Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сәдуақас Т. С 28 Шығармалар жинағы. Алматы: «Сораба» қоғамдық қо

221
Бала едім мен де сондай болбыраған,
Сенімге себеп болды сол бір адам.
Ақтабан, Қара бие, қоңыр сөмке, –
Айнымас енді серік болды маған.
Білдірмей жылжиды алға уақыт керуен,
Пысықпыз қайбір одан жақұт терген?
Сайлы орын болды ғой ол сақама да, –
Топ бала топай терсек Жақыпкөлден!
Сөмкеге сиып кетті қалағаным,
Мамаштың салдым тәтті таба нанын.
Әрнеге бір ұрыншақ болып алдым,
Ұмытып әкемнің де «сабағанын».
Айтылмай ел алдында сырым қалмас,
Атадан келе жатқан ырым жалғас:
Ұстазым Қалекеңе – Қалымтайға, –
Апардық сол сөмкемен жырымды алғаш.
Дегендей ұлы өмірдің аш парағын,
Тербелді сол сөмкеде жас қаламым.
Баллардың шек-сілесін қатырғалы, –
Кітабын Қожанасыр тастамадым...
Артыңда ол да жаман із қалмаған,
Ұстаздар үлгі шашты ізгі арнадан.
Сақталды сол сөмкеде балдыр-батпақ,
Балдырған өлеңдерім қызға арнаған.
Қателік қылсаң бетке ол да салық,
Жақсы екен жанашырлар қолдаса анық:
Апырай, аға-апалар қандай абзал,
Кешірген қатемізді, жолға салып.
Тозды ғой сөмке, не бар тозбай қалған,
Озды ғой уақыт шіркін, озбай ма арман?
Аттанып кеттім мен де бір қиырға,
Адамға арман қолын созбай ма алдан?
Намыс қой жігер берер жігітке ерен,
Құйғытып қырдан астым күлікпенен.

222
Есіркеп қоятұғын елге барсам,
Есімде апаларым Үміт деген.
Бірі – апам, бірі – жеңгем, бірі – аптайым,
Жаныма жылу берген шуақтайын.
Тілектес болып жатса түлектерге,
Мен қалай қуаныштан бүр атпайын?
Бұл күнде мен де сирек елге барам,
Көз жұмған сол ақ сүтін берген анам.
Аналар ақ жаулықты аман болсын,
Әлдилеп ұрпақтарды келген әман.
Ел болдық, енді бекіп жатқан іргем,
Тілейміз ел ертеңін хақ, тәңірден:
Жоқ іздеп жүрмесін деп кейінгі ұрпақ,
Ойлай жүр, азаматтар атқа мінген!
СЫЙЛЫ ЕДІҢ ҒОЙ СЕН ЕЛГЕ...
Бәтияның рухына
Сыр мінезді сыйлы едің ғой сен елге,
Жоқ дегенге көңіл шіркін сенер ме?!
Бұл өмірде шын әділдік болса егер,
Бақыт сыйлап, бастар еді сені өрге?!.
Сұм тағдырға кім бар еді бал ашқан?
Көз тиді ме, сөз өтті ме адасқан?
Өкпеге де қимайтұғын өмірде, –
Жан едің ғой әзіл-назы жарасқан.
Рухың шарлап Омбы - Көкше маңайын, 
Әз бейнеңді ұмытар ма ағайын?
Ақ ниетің, кең пейілің сияқты, –
Ел жадында сақталар жан сарайың!..
Жоқ еді ғой жалған сөйлер дұшпаның,
Таппадық па көңіліңнің құштарын?..
Амал қанша.., өзің баулып түлеткен, –
Бақытты боп, ұшсын биік құстарың!..

223
ТҮТІНІ ТҮЗУ ШЫҚҚАН ЕЛ
Түтіні түзу шыққанда, Тірлікке дайым рза адам;
Құйын кеп үйін жыққанда, Құбылды дей бер бұл заман!..
Құтыртып құнтсыз қонақты, Қайран ел құтын тонатты;
Көлденең емес көк атты, Қазаққа қазақ оқ атты?!.
Не дейді атаң, кәрі әжең, Сыйластық салты тозғасын?
Қамығып
 
