Театр адам жанын сауықтырады». Сухомлинский! «Тайғанақтық тақырға отырғызады». Толстой! «Тiрi адамның ардан аяулы жерi бар ма?».
Абай! «Еккенiң тiкен болса, орғаның балауса болмас».
Əуезов! «Жағадан алған дұшпаннан, етектен алған ит қауiптi».
Бауыржан Момышұлы. Тоқ етерiн айтқасын Тоқпанұлы тоқтайды. Ит жылына игi тiлегiм мынау: ит мiнiп, ирек қамшылап келгенiмiз де жетер, ит жылы иттен сүйек қарыздар болмайық! Ит жылы ит басына iркiт төгiлiп, қызыл итiмiз қыңыр кетпесiн! Əумин!.. * * *
Бұл пародия 1994 жылы 7 мамыр күнi Əуезов атындағы академиялық драма театрында алғаш рет орындалғанда Ас- қар ағам қатысып едi. Асқар – асқар ма, Алыстан көрiнбесе. Асқан – асқан ба, Шашылып төгiлмесе. ...Асқар таудай Асқар ағамның сөзi де, өзi де сағынышқа айналды.
173 ДИЮ ЖЕТЕКТЕГЕН ДРАМАТУРГ Драматург Қалтай МҰХАМЕТЖАНОВҚА Баяғы бала кезiмiзде, яғни «Үйiмiзде, төрiмiзде портрет- те тұрған кiм?» деп əн салып, үлкендердiң əр сөзiне там- санып, не болса соған құдайдай құлдық ұрып сендiк-ау?! Бастауыш класта ағайларымыз «Бiз табиғаттың бермесiн тартып аламыз!» деп үйреттi. Расында да, қазiр табиғат тыр жалаңаш. Жүдеу. Табиғат та адамдардан «өш» алды. Рухани байлығымыз жамау, жан-дүниемiз жүдеу. Сондай шақтарда 174 қалың қауымға рухани байлық сыйлаған данышпандардың көркем дүниесiне көз жүгiртiп, арқамыз кеңидi. Кенеземiз кеуiп кеп, бiр-екi кесе су iшкендей кiшкене болса да шеке- мiз жiпсидi. Сондай бiр соқталы ағамыз, дархандықтың бел- гiсiндей дарын иесi бiздiң Қалағаң, Қалтай Мұхамеджанов едi-ау!.. Алла тағаланың бойына берген байлығын адамзатқа сыйлап кеткен тұлға! Мектептегi ағайларымыз «Адам маймылдан жаратыл- ған!» деп оқытты. Бiз бiрақ оған сене бермейтiнбiз. Неге? Адам маймылдан артық. Ақыл-ой иесi. «Ал, маймыл неге дамымай қалған?» деп ойлайтынбыз. Кейiнiрек кiтаптарды парақтасақ, бұл туралы талай ғалымдар таласқан көрiнедi. Сонау 1925 жылы дiн иесi Введенский айтыпты: «Бiз май- мылдан шықтық деген көзқарастың орнығуына сонша- лықты құштар емеспiн. Сiздер, материалистер, туысқандары- ңыздың кiм екенiн өте жақсы бiлесiздер» деп, оларды май- мылдың қатарына қойған ғой. Сол тұста Луначарский бы- лай дептi: «Əу баста хайуаннан жаратылып, ақыл-ойының арқасында адам дəрежесiне көтерiлгендер артық па, əлде Алла тағаланың жаратқан пенделерi қайтадан хайуанға ай- налып жатса, солар артық па? Бiлмеймiн, əйтеуiр Введен- ский айтқандай адамдарды аңдармен туыстырып жатсақ, хайуандарға обал-ақ!» деген ғой. Мен бұл əңгiменi Қалтай ағаның аузынан естiп, қағазға түртiп алып қойған едiм. Бiз Қалағаңның ұшан-теңiз бiлiм- паздығына, əсiресе