жатса Жаңаөзен, Қайтіп ел тыяд көз жасын?!.
Заманның бітеу жарасы, – Ұрылар менен қарылар;
Жас ұрпақ түлеп санасы, Әдеттен жаман арылар.
Адалдық салтын жақтайды, Халқының қамын жеген ер;
Елдіктің рухын сақтайды, Түтіні түзу шыққан ел!.. 
ДОС-ЖАРАНДАР ТҮЛЕП ҰШТЫ ӘР ТҰСҚА 
Абылайхан ауылында бірге өскен,
Ауыл болып, бауыр болып күн кешкен;
Кездер қандай, қадір тұтып халықты,
Хан ордасын еткен бәрі даңқты;
Қайран өмір бір орнында тұрмайды,
Құмдай сусып, қызығыңды ұрлайды...
Дос-жарандар түлеп ұшты әр тұсқа,
Салды білем өмір сынақ, тартысқа;
Сұм өмірдің салмағы ма халыққа,
Амалы ма жұрттың – бейқам нарыққа?
Ата жолы тұйықталды, көнерді,
Жерлес жандар шығарды не өнерді;
Дүние үшін туғанымен арбасқан,
Бекер қауіп етті олардың біреуі;
Пұл табам деп шалғайдағы қандастан, 
Шетелге ауып кетті олардың біреуі;
Жоқ-жітігін маңайдағы ауылдың,
Малша иіріп шыға келді біреуі;
Иемденіп жер мен мүлкін қауымның,
Қамшы үйіріп тұра келді біреуі;
Ашкөзденіп, әр мансапты сағалап,

224
Нәсіпті ел боп кетті олардың біреуі;
Іскерлікпен тасы өрге домалап,
Кәсіпкер боп кетті олардың біреуі;
Кісі тонап, қанжар тығып қойнына,
«Түрме» кезіп кетті олардың біреуі;
Туған жерден – ақша мініп мойнына,
Мүлде безіп кетті олардың біреуі;
Күйіндіріп кетті солай біреуі,
Тиын қуып кетті солай біреуі;
Біреулердің арбауына алданып,
«Боза» қуып кетті олардың біреуі;
Пір әулеті екенбіз деп, қамданып,
«Қожа» болып кетті олардың біреуі;
«Жұлдыз» болып кетті олардың біреуі,
«Қырғыз» болып кетті олардың біреуі;
Күрсіндіріп кетті олардың біреуі,
«Үйсін» болып кетті олардың біреуі;
Шамшыл болып кетті олардың біреуі;
«Алшын» болып кетті олардың біреуі;
Хан ордасын қадір тұтса бабасы, – 
Табын іздеп кетті солай біреуі,
Бір жемқорға жалшы болып шамасы, –
«Бағын» іздеп кетті солай біреуі;
Қиын кезде – өгей болған өз елі, –
«Оралман» боп қосылды кеп біреуі;
Толы орман боп толықситын кез еді,
Сұм заманның жіпсігенде сіреуі;
Бекітем деп туған елдің тұғырын,
Мансап қуып кетті олардың біреуі;
Орталыққа арнаймын деп ғұмырын,
Аңсаттырып кетті олардың біреуі;
Дос көңілдің емес қой бұл мінеуі,
Қабыл болсын бәрінің ақ тілеуі!
Әр қияға кетсе бәрі бауырдың,
Не болады күйі қайран ауылдың?..
Селк етпесе сұм өмірдің саяғы,
Дос-жаранды қайдан табам баяғы?!.

225
*   *   *
Амал қанша мынау тағдыр-талайға,
Мимырт тірлік мұрша бермес қалай да:
Бізге қымбат әпке-жезде үйі бар, –
Аттың ізін салмай кеттік Мамайға?!.
Асыл әпкем қадыры бар маңайға,
Қамар жездем қара жолға қарай ма,
Қамыға ма, қалың ойлар қамай ма?
Қауырт күндер жеткізбейді Мамайға...
Ақын сөзі таралғанда талайға,
Ақ түскенде біздің-дағы самайға,
Тіршіліктің күйбеңімен көп жүрдік,
Аттың басын тірей алмай Мамайға!
Жеткен жоқпын алтындатқан Сарайға, 
Шомылғам жоқ күн сәулесі арайға:
Алыс жолда жүрсемдағы аптығып,
Ата жолын жалғау керек қалай да.
Айтып өткен кісіліктің кесімін,
Ағайынға берген әділ шешімін:
Осы тәтем ыстық еді тағы да,
Сақтап жүрген би атамның есімін!..
Асыл тәтем бағын тауып Мамайдан,
Мекен қылып тұрады онда талайдан:
Құда-жегжат сыйластықпен күн кешіп,
Тілек қосып, татып жүрді талай дәм.
Әке-шешем өтіп еді елеңдеп,
Қолда болса – бар жақсысын берем деп,
Қабағына кірбің түссе ізгінің, –
Сұрайтындай үлкендерім менен кеп!..
*   *   *
Алға сүйреп арманым мен аңсарым,
Сапар шегіп келем, міне қанша күн?

226
Өрге шықтым, орға түстім сол жолда,
Сан ұмтылдым, сан құладым, шаршадым...
Әлім құрып әділетсіз ұрыстан,
Шерім мынау, белім мынау құнысқан:
Әупірімдеп өттім талай қылтадан, 
Адам таппай бір жағымнан шығысқан.
Жалғыз өзім желге қарсы жарыстым,
Жалғыз өзім шермен бірге алыстым.
Қиыр шетте қиындықты көрсем де,
Қайта түлеп қайрат қылдым, қарыстым.
Ізет сақтап инабатты кісіге,
Сан кезіктім озбырлардың ісіне.
Мың мұқалып, жүз қайралып жүргенде,
Соның бәрі қалай сыйған ішіме?
Түзден іздеп ер жігіттің азығын,
Жалғыз өзім тауға өрмелеп қажыдым:
Айтшы, болса қақпайлайтын жазығым,
Қайда менің ат байлайтын қазығым!?.
*   *   *
Ақын ойы – доллар емес, толғаныс,
Ақынға азап – әрбір теріс болған іс;
Арсыздыққа ара тұрған ол бір жан, –
Ал ақынға болады кім қорғаныш?
Ізгілікке заман қатал не деген,
Көптің жоғын іздедім мен көнеден;
Құлқын емес, рухын елдің сомдадым,
Елде біреу бар ма соны елеген?..
Ойлай ма елді қара басын баққандар,
Сөзі – жылтыр, көзі жылмаң қаққандар. 
Дәулет қуып, өрге қанат қағар ма, – 
Дүниені тоймай талап жатқандар?!.
Ақын – жалғыз, шықса да өрге қаншалық,
Құрақ ұшқан бар ма бауыр жар салып?

227
Мерейленіп мен еліме жеткенде, –
Алдымнан кім шығар екен қарсы алып?!.
Толғасам да ел мүддесін тынбай сан,
Жүрсемдағы сауықтан сырт, құрмай сән;
Елге барсам жүретұғын ен жайлап, –
Бауырымның болмағаны-ай бір жайсаң?!.
Шүкір, жүр ғой өсіп-өнген бауырлар,
Маңайымда талай ізгі қауым бар;
Қабағыма қарап, талмай іздейтін, –
Бір әпкемнің болмағаны-ай бауырмал?!.
Ағайынның бәрі жақын, бәрі асыл,
Мәз боласың бір тірлікке жараса ұл;
Жер түбіне жұмсайтұғын жасқанбай,
Бір інімнің болмағаны-ай жанашыр?!.
Қара бастың қамы да емес бұл сырым,
Бойкүйезге ой салуы жыршының;
Басқа жұрттай – асылыңды бағалап,
Кемел қауым жарсын дейсің бүршігін?!.
Жас ұрпаққа жөн сілтейтін мақтан боп, –
Тұлғалар бар ескерусіз жатқан көп;
Бабалар бар, дәстүрлер бар үзілген, –
Содан ақын салады ұран «аттан» деп!..
...Базынам ғой, түңілмейді бұл ақын,
Арқалайды ол елдің арман-мұратын,
Бәрі менің – елім, жерім, бауырым, –
Мерейімді асқақтатып тұратын!..
Туған жерім – қасиетім, қуатым!..

228
Оныншы тарау
АТАЛАР АЙТҚАН АҢЫЗДАР
ЖОМАРТ ПЕН ЖЕНДЕТ
Қонаққа сойып берер жалғыз атын, –
Ер көңіл сол мәртікке барғызатын:
Бір жайсаң серілікпен сүріпті өмір,
Атымтай деп айтады арғы затын.
Демейік аңыз айтса бұл ескілік,
Бәрі де бүгінгідей тұр естіліп.
Бар тапқан-таянғанын әлгі шүлен,
Ел-жұртқа жүреді екен үлестіріп.
Мінесе қонақ – зоры бұл мазақтың,
Айт пен той – қонақ келсе бір ғажап күн:
«Қырықтың бірі – қыдыр» деп түсінген,
Қонақсыз күні бар ма бұл қазақтың!
Шашбауын көтеріп ел мәрт ұлының,
Барады жерді жарып даңқы мұның.
Үйіне келіп-кетер жүргінші көп,
Лаң болып жүрмесе игі арты бір күн?
Бұл жақтың жұрты дарқан, жері кең деп,
Қонақ көп қоныс тепкен еміне кеп:
Дейді екен биі бақас, батыры аңғал,
Бақталас болған ханы, бегі де көп.
Алыста хан ордасы, ара қашық,
Сонда да жомарт даңқы барады асып:
Ханға кеп сонда бір сұм шағыстырды: 
«Сізбенен бақталас, – деп, – қара басып?!»
«Ханнан да жүрген даңқын асырам деп,
Қай сорлы ол мейманасы тасыған кеп?» –
Хан мініп қаһарына кәрін төгіп,
Бір бегін аттандырды басын ал деп!