ауыз əдебиетi стилiндегi əсерлi əңгiмеле- рiне аузымызды ашып, көзiмiздi жұмып таңырқап жүрсек, о кiсi «Əбiш Феномен ғой!» деп Кекiлбаев iнiсiне басын шай- қап, тəнтi боп отыратын. Ал, менiң Қалағаңа деген құштарлығым, тəнтiлiгiм мен ынтызарлығым он жетi жасымнан басталды. Мектептi бiтiр- гесiн Отырар аудандық халық театрында əртiс боп iсте- дiм. Мəдениет бөлiмiнiң меңгерушiсi Көмекбай Мұсаев бiр жылда төрт спектакль қойды. Соның бiрi – Қалтай Мұхамед- жановтың «Қуырдақ дайын» комедиясы. Əуелi көп көрiне бермейтiн Болаттың» ролiнде ойнадым. Сосын «Жаратқан жақсылыққа бастап жүр ме, түсiмде қызыл түлкi сойып 175 жүрмiн!» деп спектакльдiң басынан аяғына шейiн əндетiп жүретiн басты кейiпкер Ережептiң ролiн маған бердi. Қуа- қы сөз, қунақы қимыл, жағымпаздық бейненi шығару оңай болған жоқ. Жаспыз ғой. «Осыншама сөз бен ойнақы əрекеттердi қалай тапқан?» деп таңырқайтынмын. Одан кей- iн студент кезiмде ойда-жоқта «Қазақ əдебиетi» газетiнiң қызметкерлерiмен кездесуге бара қалдым. Ой, қуанғаным- ай! Алғаш рет Қалтай ағаны тiрiдей көрдiм. Сонда iстейдi екен. Тай жарысқа қатысқан балалар секiлдi кiлең шикiлi- пiсiлi студент-ақындар өлең оқыды. Жүрегiм дүрсiлдедi. Жыр-жарыстан қалай қалам? Бiрақ, қойны-қонышымда да- йын өлең жоқ. Сонда да сұранып сахнаға шықтым. Қалтай ағаның «Қуырдақ дайын» комедиясындағы ең күлкiлi тұста- рынан үзiндi оқыдым. Басқаны қайдам, Қалағаң мəз: – Сықақ жазасың ба? – деп сұрады. – Жазам! – дедiм. – Оқышы! – дедi. Оқыдым. Жатқа. – Осы өлеңдерiң қазiр өзiңде бар ма? – дедi. – Жоқ! – дедiм. – Онда ертең редакцияға əкел. Келiстiк пе? – деп шеге- ледi. Апардым. Бiр аптадан соң «Қазақ əдебиетi» газетiнiң соңғы бетiндегi «Бүйенбайдың пұшпағы» атты айдарға жа- рияланды. Сатирамның кiндiгiн Оспанхан Əубəкiров кессе, тұсауын Қалекең кестi. Тағдырдың бұйыртқаны шығар, ержеттiк. Есейдiк. Күн- дердiң күнiнде Қалағаң саяси-сатиралық «Ара-Шмель» жур- налына Бас редактор боп келе қалды. Мен о кiсiнiң орынба- сары – жауапты хатшымын. Əдетте, Қалағаң сиыр сəскеде жұмысқа келедi де, бiр сағаттай отырып үйiне қайтып ке- тедi. Соны бiлiп алғанбыз. Бiр күнi түстен кейiн Қалағаң тығыз шаруамен редакцияға соғып менi iздесе... Жоқпын. Екiншi күнi iздейдi. Жоқпын. Үшiншi күнi сұрастырса, тағы да табылмай қалғанмын. Сонда Қалтай аға қабылдау бөл- месiндегi хатшы қызға: – Ай, Айнаш,– дептi,– жауапты хатшыға айтыңызшы. Ер- тең қолы тисе сағат үште менi қабылдасыншы!.. 176 Оны естiп шек-сiлемiз қатты. Бiр-ақ сөзбен талай нəрсенi аңғартқан ағам-ай... ...