229
Жөнімен жөнелді олар қуып ізді,
Бірақ та ұзақ кезді ұлы түзді:
Адасып аптап шөлде, әлі құрып,
Талайы тіршіліктен үміт үзді...
Көз жазып құдықтан да, тұмадан да,
Нәр татпай арып-ашып құлағанда;
Дегенде өлдім-талдым, әлгі жендет
Тап болды жапан түзде бір адамға.
Байғұстың кетпесін деп жаны шығып,
Әлгі адам аттан түсе жан ұшырып;
Өбектеп, сусын беріп, басын сүйеп,
Дем берді, жендетке бұл дәм ұсынып.
Жендеттің әдеті ме асқан әккі,
Белінен бес қаруын тастамапты;
Не керек, есін жиған әлгі есер, – 
Түйіп ап шыға келді қас-қабақты.
Мұндай да болады екен пасық адам,
Кім мұны қабаған ғып асыраған?
Көздерін аша салып кіжінеді:
«Атымтай ауылын айт – басын алам?!»
«Жүрсеңіз хан иемнің жарлығымен,
Алдияр, әл жиыңыз алдыменен! –
Жығылды аяғына, – қонақ бол! – деп, –
Аяймыз мейман келсе жанды неден?!»
Шауып бұл бейбіт елді масқара ғып,
Жанарын жазықсыз жан жасқа малып, –
Жүрмесін деген ой да жанын қинап,
Жендетті жөнелді әлгі бастап алып...
«Ауылым ана қырдың астында, бек.
Басеке, басқа жұртқа бас бұрма тек:
Мейман боп аттаныңыз – дәстүрлі әдет,
(Жейді ғой бір тоқтыны қасқыр да кеп?!)»
Әулекі әкесін де танымас-ты,
Дегендей өркөкірек бағым асты:

230
Алдияр аттан түсіп, алшаң басып,
Төрге озды баса-көктеп кәрі-жасты.
Сөйлейді тәкаппарсып, сөзі дүрдей,
Күпініп еш пендені көзіне ілмей.
Бүйідей тиді айнала билік айтып,
Қалауын көңілінің өзі білмей.
Әлемнің әміршісі сол ғанадай,
Қуырды елдің бәрін ол қарадай.
Ұшымен аяғының үй іші жүр,
Қор болды қариялар қол баладай.
Таяқ жеп тәтті құмар қарақтары,
Көз сүзіп жарына да алақтады.
Әйтеуір қызмет қып зыр жүгірді,
Әкенің қабағына қарап бәрі...
Елемей қошеметшіл ел, қауымын,
Екпіндеп тілетіндей жер бауырын:
Аптығып атқа қонды әлгі даңғой,
Сілте деп Атымтайдың енді ауылын!..
«Ей, бейбақ, бірдеңеден құр қалдың ба?
Әлі де айтылмаған сырлар мұнда:
– Іздеген Атымтайың – мен едім!» – деп,
Жендетке ол басын иіп, тұрды алдында!
Жауымен қапияда ұшырасып,
Жендеттің сұп-сұр болған түсі қашып;
Бір барып, бір қайтады қылышқа қол,
Арбалып, адалдықтың мысы басып.
Бара алмай байыбына әлі кептің,
Буып тұр бұрқ-сарқ етіп кәрі бектің.
Арбасқан зұлымдықпен, шығар ма екен 
Мерейі үстем болып әділеттің?!
«Ажалмен әзілдескен хал сұрасып,
Неткен жан, қабақ шытпас қарсыласып?!»
Қасиет қанды жеңіп қас қағымда,
Тебіне жөнелді атқа ол қамшы басып...

231
Мына бір жәйтті көріп өткен ағат,
Сөйледі бір әулие көпке қарап:
«Тәйірі-ай, қашан құрыр пендешілік,
Неге осы көбімізде жоқ қанағат?
Ей, жұртым, ел дәстүрін жастай ұғып,
Дәріпте адал дәмді, ас қайырып;
Түкірген табағыңа түлей болса,
Жауыздың жағын ондай таста айырып.
Көрмеген бөгдені ешбір жауға теліп,
Еліккіш, еліктегіш әулет едік.
Алыстан арып-ашып мейман келсе,
Алатын әдет қой бұл хан көтеріп.
Есіктен кіре есіріп төрге озғанға,
Түкіріп табағыңа, ор қазғанға, –
Зауал бар! Ізет қылса үй иесі,
Несіне міндетсиді ол жазғанға?
Қонағың қойдан жуас болмаса да,
Құрметте, дәміңді тос, зорға сана!
Есіктен кіріп ол тек төрге озбасын,
Халқымның киесі ғой ол босаға!..»
Қызбасын қызық қуып текке шекем,
Аламын, осы қалай, деп те секем:
Қонақжай мынау ұрпақ шұлғи беріп,
Қонақтың құлы болып кетпесе екен?!.
ТҰЛПАР ТАҒДЫРЫ
Билердің келтірмеген даңқына кір,
Бір жайсаң өткен екен халқына әділ:
Жемеген кісі ақысын момын екен,
Болмаған жалпақ шешей жалпыға құр.
Бөленбей сән-салтанат думанына,
Бөлінбей жақын-жегжат, ру қамына;
Қақ жарған қара қылды әділ екен,
Тура айтқан жақпаса да туғанына.

232
Қымбат боп ел мүддесі қазыға адал,
Болыпты көп алғысы қазы да бал...
Тұрмыстың қанағат қып азына бар,
Жимапты жиһаз, мүлік, қазына-мал.
Тамыры үзілмепті тамам елден:
Жұрт та көп пара бермей, бара берген.
Болыпты бар дәулеті – жалғыз аты,
Бәйгенің алдын бермей дара келген.
Құшағын үлкенге де, балаға ашып,
Жүрген соң арқа-жарқа араласып;
Кең пейіл, ақ тілекпен күннен-күнге, –
Абырой, беделі де барады асып.
Сүйсініп жақын менен жаттың бәрі,
Би менен өрлей берді аттың бағы.
Өссе де ел мерейі, бұл даңқты, –
Патша мен уәзір бірақ жақтырмады.
Уәзір де атты алмақ боп қалайдағы,
Қулықпен іздеп бақты шара, айланы:
Бір беткей бидің өзін жақтырмайтын, –
Жағымпаз сұлтандар да сарайдағы.
Ұсынып көрді айламен мансап-тағы,
Қамауға қалың елден «ар» сақтады.
Уәзірдің айтағымен биді даттап, –
Жөнелді жандайшаптар жар сап бәрі.
Алмайтын алпауыт қой жанды есепке,
Соңынан жансыз қойып, таңды өсекке.
Жанына жара салды жапқан жала,
Биде де төзім қанша бар десек те.
Жақсының жаны қалды жараланып,
Біреу – жақ, біреу жатыр талап алып;
Керенау әдетіне бағып тобыр,
Шуласып қала берді қара халық.
...Сол кезде патша да бір бал аштырған,
Сыралғы көріпкелі жар астынан, –

233
Жау тауып, таяп қойды тажалды да,
Құдай-ай, бақ пен сорды таластырған.
Шешілген мансапқордың пайдасына,
Уәзірдің тапқан әлде айласы ма?
Жақсыға тек әйтеуір жориық деп,
Айтады мына сұмдық жайды асыға:
«Дат, тақсыр! Бұрсаң бізге назарыңыз,
Айта алмай бір сұмдықты назалымыз:
Биіңіз бар ғой әлгі, тұлпары бар,
Сол аттан келмесе игі ажалыңыз!?
Ей, тақсыр! Жатқаным жоқ жамандап құр,
Білмеймін енді қандай амал қап тұр?
Үйіріп басыңызға бір пәлені,
Ажал боп төніп тұр ғой жамандатқыр!..»
Отыр ед білмей кімге соқтығарын,
Мұны естіп патша ағзам төкті кәрін:
«Атын ал, атын өшір!» деуі мұң-ақ,
Уәзір де әкетті іліп отты лаңын.
Патшаға қылған бұрын құлаққағыс,
Уәзірге ендігі жәйт тым-ақ таныс:
Атын ап, атағынан жұрдай қылып,
Ал өзін жер аудармақ жыраққа алыс.
Айласы арампездің ақыры асты,
(Бұрын да талайларды атып-асты)
Сұмдығын ішке сақтап сұрланып тұр,
Жалғызға жалғаншы өмір қатыбас-ты:
«Патша ағзам сұратыпты бұл атыңды,
Ханшамыз көріп ермек қылатын-ды;
Ал өзің көз көрмеске көшің түзеп,
Естіртпей ел мен жұртқа, құры, атыңды!?.»
...Қоштасты тұлпарымен асыл адам, 
Сүт беріп, сұлы беріп асыраған;
«Сор болды-ау жүйріктігің өзіңе, еркем, –
Әйтеуір болса екен, – деп, – басың аман!