Түркiстанның 1500 жылдығына байланысты «Асар» қо- рын құрамыз деп Қалтай Мұхамеджанов, Шерхан Мұртаза, Өмiрзақ Айтбайұлы бастаған зиялы қауым өкiлдерi бас қос- ты. Дастарқанға қара уылдырық, қызыл уылдырық келдi. Шер-ағаң қарап отырмай Қалтай ағаны қажады: – Қалаға, осы қара икра мен қызыл икраның айырмашы- лығы неде? – дедi. Сол сəтте профессор Құлбек Ергөбектiң тiлi қышып: – Қызыл икра жесеңiздер жеңгемiздi қанағат тұтып үйле- рiңiзге қайтасыздар. Қара икра жесеңiздер қатын iздеп қаң- ғып кетесiздер! – дейдi қаси сөйлеп. Сонда Қалтай аға: – Ой, айтқышым-ай,– дедi мұрнын майыстыра сипап қо- йып, – осылардың шешесiн шикiлей қосып жұтсам да маған түк əсер етпейдi. Дастарқанда отырған ашқарақтау бiр кiсi пiскен тауықты тұтастай тарелкасына салып ап, құйрық жағынан бастап мойнына дейiн паршалап жегенiн аңғарған Қалтай аға қағыс жiбермей: – Əй, шырағым-ай, қораздан кейiнгi қызықты өзiң көрдiң- ау! – дедi. Жалпы, Қалтай ағаға деген көзқарасымды «Социалистiк реализмнiң» қатып қалған академиялық марапат-мақтауы мол стилiмен бiлдiргенше, өзiмше өрнектесем қайтедi? Осындай орамы көп ойлардың жетегiнде жүрдiм. Сөйтiп, күндердiң күнiнде қалжыңы қанына сiңген Қалағаң туралы пародия жаздым. Мiне, соның бiр парасы... ... Мың бiр түн. Таң атты. Шаhеризада төсегiне жатты. Келесi кеште: – Ей, ұлы бақытты патша! – дедi Шаhеризада. – Ендi сiз- ге Қалтай қожаның Диюдан қалай құтылғаны туралы хикая айтайын.
Жаратқан жаппарға шүкiршiлiк еткен Қалтай қожа маңда- йын сəждеге тигiзiп, намаз оқымаса да соно-о-оу Мекке, Мəдинеге барып: «Лə иллаhа иллалла, Мұхамед расулалла. Мұсылманмын расында!» деп құдайға құлшылық қылды да, 177 тəбəрiк ретiнде бiр құмыраны құшақтап Алматыдағы үйiне қайтты. Күндердiң күнiнде «Қу құмыраның iшiнде не бар екен?» деп ойлады. Көзi қызығып көзенiң қақпағын ашып едi, ал- памсадай бiр Дию атып шықты да Қалтай қожаның аяғына жығылып, тəу етiп, жалбарынды: – О, Сүлеймен пайғамбар! Сiзге жолықтырған Алла-таға- лаға бұ жалғанда разымын. Əмiрiңiзге құлдық!.. – Ғафу етiңiз, мен Дəуiтұлы Сүлеймен пайғамбар емес, Қалтай Мұхаметжановпын. – Қойыңызшы, сiз шынымен Сүлеймен пайғамбар емес- сiз бе? – Өтiрiк айтып өле алмай жүр дейсiз бе? Пайғамбар емес, драматургпiн? – Е-е, ендеше түсiнiктi, – дедi Дию. – Пайғамбар болмасаң, онда жеткен жерiң осы. Қазiр қазықтай қағамын да... – Дию-ау, күнəм не? Құмырадан құтқарғаным ба? Түнде түсiмде дəу қара төбетке мiнiп жүр едiм, осыған көрiнген екен ғой. Онсыз да көрген құқайым аз ба едi, құдай?! – Қалтайжанды шошытқан қандай құқай? – дедi Дию. – Ол өзi ұзақ хикая. Бiрақ, Дию аға, сөздiң қысқасы, кол- басаның ұзыны жақсы. Мұрсат берсеңiз қысқаша баянда- йын.
...Ерiнбеген етiкшi, жалықпаған жазушы болған заман- да Əлжаппар ағамыздың бiр кiтабы Жазушылар одағында талқыланды. Мəселе бiреу: кəрияның шығармасы сыйлық беруге лайық па? Гу-гу пiкiрге құлақ түрсем, жарықтықты жабағыдай түтiп, киiз басқандай тепкiлеп жатыр екен. Сы- налып, сыбағасын алған жазушының несiн аяйын, дүбiрге қосылып мен де тепкiледiм: «Менiңше, мемлекеттiк сыйлық- ты Əлжекеңнiң кiтабын ерiнбей-жалықпай оқып шыққан адамға беру керек!» дедiм! Сол сол-ақ екен, соңыма шырақ алып түстi. Айыпқа бұйырмаңыз, сiз сол Əлжекең жiберген Дию емессiз бе? – Доғар! – деп долданды қара дəу! – Дию ұстап, Дию жұмсайтындай қазiргi жазушылардың қайбiр қауқары бар? Осы ма құқайың? 178 – Мен не көрмедiм, Дию аға! Шоқпарын сүйреткен Шона пiрəдар: «Ойбай, кiтабымдағы қылыштай өткiр қыршаңқы сөздердi Қалтай ұрлап алып, өзiнiң комедиясына пайдалан- ды!» деп қара аспанды қақ айырып аттан салғасын Жазушы- лар одағында менiң мəселем қаралды. «Сөз ұрлағам жоқ!» десем, сенбейдi. «Нан ұстайын, құран ұстайын, Шөке, сiзден сөз ұрласам, басқан iзiм артымда қалсын!» деп қарғансам да қарамайды. Амалым таусылып, ақырғы уəжiмдi айтуға мəжбүр болдым. «Шонадан сөз ұрлағанша, соқырдан көз ұрлағаным артық!» дедiм. Бiттi! Дау шықты, тағы да бiр жау шықты деген осы. Тағы бiр құқайдан құтылғанымды айтайыншы. Көрер жарығым бар екен, Брежнев деген патшаның тұсында бiздiң бiр ұлық басымды алмадай қағып ала жаздады. – Дiкiлдемей, тiгiсiн жатқызып сөйлеген пенденiң жа- нын ұлық та алмайды, бүлiк те алмайды. Сенi шақырған қай ұлық?
– Имашев! Қылышын қынабына салмайтын. Сол ұлық шақырып жатыр дегесiн, жазған құлда жан бар ма, құстай ұшып жеттiм. Үстiмнен үлкен арыз бар екен, сөздi ұлық бас- тады:
– Орталық партия комитетi сiзге үлкен сенiм бiлдiрiп, басшы орынға iлiктiрдi. Ал, сiз болсаңыз жұмыс уақытында служебный машинаны пивнушкаға мiнiп барып, сыра-пыра iшiп қайтатын көрiнесiз. Осы рас па? – дедi. Артымда – арыз, шегiнетiн жер жоқ. – Саттар Нұрмашевич! – дедiм. – Өзiме төр бердiңiз, қолыма мөр бердiңiз, рақмет! Жаяу жүрiп табаны тозбасын деп машина бердiңiз, рақмет! Ал, ендi сол машинамды пивнушкаға мiнiп бармағанда, артынан итерiп баруым керек пе? Күлмес хан күлiп жiбергесiн, менiң де бетiме қан жүгiрдi. Сау қалғаныма садақа берiп, «төбел тазға – төрт теңге, ойма тазға – он теңге, қырма тазға – қырық теңге» үлестiрдiм. Мен көрмеген құқай бар ма, Дию аға?! – «Қалтай айтты!» деген қазақы қалжыңдарды мен де естi- гем! – дедi Дию. – Есiмде қалғандарын есiңе салайын ба? – Ауыз – сiздiкi, құлақ – бiздiкi! – дедi Қалтай. 179 – Ендеше екi құлағыңды берi тосып тыңда. Арқалы ақын Əбдiлда Тəжiбаевтың жетпiс жылдық ме- рейтойын сырбаз iнiсi Сырбай Мəуленов басқарыпты. Қиын- нан қиыстырып, ұтымды сөздермен ұйқастырып, өлеңмен өрнектеп жақсы келе жатса керек. Алтыншы не жетiншi адамнан кейiн кешеуiлдетiп сөз бергенiн кеуiлiне алған Қал- тай-қожа: – Арақ тұрғанда бозаның қадiрi жоқ! Қазақ тұрғанда қожаның қадiрi жоқ! – дептi де сөзiн жал- ғастыра берiптi. ...Ұлты немiс, үш тiлдi ана тiлiндей меңгерген Герольд Бельгердiң Тəшкенде тұратын əкесi Алматыға қыдырып келгенде: – Сталиннiң немiстердi Қазақстанға жер аударғаны жақ- сы болған! – дептi Қалағаң. Ол уəждiң астарын аңғармай, тiксiнiп қалған əкесi: – Неге олай дейсiң? – десе керек. Сонда Қалағаң: – Əйтпесе, – дептi, – мына Герольд қазақтың қолына тү- сер ме едi! ...Мəдениет министрлiгiнде репертуар алқасының бас ре- дакторы боп тұрғанда бiр жас драматург өзiнiң шағын пье- сасын əкеп: – Осыны оқып шығып, ақыл берiңiзшi, аға! – деп өтiнiптi. Қалағаң қабырғадағы Маркстiң портретiне қарап тұрып: – Мынаның сақалының арасында 60 жыл адасып жүрген адамнан не ақыл сұрайсың, қарағым? – дептi. ...Қалағаңның елге бара қалса бiр жақын ағайы төсек тартып қатты ауырып жатыр екен. Əйелi татар болса керек. Əңгiме арасында бiреу баласына мотоцикл сатып əпергенiн, сөйтiп оның апатқа ұшырап қаза болғанын айтады. Сонда Қалтай аға: «Ажалыңнан бұрын өлгiң келсе, татардан қатын ал, əйтпесе мотоцикл сатып ал!» деп жөпелдеме қалжың ай- тыпты.
Бұл əңгiме татардан қатын алып, жоғарыда жорға мiнiп жүрген шенеунiктердiң құлағына жетiп, Қалекең бiраз қуда- лауға ұшыраса керек.
180 ... Машина апатына ұшыраған Қалағаңа дəрiгерлер: «Ми- ыңыз шайқалған» деп диагноз қойған. Сонда Қалағаң: – Тезiрек справка жазып бере қойшы, айналайын! – дейдi кəдiмгiдей қуанып. – Ол кiмге керек? – Үйдегi жеңгеңе,– дейдi Қалағаң. – Əйелiм анда-сан- да ұрысқанда «Миың жоқ сенiң» деушi едi. Миымның бар екенiн дəлелдеу үшiн керек боп тұр, айналайын! ...Қалағаң Мəскеуге ұшатын болады да, жора-жолдаста- ры əуежайға шығарып салады. Жолашар жасап тұрып: – Жiгiттер, – дейдi Қалағаң, – осы бiздiң қатын көрiпкел, əулие! – Оны қайдан байқадыңыз? – Əлгiнде ғана əйелiм шамаданымды қолыма ұстатып тұрып: «Ендi, шыға басасыңдар ғой!» деп едi, айтқаны ай- нымай келдi! – Ендiгiсiн өзiм айтайыншы, Дию аға! – дедi Қалекең. Сөйтiп, бастан кешкен хикаяларын баяндай бастады. ...Жапонияға ұшқанымда қасымдағы бiр шетелдiк шала- шарпы орысшасымен: – Ағылшынша бiлесiң бе? – дедi. Басымды шайқадым. – Немiсше ше? Басымды шайқадым. – Француз?.. Басымды шайқадым. Ол қолын бiр сiлтедi де, терiс қарап отырды. Оның иығы- нан қағып: – Қазақша бiлесiң бе? – дедiм. Басын шайқады. – Өзбекше ше? Басын шайқады. – Ұйғырша ше? Басын шайқады.
181 Мен де қолымды бiр сермеп, терiс қарап отыра берiп едiм, əлгi шетелдiк ыржалаңдап кешiрiм сұрағандай қабырғамды күтiрлете қапсыра құшақтады. – Тоқтай тұр! – дедi Дию гүр етiп. «Мен сүйдедiм, бүйде- дiм» дегеннен гөрi «Қалтай сөйдептi» дегенi сүйкiмдi ес- тiледi. Ел не дейдi? Менiң естiгенiм былай: ...Олжас Сүлейменов Қазақстан Жазушылар одағында бiрiншi хатшы, Қалтай аға екiншi хатшы кезi. Дiнмұхамед Қонаев күндердiң-күнiнде Қалекеңдi қабылдауына шақыра- ды да Олжас екеуiнiң басы пiспей жүргенiн айта келiп: – Ендеше, сенi басқа қызметке қояйын,– дейдi қамқор кө- ңiлмен. – Мəдениет министрi Лəйлаға орынбасар боп барсаң қайтедi? – Ой, Димаш аға, мен екi қатынға бiрдей қалай орынбасар болам? – дейдi Қалекең ат-тонын ала қашқандай. Димаш аға оның мəнiсiн түсiнбей: – Қалайша? – дейдi таңдана. – Аға, – дейдi Қалекең кəдiмгiдей үрей танытып. – Жұмыс- та Мəдениет министрiне, үйде келiнiңiзге орынбасар болсам менен не қалады? Ертесiне Димаш аға Қалекеңдi кинемотографистерге бас- тық етiп жiбередi. ...Он екi қабатты Журналистер үйi құмырсқаның иле- уiндей құжынаған дəуiр едi. Бəрi де бiр есiктен кiрiп, бiр есiктен шығады. Қалтай Мұхамеджанов саяси-сатиралық «Ара» журналының, Шерхан Мұртаза «Егемен Қазақстан» газетiнiң, Камал Смайылов «Ақиқат» журналының бас ре- дакторы. Əрқайсысы əр қабатта. Ең төменгi қабатта – кафе. Ерiнi кеберсiп, таңдайы кепкендер кафеге түсiп, шай-пай iшiп дегендей жан шақырып тұратын. Сондай бiр шiлденiң ыстығында Қалтай аға Шерхан бауырына телефон соғып: – Төмендегi суатқа құлап қайтсақ қайтедi? – деп ұсыныс жасаса керек. – Жарайды, Қалеке, – дептi Шерағаң, – қазiр Камалмен сөйлесейiн. Сосын сiзбен хабарласам.
182 Сəлден соң: – Қалеке, – дептi Шерағаң, – Камал дос өзiнде жоқ, ЦК- ға... жоғарыға кетiп қалыпты. Сонда Қалтай аға: – Смайылов кетсе бiздiң аузымызды өзiмен бiрге қалта- сына салып алып кетпеген шығар? – дептi қуақыланып. Тапқыр сөзге тəнтi болған Шерағаң: – Түсiндiм,– дептi, – ендеше төменге түсе берiңiз. Сол күнi Шерағаң шағын кафеге «Камал-кафе» деп ат қо- йыпты. – Ей, бақытты болғыр Дию аға. Кiмдi-кiм не демейдi, кiмдi-кiм бөгемейдi? Ендiгiсiн өзiм айтайыншы. Сол «Ка- мал-кафеге» бармай тұрып, маған «Халық жазушысы!» де- ген атақ бердi. – «Атақтың атасына нəлет, алмаймын!» деп үзiлдi-кесiлдi бас тартпадың ба? – Имандай шынымды айтсам, бұл атақтың өзi Кəрiшал айтқандай, менiң «дуакеш – жадуалығыма» берiлген жоқ, көркем əдебиетке жұмсалған көз майымның ақысы. – Байқаймын, басымды шайқаймын! – дедi Дию таңыр- қағандай. – Сөз саптауыңа қарағанда, қу бiткендi қуалап, Диюды дуалап, жынды жетектеп, шайтанға шарық кигiзiп, қажырын қайтарған Қалтайсың-ау, сiрə?! – Тiфə, тiфə! Сiз Дию емес, əулиесiз! Тамырымды тап бастыңыз!.. – Рас па? – дедi Дию көпшiк қойғанға көтерiлiп. – Сiз сияқты қисынсыз өтiрiктi қиыстырып айта алмай- мын. Имандай шыным!.. – Немене, менiң сөзiме күдiгiң бар ма? – Əрине! Басыңыз киiз үйдей, кеудеңiз есiк пен төрдей, танауыңыз үңгiрдей, аузыңыз апандай. Сонша тұлғаңызбен қуықтай ғана құмыраға сиды дегенге кiм сенедi? Қисынсыз. Аяғым салбырап, аспаннан түстiм десеңiз бiр жөн... – Сенi қалай сендiрсем екен? – Сөзiңiз рас болса, құмыраның iшiне кiрiп шығып, кө- зiмше көрсетiңiзшi. – Қазiр... Дию əп-сəтте буға айналып, құмыраның iшiне құйындай ұйтқып сiңдi де: – Сен ендi сенесiң бе! – дедi сес бiлдiргендей. Сол заматта Қалтай қожа мөрлi тығынды құмыраның аузына тыға қойып, тарс бекiттi. Жаңа ғана «Жаныңды алам!» деп жалаңдап тұрған Дию бейбақ болып, жалына бастады: – Айналайын, атажан! Қадiрлi Қалаға!.. – Ендi жарық дүниенi ұмыт, жарқыным! – дедi қаһарына мiнген Қалтай қожа. – Пайғамбар жасынан асқанымша сен секiлдi Диюлардың шашбауын көтерем деп-ақ шаршадым. Дүние – кезек, ендi ашсам – алақанымда, жұмсам – жұды- рығымдасың. Мен сенi бұдан былай бұйдалы түйем секiлдi жетектеп жүрем, бiлдiң бе? Құмыраның iшiнде құлындай шырқырап пұшайман бол- ған Диюдың даусы пұшықтың сөзiндей мiңгiрлеп естiлдi: – Айналайын, атажан! Қадiрлi Қалаға! Не қылсаңыз о қы- лыңыз, бəрiне де бақұлмын. Бiрақ, сiзден өтiнерiм – менi, құдай ақы, пайғамбарларға барып жамандай көрмеңiзшi!.. Дию деп драмалық шығармаларды əдейi астарлап, жұм- бақтап айтқаным ғой. Драматургия Диюдан кем бе? Ал, Ди- юды жетектегендi драматург деп атайды. ...Жарты əлемнiң iлiмiн жадында сақтаған жарықтық ұстазым «Дию» жетек- теген драматург.
184 АЛТЫНШЫ АРМАН Академик тарихшы Манаш ҚОЗЫБАЕВҚА Күндердiң күнiнде маңғаз Манаш сексен жасқа келгенде «Ух!» деп бiр нəрсеге өкiнгендей терең күрсiнiптi. – Не болды, Манаш? – дептi бəйбiшесi. – Жəй, əншейiн, шаршадым, – дептi Манаш. – Сенiң шаршаған кезiңдегi күрсiнгенiң бiр бөлек, ал мы- на күрсiнiсiң бiр бөлек. Одан да шыныңды айт, батырым! – дептi бəйбiшесi. – Жоқ, жəй əншейiн шаршадым, – дептi Манаш. – «Аттың сыры иесiне мəлiм», бұ жолғы буалдыр күрсi- нiсiңнiң сырын ендеше мен айтайын, – дептi бəйбiшесi.