234
Патшаның болып тұр ғой әмірі үстем,
Зорлықтың жасалады бәрі күшпен:
Сен – дүлдүл, мен бір бұлбұл – екі мұңдық,
Күніміз төмен болды-ау дәруіштен?..»
Көзіне қимастықпен ол жас алып,
Жібермек болды атын жолға салып:
«Патша алса, патша алсын, тек әйтеуір,
Еліңе жүрсең болды олжа салып!»
Зорлықпен қас тұлпарды барады алып,
Жақсының жаны қалды жараланып.
Әділет қайда? Зарын кім тыңдайды?
Шуласып қала берді қара халық.
*   *   *
Патшаның әмірі елді кетті үйіріп,
Уәзір – мәз, би сорлады тек күйініп.
Атты әкеп, атшысына тапсырды есер,
Көз ілмей күзетесің деп бұйырып!
«Емексіп естімесін ел дүбірін,
Сезбесін шөп суылын, желдің үнін;
Шідерлеп тұсау салып тұралатып,
Көрейік әуселесін енді мұның.
Ұғып қой, сәуле болса санаңда, атшым,
Мынау ат тек тезірек арам қатсын!
Кезінде мүрдем кеткен хабарын айт,
Тісіңнен шығармай ал қараң батсын!» 
Жақсының жүйрігі еді маңдайдағы,
Күтіп тұр сұм тағдырдың қандай лаңы?
Жануар бара ма озып көмбесіне,
Жұлыны үзіле ме жанбай бағы?
Кім білсін, ноқталыға бақ қона ма, 
Жалынан сипай қоймас жат қол ана?
Көрместей жарық сәуле, сасық қорда,
Қараңғы қамай салды ат қораға.

235
Бола ма имансызда обал-аят?
Жымқырды жем-шөбін де одан аяп.
Арса-арса қу жаны қап жануардың,
Торығып торда тозды тобанаяқ.
Қит етсе қысас айғыр қыршып алып,
Қиналды қия баспай, қи шығарып;
Сұйылып құйрық-жалы, болды өлімші,
Шықпыртып шығарды өнер бишік алып.
Жанына жануардың жаман батты,
Амал жақ аман сақтап қаларға атты;
Ғажайып болмады түк ғайыптан да,
Ақтангер ақырында арам қатты!?.
Ел жым-жырт, шапқын да жоқ жау ықтырған,
Сарайда баяғыдай сауық құрған:
Сіміріп бал шарапты шалқып патша,
Атты да ұмытқандай қауіп қылған.
Сүйінші сұрауға енді атшы асығад,
Ақымақ ақы алмақшы, ақша сұрап:
Қызара бөртіп мұны қызық көрді, –
Патшасы, әлгі уәзір патшасымақ:
Екеуі естіді де елең етті:
«Аманбыз, одан бері нелер өтті...»
Қу басты құс саңғыған көзбен көріп, –
Көрсетпек болды сұмдар «кереметті»!..
Атшыға жаудырғандай бар алғысын,
Танытпақ сүйек таптап надан күшін:
Үшеуі қу сүйекті таптай берді,
«Мә, саған, сенбісің, – деп, – жан алғышым?»
Құдай-ау, кеще атшыдай кеш бейбақты,
Мыналар қурап қалған не істейді атты?
Сол екен... шыңғырды да қалды ойбайлап,
Қыла алмай, нөкері аң-таң, еш қайратты.
Жылынып бас сүйекте жатқан жылан, –
Шағып ап, әлгі үшеуі сеспей қатты...

236
Ой салсақ оқиғаның желісіне,
Болды обал тұлпарға да иесіне.
Ал зауал зұлымдыққа тиесі ме,
Әлде бұл қас жүйріктің киесі ме?!
Олжа сап, дүбірлеткен туған елді,
Озбыр күш кінәлі ме қуған ерді?
Тұлпардың киесі атып әлгі үшеуін,
Айтқаны көріпкелдің тура келді!..
*   *   *
Көз жұмып екі алпауыт, енді ғана 
Теперіш көрген жандар теңдік ала, –
Қиылды қиянаттың қыл шылбыры,
Ес жиды, еңсе тіктеп ел қуана.
Жиналып ақсақал, би кеңес құрды,
Алалар пиғылы жоқ тегі ешкімді:
«Көмусіз қалар көпсіз, – десіп жатыр, –
Ежелгі ел дәстүрі неге ескірді?»
Кеңестің кесіп айтқан сонда ақылы,
Ұшырмақ дәулетқұсын болды ақыры:
Қонатын таңдап жүріп бір жайсаңға,
Халықтың киелі құс – ол да пірі!
...Баяғы би байғұс та жаны жасып,
Жетуге туған елге әлі де асық;
Көрсем деп тұлпарымды, туған жұртты,–
Жүр еді жапан түзде арып-ашып.
Киімі үстіндегі өрім-өрім,
Білмейді жұртқа қайтіп көрінерін;
Байғұстың орнатқандай көгіне күн,
Шырақ, деп шығарады төріне кім?..
Осы би жол қажытқан, жоқ пырағы,
Үстінен шықты жиын, топтың әлгі.
Патшаның сайлауына тура келіп,
Сағатын сәтіменен соқтырады.