– Иə? – Азаматтың алты арманы бар, – дептi бəйбiшесi. – Аза- маттың бiрiншi арманы – сұлу жар сүю. Ол арманың орын- далды, Манашым. Азаматтың екiншi арманы – ұл сүю, қыз сүю. Ол арманың орындалды, Манашым. Азаматтың үшiншi арманы – ел қорғау, жер қорғау. «Ер- макты» жазғаның елдi қорғағаның, «Əмiр Əбдiғаппарды» жазғаның жердi қорғағаның. Азаматтың төртiншi арманы – докторлық диссертация қорғау. Ол арманың орындалды, Манашым. Басқасын былай қойғанда, аузын айға бiлеген академиксiң. Азаматтың бесiншi арманы – жер дауы, жесiр дауын шешу. Жер дауын да, жесiр дауын да, тiптi ғалымдардың да дауын, залымдардың да дауын шештiң. Құдайға шүкiр, Ұлттық Ғы- лым академиясы тарих жəне этнология институтының ди- ректоры болдың. Ол арманың да орындалды, Манашым. Ал, азаматтың алтыншы арманы – бiр уақ қыз-келiншек- термен ай астында алтыбақан теуiп, ақ сүйек ойнап, кiшкене көңiл көтеру едi. Ел қорғаймын, жер қорғаймын, докторлық қорғаймын деп жүрiп алтыншы арманыңның орындалмай бара жатқанына өкiнiп, тере-е-е-ң күрсiнген шығарсың?.. Терезеге қарап терең күрсiнген Манаш мырза мырс етiп күлiп жiберсе керек. Мойындағаны ма? Кiм бiлсiн, солай шығар... * * *
Алтыншы арманды қойшы, тəйiрi. Көкемнiң көзi тiрiсiн- де айтқан көп қалжыңдарымыздың бiрi едi ғой. Алты алаштың арманын арқалап арманда кеткен ағам-ай!
186 ЌАЖЫГЕЛДИНДI ЌУЄАН ЌАЖЫ АМАНТАЙ қажыға Өткен ғасырда бандыны қуған Хамиттi естiгендерiңiз бар шығар. Ал, мен осы ғасырда Қажыгелдиндi қуған Аман- тай қажымын, айқайлап-ақ қажыдым. «Аттан, Аттан!» деп, «Қажыгелдиннен сақтан!» деп баяғыда айттым. Ешкiм «е» демегесiн, елең етiп елемегесiн келген iзiммен керi қарай қайттым. Қайтпағанда қайттiм? «Заман – түлкi, тазы болып жүрмiн-ау? Қажыгелдиннiң мойнына салу керек қыл бұрау!» деп тағы айттым. «Денiң сау ма?» дегендей ешкiм мəн бермедi... 187 «Аттан, Аттан! – деп, Қажыгелдиннiң жолына құру керек қақпан!» деп айтқан сөзiм сол кездегi Бас прокурор Хитрин- нiң қышыған жерiн дөп басты. Жат елдегi қашқынмен жа- тып кеп соттасты. Бiрақ Əкежанның «əлəулайы» мен Хи- триннiң «халаулəйi» таусылмайтын жыр болды. Заң алдында зар илеп, Қажыгелдин тайқып жүрдi. Ал, Хитрин былайша «Халаулəйiн» айтып жүрдi: – Қаштың ба, Қажыгелдин, табам қайдан?
Уh! Əкежан-ай, Елiрiп жүрген бiз ғана, Елден безген сiз ғана. Амантай қажы: – Аттан, Аттан! Қажыгелдинге – қақпан! * * * – Ау, Амантай ағасы, Тоқта, Тоқта! Қажыгелдиннен басқа Коррупционер жоқ па? 2004 жыл 189 ЌАЗIРГI ПОЭЗИЯДАЄЫ ЌАРА МЫСЫЌ Аты əйгiлi арқалы ақындарымызға «Қара мысықты жыр- ла» десек, олар қалай жырлар едi? Құдай бiледi, былай жырлар едi: жүктеу/скачать 4,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|