237
«Қайран би, сын сағатқа тағы келдің»,
Әрине, дәмелі ғой бәрі де елдің:
Халықты үш айналып, Дәулетқұсы, –
Басына қоныпты әлгі бағына ердің!
Ақырын тағдыр шіркін аққа бұрып,
Армандай мерт те болса ат табылып;
Баяғы биін жақын, жат та біліп,
Жарықтық дәуірлепті таққа мініп.
Мейірім, шапағатын ел көріпті,
Қара мен ханды бірдей теңгеріпті;
Мұратқа жетіп, өзі өлгенінше, –
Ел-жұртын әділдікпен меңгеріпті!..
ТӘКАППАР ПАТША, 
ШАЙТАН МЕН КІРПІ-ШЕШЕН
Бір патша тайды орнынан, тағы босап,
Даңқ қалды, дәулет қалды – анығы осы-ақ;
Өтті деп бір әмірші, баяғыдай
Түтінін түтетті ел, жанып ошақ.
Орнына мұрагер бір болды кісі,
Мансапқор, өзі жылпос, зорлық ісі;
Әлек боп әлін білмес әлгі адамның
Басына бақыттың кеп қонды құсы!
Патша боп тигеннен соң өзіне ерік,
Құбылды әзәзілдің сөзіне еріп.
Ізіне түсті ізгі жақсылардың,
Қылмысын тұрмаса да көзі көріп.
Тірлігі іштен шалу, түлкі бұлғаң,
Түлкі бұлғаң түбінде күлкі қылған.
Түңіліп небір жайсаң тынды ішінен,
Күн жоқ деп құлағанша бұл тұғырдан.
Көрініп маңайының бәрі дұшпан,
Іштарлық – арбап алды кәрі мыстан;

238
Аз әулет азу басып аздырды елді,
Жазғанның жері осы еді жаңылысқан.
Үлкендер демеді елге, кімге сендің?
Кесір боп келгені анық бір кеселдің;
Өркендеп өрге баспай өнер-білім,
Сөгіліп сала берді іргесі елдің.
Арбаған әзәзіл бар әр ғасырды,
Қайдағы жаман әдет қанға сіңді:
Қастандық жасамақшы патшаға деп,
Жаламен небір жақсы дарға асылды.
Қудалап, қорлық қылып құлдан қатты,
Ақылды уәзірлерді зынданға атты.
Топастар торлап алып төңірегін,
Жылпостар зыр жүгіріп жылмаң қақты.
Сайлап ап алаяқтар сан айланы,
Сыяпат алып жатты талайлары.
Жағымпаз, ойы таяз, тоғышарға
Ақыры толып кетті сарай маңы.
Әзәзіл әр жақсының қазып тегін,
Жаһнамға кетіп жатты жазықты ерің;
Сезікпен секем алып жатса-тұрса,
Өзі де жүре алмады жазып белін.
Заманның зарын діттеп сыншы айтар ма:
Туған ел ұшырады бір сойқанға.
Қайдағы қарау ойлар үйіріліп,
Ел азды құрбан болып жын-шайтанға.
Не болмас алмағайып замандарда,
Шығарды шайтан сұмдық, амал бар ма?
Езгіге салмақ болды, елді билеп,
Шынымен күн көрсетпей адамдарға?!
Қатерлі елге тағы күн басталды,
Пұшайман патшаны да мұң басқан-ды;
Түсірмей күн сәулесін шайтан жерге,
Тұмшалап қанатымен тұрды аспанды!

239
Біле ме шайтан деген қымсынуды,
Жалмады апта сайын бір сұлуды.
Патшаның қызына да келіп кезек,
Не істерін білмей ел-жұрт түршігулі.
Сескеніп сыбайластар сұрапылдан,
Пысқырмай патшаны да мына тұрған;
Барлығы қиындықта бас сауғалап,
Қалмады тақ қасында бір ақылман.
Қуғындап күн көрсетпей, өсек еткен,
Зар болып уәзірлерге кешегі өткен;
Зыр қақты салы суға кеткен патша,
Күйінді күйредік деп не себептен?
Той қалды, тойымы жоқ пара қалды,
Өр патша менсінбейтін жан адамды;
Жалбарып, құлдық ұрып, есі шығып,
Алдырды зындандағы даналарды.
Ақ-адал, атақ-даңқы дүркіреген,
Ішінде ер бар еді Кірпі деген;
Тіл тауып, келіссөзге бармақ болды ол,–
Шайтанмен – күн астында күркіреген!
Серпіліп Кірпі-шешен сөз алды да,
Әкелді өткен кепті көз алдына:
«Құрметтеп қайта жисаң ел жақсысын,
Шаруаңыз келер,– деді,– өз орнына!»
«Басыңа шығарып ап бір жаманды,
Жігіттер, жамандама бұл заманды,
Ақиқат адастырмас, – деді, – ақ жолдан, –
Бұйырған кімге азапты, кімге ажалды?!.»
Түсініп талайларды жер қылғанын,
Жинады патша өжет ердің бәрін;
Шамданбай шұғыл іске кірісті олар,
Мойынға артып түгел елдің қамын.
Шайтанға Кірпі-шешен өзі барды,
Айламен тілін тауып, сөзін алды:

240
Қолынан келмейтұғын керемет жоқ, –
Шайтан да осы сөзге тез иланды.
«Шайтеке, жарлықты ұқпай халқымыз дал,
Ант бұзсақ азапқа сап, тартыңыз дар:
Жүрейік әміріңе құлдық ұрып,
Тек қана қоятын бір шартымыз бар?!
Сақтайық жаратқанның салтын ізгі,
Шынымен орындасаң шартымызды, –
Құлыңыз боламыз біз құлақкесті, –
Әйтпесе, босат тордан халқымызды!»
Байсалды Кірпі-шешен батыл да еді,
Данадан шығады ғой ақыл кені:
Қолынан келмейтұғын керемет жоқ, –
Шайтан да: «Құдай – куә, мақұл»,– деді!
Шайтанға келеді оның әлі қайдан?
Ерлердің жүрген жері бәрі – майдан:
«Сағымнан ат жасап бер! – қойған шарты,–
Тағы да, – қамшы өріп бер сарымайдан!» 
Әлекке салған елін хан ойланар,
Үрпиіп үрей басқан сарайда олар;
Шынымен көптің бағы жанар ма екен,
Япырмай, ел тағдыры қалай болар?!
Шайтан сұм бастап кетті қалыпты ісін, 
Тырысты бар өнерін, салып күшін.
Түнімен ақтер-көктер болды шайтан,
Малығұн, баспақ болып халық мысын!
Жатпайды, жасымайды, жалықпайды,
Түнімен ат пен қамшы қалыптайды:
Күн шыға еріп кетіп, еңбегі еш боп,
Аһ ұрды, жанына бұл салып қайғы!?
Қызын – күң, етпек болған баласын – құл,
Арсыздың қалды адыра таласы құр:
Сөзінде тұра алмаған, сағы сынып,
Таусылды шайтанның да шарасы бұл?!.

241
Күйзелді, күңіренді, күйінді де,
Құдайым мақұлыққа бұйырды не?
Жарқ етіп ақырында күн де шығып,
Ал шайтан айналыпты үйіндіге!..
Қапаста қала бермес халық текті,
Жеңіске жетер жаудан алып кекті:
Құсадан қара жүрек қақ жарылып,
Қанаты күн шоғына жанып кетті!..
Сұм кетті күннің жүзін тұмшалаған,
Қу да өтер қуырдақ жеп күн санаған.
Қырғыннан құтылды да қиналған ел,
Ажалдан аман қалды мың сан адам.
Бітпепті мансапқордың мақсаты әлі,
Қайтадан шықсын дей ме жақсы атағы;
«Сазайын беремін,– деп, – кінәлінің?!» –
Кіжініп кәрін төкті патша тағы!
Ойы да оспадардың қатерлі еді,
Ойыннан от шығарған әпенді енді:
«Қорғасын құйдырамын көмейіне,
Алдыма күнәкарды әкел!»  деді!
Кірпі айтты: «Халқым үшін қондым атқа,
Аярды ақтау емес ол бірақта:
Жағымпаз, әзәзілдің құлы болған, –
Қорғасын құя керек сол құлаққа!..»
*   *   * 
Мансапқор өрісі тар, қараңғы алды,
Деп еді тағдыр шіркін тәмамдалды;
Ел қамын жеген ерлер ақыл тауып,
Қайран ел бір апаттан аман қалды.
Ел еді көрмей өскен еш қысымды,
Тосыннан тор сауытты тесті сүңгі;
Өзінің зор күнәсін менмен патша, –
Түсінді, бірақ әттең кеш түсінді!..  

242

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: