Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сәдуақас Т. С 28 Шығармалар жинағы. Алматы: «Сораба» қоғамдық қо

258
Екі қолын қыл арқанмен таңып ед,
Өңгеріп ап әкеткен бір лағынет...
Күнаһардың шешті қолын кездікпен, –
Әзірбайдың үлкен ұлы – Әлібек!
Ақ көбік боп аттар... аң-таң жас-кәрі...
Қара есікке ақын көзін тастады;
Уқалап ап екі қолын ұйыған,
Ақын Ісмет соңғы сөзін бастады:
Өкінбеймін, басты тау мен тасқа ұрған
тағдырыма, шаршап ұйықтап, аш тұрған.
Өкінбеймін, сараңға да кең болдым,
Ал жақсымен жарты құртты тең бөлдім.
Өкінбеймін, төсекте өткен түндер кем,
Отын жағып, ошақ астым күнде ертең.
Өкінбеймін, жар құшағын жаймаған, –
Жолға шықсам қанжығамды байлаған.
Өкінбеймін, қанша күнім сарсылды,
Іздеуменен нағыз досты нар сынды.
Өкінбеймін, көрмесем де ұл мәпелеп,
Қалмаса да еш тұяғым әкелеп!
Өкінбеймін, қашқан киік бақ деген,
Қумасам да құйғытып құр атпенен.
Өкінбеймін, тыным тапқан жоқ мезет, –
Келгеніме ажалмен сан жекпе-жек!
Жалғыз-ақ бар өкінішім, сол – қайғы,
Ғұмырымды қайталауға болмайды.
Енді келіп басыма бақ қонбайды,
Енді менде ауру, аңсау болмайды.
Жалғыз-ақ сол, одан басқа жоқ арман:
Тұра салып тәтті ұйқыдан, көгалдан,
Жан тәсілім еткелі енді жатырмын,
Қарақшы емес, қанжарынан ақынның!
Жалғыз-ақ сол, амалым не, амалым,
Көгалда ашып ең ақырғы ұйқымды;
Ешкімді де білмей кетіп барамын
Әзірбайдың әйеліндей сүйкімді!!?

259
Ақын жырын айтты солай алқынбай,
Сұңқардайын сұсы басым, саңқылдай:
Көн етікті көптің бірін көр енді, –
Қара бұлтты қақ айырған жалқындай!
Кенет, кенет... Киіз есік түріліп,
Шықты Әзірбай! Жылт еткені бір үміт:
– Әлібек! – деп шақырды ұлын, зілді үні,
– Мен  мұндамын! – келді ол да жүгіріп.
– Қос ат беріп, босат!!!
 
Халық тарасын!..
– Оның не, әке?!
– Батырсын тез қарасын!..
Баян дағы шыға берді сытылып,
Әзірбайдың аңғарып ой-парасын...
Буырылдың шешті Ісмет те шылбырын,
Баян да ерді... Өзі Ақбозға мінді ырғып;
Екі бейбақ кете барды тебініп,
Құла түзден іздеп енді тірлігін...
Қас қағымда жауын көріп ұзаған,
Әлібек те жарылардай  ызадан...
Әулие қарт айтты: «Ұлым!.. Халайық!..
Болмаған іс о заман да бұ заман...
Ер Ісметті түлен түртті, ант ұрды,
Масқаралап бұзды ата салтыңды?!
Бірақ, бірақ... «Әзірбайдай ақын!..» деп,
Ақын Ісмет жалғастырар даңқымды!..»
ӨРІК ПЕН ТЕРЕК
(Бақытжан Қанапияновтан)
Өрік ерте гүлдеді, 
                              жапырақ жайған жоқ демек.
Көкірек керген көк терек, 
                                           әлденеге өкпелеп:
– Суық ұрып күні ертең, үсіп қалар гүл-өркен, –

260
деді өрікке, – ел үшін,
                                    шықпас тәтті жемісің.
Қызғылт-күлгін гүлдерімен құлпырып,
                                                           өрік іштей тұр тынып.
Үсік жүрді бір күні:
Өрік айтты өмірге бар ынтығы:
– Бәйтерегім – зор шынар, сенікі де жөн шығар?
Жемісімді бәлкім адам татпайды, 
                                                        бірақ есте сақтайды:
Менің гүлім жұпар етіп бөктерді,
Әкелді ерте көктемді!
Адамдарға шуақ пенен от берді,
Қалтыратқан қыстан олар өтті енді...
Бәйтерек құр төнеді, 
                                 тыңдайтұғын шамасы да жоқ еді:
Қауырт шаққа қала берді ол бас ұрып,
                                       айналаға ақ мамығы шашылып...
КЕНТАВРЛАР
(Орынбай Жанайдаровтан)
Гректердің қиялы ұшқыр қашаннан,
Мраморға мүсінделіп қашалған.
Скифтердің аттары ұшқыр, өздері
Жасын атып, қуған жауды жасанған!
Аттың жалы, өсіп атан қомында,
Арпалысып өткен ерлік жолыңда.
Гректердің кітабы көп хатталған,
Кино болып бүгін сырын ақтарған.
Ал ақындар жыр жалына жармасып,
Сол жорықтар аңыз болып сақталған.
Ұлық жырды ұмытсақ та, сірә біз,
Париж бенен Қазанда көп мұрамыз:
Оқжетпестің өзі жайлы жалғыз-ақ, –
Ел аузында бар қаншама жыр-аңыз.

261
Гректерден өнер-білім таралған,
Өркениет негізі боп қаланған;
Дала даңқын дәріптейді даналар, –
Ақын болып, батыр болып жаралған.
Тар кезеңге тап келгендей топ бала,
Жеті атасын жете білген тек қана,
Тұрлаусызды адастырмас ақ жолдан, –
Ақиқаттан, хақ сөзінен жоқ дана.
Ел менен ел араласқан шақтардан,
Аңыздар бар көп белгіні ақтарған:
Бәйіттер бар, бейіттер бар, гректің, –
Мәнеті бар Камчаткада сақталған!..
Серігі боп шексіз дала, ну алап,
Жан дүниесін жаңғыртқандай дуалап:
Тарих деген – дүние мен дүрмек деп, –
Кентаврлар көшеді көк қуалап!..
дОСТыҚ пернеСі
АЛТЫН МЕН БОЛАТ
(Орыстың ұлы ақыны Александр Пушкиннен) 
Алтын айтты: «Менікі,– деп, – бәрі де»,
«Менікі!»,– деп Болат мінді кәріне.
«Сатып алам!», – Алтын айтты жарлығын,
Болат айтты: «Тартып алам барлығын!»
ДОСТЫҚ СЫРЫ
(Украин ақыны Иван Франкодан) 
Түсiнгенге көп өмiрдiң сабағы,
Ол сынаса не қиынға салады.
Содан өткен сұңғыла қарт қаншама,
Қажымаған қос қанаты талса да.
«Қарт қойнында – қалаш бар» ғой қашанда,
Ақылын ал асулардан асарда.

262
Жас ұрпаққа арналған ақ тiлеуi,
Мiне, сондай әңгiменiң бiреуi:
Таянғанын күндерiнiң ақырғы
Сезген әке жалғыз ұлын шақырды;
Қауқарсыз қарт дедi тiгiп жанарын:
– Дәм-тұзым да таусылғандай, қарағым; 
Бiраз ғұмыр бердi маған тәңiрiм,
Жақсылықпен көрдiм дүние жарығын.
Бар дәулеттi мирас етем саған мен,
Масаттанбай, саралай бiл санаңмен.
Өмiр мәнiн iздеме оңай олжадан,
Барып тұрған бейшаралық ол жаман.
Одан қымбат қазының бар, жарқыным,
Жан сарайың – баға жетпес алтының.
Ақылың бар, бар қабiлет, дарының,
Лапылдаған бойда жастық жалының.
Бұл өмiрдiң жолы тоқсан тараулы,
Бар тiлегiм: досың болсын қалаулы!
– Мың рахмет, әке, бiрақ табысқан,
Достарымды санап қазiр тауыспан! 
– Бос мылжыңдар дастарқанның басында,
Қайдан бiлдiң дос екенiн расында?
Нағыз дос деп жетпiс жаста байқаған,
Тек бiреуiн елеп-екшеп айта алам!
– Оныңыз не! Олар деген мен үшiн
Жанын қияр жiгiттер ғой серi шын!
Езу тартып дедi әкесi: – Бiрақ та,
Жаман болмас көрсең соны сынақта.
Торпақ сойып, қапқа салып етiнен,
Түнде аралап шық досыңды шетiнен.

263
«Масқара боп өлтiрдiм бiр адамды,
Жасыр менi! Жаса,– де,– бiр амалды!»
Достарыңды сынап болған жерiңде,
Барып шықшы сол досыма менiң де.
Әке сөзiн сақтап ұлы есiнде,
Қабын алып шықты дәл сол кешiнде.
Жақсы деген досқа бiрден аттанды,
Келе үн қатты: «Тезiрек аш қақпаңды!»
Дедi досы: «Бейсауат не жүрiсiң?»
– Құтқар менi! Кiсi өлтiрдiм, құрысын!
Анау болса ашпақ түгiл есiгiн,
«Аулақ,– дедi,– тиiп жүрер кесiрiң!
Бiр сен үшiн бар бәленi тiзбелеп,
Кiнә тағып, тергемей ме бiзге кеп?
Лап қоймай ма жатыр ғой деп досында,
Қабыңмен кет, не қып тұрсың осында?!»
Досын шарлап сандалды ол түнiмен,
Қайыр болмай шықты бiрақ бiрiнен.
Бiреулерi дедi: «Жүрме маңыма!
Әйтпесе өзiм әкiмге айтам тағы да…
Сенiмен дос болды екен деп мақтай ма,
Қылмысты деп маған да айып тақпай ма?!»
Қуғын көрiп, пана таппай жөндi бiр,
Әкесiнiң танысына келдi бұл.
«Қан ұрттадым қапылыста – сорыма,
Бiр жаманат түстi менiң соңыма,
Әбден састым – қуғыншылар көрiптi,
Қайтем өзiм, қайда тығам өлiктi?!»
Қарт та дереу ашты ысырма-құлыпты,
Қабыменен iшке енгiздi жiгiттi.

264
«Бой тасала осында, ұлым, күйiнбе,
Өлiктi тық қуысқа орап киiмге» –
Дедi ақсақал арқасынан капты алып,
Бас ұрды ұлан қартқа сырын ақтарып:
– Мың рахмет, сынай келдiм сiзге мен,
Қуғыншы да жоқ соңымда iздеген.
Әкесiнiң айтты өсиет ойларын,
Бүгiн түнде не iстеп, ненi қойғанын.
Ұғынғанын шарлап жүрiп түнiмен,
Босы қайсы, досы қайсы шынымен.
Сыйын берiп, Сынын артып күнде өстiп,
Өмiр бойы шыңдалады бұл достық.
Ей, бауырым, тағдыр жолы қандай бұл?
Шық сапарға, шын досыңды таңдай бiл!
НЕМАН
(Белорус ақыны Якуб Коластан) 
Арындап Неман аққанда, Жарқырар шықтай мөлдіреп.
Қалың ну қалар қапталда, Желегі жасыл желбіреп.
Біргеміз, Неман, біз мәңгі! Несібе бердің лайықты.
Толқының кейде ал, ызбарлы, Батырған талай қайықты.
Көктемде шарлап белдерді, Ағыздың кәрі еменді.
Қопарып тау-тау сеңдерді, Суардың шалғын, белеңді.
Батырып орман, аңғарды, Тасыдың, құйдың, селдеттің.
Сүйретіп ауыр салдарды, Сарқырап алыс сен кеттің.
Қашса да алып қанша ауды, Толқының әсте тоймаған.
О, Неман, білмес шаршауды, Сыйладың қанша ой маған!
Етене таныс емес пе, Жағдайы саған жарлының.
Естідің талай белесте, Кедейдің салған зарлы үнін.
Сыбызғы сазы басылмай, Төбеңде тұрар кешкілік.
Жанардан аққан жасыңдай, Тұрады мұңды ән естіліп...

265
Жағаңда, емен жанында, Жаңбырлы түнде саулаған:
Жыртық тон. Тірлік қамында, Балықшы байғұс жаураған.
Өтеді долы дауылың, Жапырып жасыл жағаны.
Шаршаған шөпші бауырың, Шомылып рахат табады.
Жылжиды ай баяу төбеңде, Жарқырап кейде түнгі аспан.
Сыңсыған орман төменде, Сыбдырлап саған сырласқан.
Жағаңда – шаруа белорус... Өлкеңнің талмас өзегі.
Өрекпіп аққан өр ағыс, – Өзіңсің Неман өзені!
АРЫЛУ
(Түрік ақыны Әбділ Уақап Ақбаштан) 
Мешіт маңы, көгершіндер, жасыл маң,
Фонтан атып, Сінан
6 
даңқын асырған.
Мраморға мәңгілікті қалыптап,
Сабадан тұр азан үні қалықтап.
Аспан төсін, ақша бұлтты бөктерлеп,
Мұнаралар бара жатыр көкке өрлеп.
Таң сабасын қотаратын күнде өстіп,
Мынау неткен үйлесімді үндестік.
Дұға оқып жаның рахат тапқандай,
Шабытты бұл шақ қандай!
Алпыс екі тамырыңды балқытқан,
Сол үнсіздік Алла нұрын шалқытқан.
Тазартқандай жан дүниең, санаңды,
Тән елжіреп, Рух билеп тұр адамды.
МЕНІҢ РУЫМ КІМ?
(Корей ақыны Мен Донуктен)
Ақсақал маған төтеден қойып сұрағын,
Бетіме қарап:
   
«Руың кім, – деді, – шырағым?»
6
Сінан – Осман империясы кезіндегі атақты сәулетші. Саба – азан оқу 
мақамы. 

266
– Жоқ, әкей, мен бе, –
   
 
       Арғын да найман емеспін,
Адай да керей деген жоқ мені әлі ешкім;
Мәпелеп келген мейірбан, ізгі руданмын,
Ұлы боп соның, соларға жақын туғанмын.
Аралас онда арғын да керей, найман да,
Бауырым деді, жүрсем де олар қай маңда:
Ұқсайды дей ме, кім білсін, түрі, мінезі,
Бәрінен гөрі бұл өзі, –
Сүйгеннен шығар, сезініп оның бағасын, –
Қазақтың байтақ даласын!..
ХАЛҚЫМА
(Шешен ақыны Арби Мамақаевтан)
Бауырым –
 
ингуш, шешенім,
Ақының болсам дегем мен:
Төгейін жырдың нөсерін,
Сырыңды толғап тереңнен;
Оқыңдар отты жырымды,
Естіңдер асқақ үнімді!
Кеш жеттім*.., 
                       қайтып тынбақпын?
Келмесе ажал мұң артып?
Дос-жаран өзің – қымбаттым,
Таулы өлкем... сенен кім артық?!
Жырлайын туған халқымды,
Өзің бер баға, нарқымды... 
*Белгілі ақын біраз жыл қуғын-сүргінде болған.

267
Он бірінші тарау
«ЗАМАНДАР МЕН ТАҒДЫРЛАР» 
ШОҒЫРЫ
АБЫЛАЙ ХАН АЛАҢЫНДА
(поэма)
БАСТАУ 
Межелі, достар, күн бүгін, Мерейлі шаққа ұласқан. 
Мейірбан ана – күн нұрын, Мейлінше төгіп тұр аспан.
Шалқыған жердің бөктері, Шағырмақ шақта жайнаған. 
Шарықтап бақыт кептері, Шадыман жандар айналам.
Көкорай, жұпар аңқыған, Көкшемде жүрмін көктемде. 
Көңілім көлдей шалқыған, Көсіліп жатқан көк белде.
Көгілдір шәйі көйлегі, Көлбеңдеп, сусып желменен. 
Көкшемнің өзі сөйледі, Көкейін шабыт кернеген.
Ұсындым жүрек жырларын, Ұлылар өскен өңірге. 
Ұқтырды Көкшем сырларын, Ұлағат құйып көңілге.
Елестеп өтті тұлғалар, Ескерткіш сынды сомдаған;
Ерлердей маңғаз тұрды олар, – Елдіктің жырын толғаған!..
Өнеге өшпес өмірі, Өздерін қандай сүйемін; 
Асқақтап олар өр үні, Ағытты сырдың тиегін:
I. БҰРЫНҒЫ ЗАМАН
1. Есенаман батыр (Жекебатыр):
Алтай менен Ақжайықтың арасын, 
Алатау мен Сарыарқаның даласын, 
Алып жатқан ата мекен, анашым, 
Қорғау үшін намысың мен арыңды, 
Көтеруге тура келді көп сынды.
Мерт болды ғой талай қыршын жалынды,

268
Көкірегіне еніп көк сүңгі.
Азаппен келген жеңісім осы дем берсе
Жасампаз ұрпақ даңқы үшін,
Алысқан жандар ерлерше
Көрді ғой тағдыр талқысын.
Қайран далам, уығы – ағаш, үсті – ашық,
Жатпаса да қолым самсап, күш тасып,
Еркіндігің үшін сенің тайсалмай,
Ұрыс қылдым ұлы елдермен де ұстасып.
Алла қолдап, әулиелер демесе, 
Ешкімге де берген жоқпын мен есе. 
Аяғаны ма ол мені, осалдығы ма немесе?!. 
Осылай бағын елімнін, 
Мәпелеп, далам, тербедің. 
Кеңдігіменен жеріңнің 
Сорым да болдың сен менің! 
Дәріс естіп, дәурен сүрер шақ қайда, 
Дүлдүліңді ер, дұшпан тиген жаққа айда!.. 
Қала да болып отыра алмай алаңсыз, 
Қаяусыз, қамсыз, қамалсыз; 
Еркіндігі үшін жерімнің, 
Ертеңі үшін елімнің, 
Көшпелі өмір, көндіктірдің амалсыз...
Ескі жолы Есімнің,–
Ел мерейін өсірдім;
Есемді алып дұшпаннан,
Еркін дәурен кешірдім!..
Қасқа жолы Қасымның, –
Дұшпанның қолын қашырдым;
Туған ел деп ту тігіп, – Алапасын асырдым!..
2. Абылай хан: 
Таба алмай адасқанда ел үйірін,
Талқыға салғанда өмір мені қиын:
Қолдаған хандығымның кіндігі боп,
Көкшетау – 
                    пана болған жерұйығым!

269
Түйесі Есенаман шөккен жерім,
Киесі қорғап елді өткен жерім!
Орнатқан Ақордамды, бақ ордамды,
Көкшетау – неткен кербез, неткен керім!
Көкшетау – көне күйім, жыр-дастаным,
Орнатқан мамыражай нұрлы аспаным.
Төле би, Қазыбекпен, Әйтекемен, –
Кең толғап, кеңес құрып, сырласқаным!..
Бөгенбай, Қабанбай мен – арыстарым,
Жәнібек, Андықожа, Арыстаным;
Әйтімбет, Жәпек, Қанай, Құлеке мен
Құлсары, Баян болып табысқаным.
Ұрпағым ұлы істерді бағамдасын,
Еліме қызыр қонып, бақ орнасын!
Ақ туын азаттықтың асқақтатып,
Алаштың кір шалмасын Ақордасын!..
3. Ораз аталық:
Көкшетау – Сарыарқаның төрі ме еді,
Оқжетпес – шын биік боп көрінеді;
Түлетіп жас қыранды қия шыңға, –
Баптаған өзің едің, Момын елі!..
Шықты ғой неше түрлі сұмдық алдан,
Сытылып шықтық аман Сыр-Қуаңнан;
Ортаңа қосылғанда жас Абылай, –
Ел едің тілекші боп, шын қуанған!..
Сол екен дәулет құсы қолға қонған,
Сұлтанға болдың қиын жолда қорған;
Көтеріп көптің рухын, мерей тасып,
Ел болдың енді бүгін Орда қонған!..
4. Әйтімбет би:
Көкшені қоныс етіп, салдық орда,
Абылай ел тізгінін алды қолға!
Ерте ойлап ел мен жердің еркіндігін,
Бас тігіп, қайрат қылдық қанды жолда!..

270
Ел үшін жанын салған талай берен,
Ақорда аман ба деп қарай берем:
Дәулетбай, Дәулеткелді, Алдасүгір,
Жолбарыс, Андықожа, Қанайменен!..
Даңқой мен Қыдыр, Серкеш – бауырларым,
Заманның көрдік талай дауылдарын;
Маңымда Майлыбалта маңғаздары, –
Құлансу, Қойлы, Ақтеке қауымдарым!..
Ер жүрек төлеңгіттер маңайымда,
Айналдық бірге туған ағайынға;
Бауыр боп қырғыз, керей, үйсін де жүр,
Алшын мен керейт, қаңлы, жайлайыр да!..
Хан ием батырым деп ел құраған,
Билік пен еркіндік те берді маған:
Ел болдық, ірге бекіп, ұрпақ өсіп, 
Өркендеп өрге басар енді далам!..
5. Жақсылық Дәулетбай би:
Бұл күнде елге азаттық болыпты арман,
Бар қазақ басын қосты соны ұқаннан:
Мінгіздім Шалқұйрықты Абылайға, –
Жеңіспен оралсын деп жорықтардан!..
Бар тағы Жақсылықтан Баян батыр, –
Ақорда, ол да сенің саяңда тұр!..
Сақ болсын сардарларым, сарбаздарым,
Сұм дұшпан елге әлі де таяу жатыр. 
Ер Өтеп, Шотан, Ақан, Қосағалы,
Қалмақты қуып қолы босамады...
Жалындап өскен ұрпақ ер көңілді, –
Үлесін туған елге қосады әлі!..
6. Қанай би:
Майданда қажып жүріп қанша айлаған,
Елінің еркіндігін аңсайды адам:
Құлсары, Андықожа, Әйтімбетпен, –
Би едім Абылайды хан сайлаған!..

271
Абылай – берген алла сана, қайрат,
Болды ғой елге тұтқа, далаға айбат:
Атойлап атқа міндік «атығайлап»,
Қалмақты қашырдық қой «қарақайлап»!..
Халқының қызметіне жегілгесін,
Міндеті ердің қалай жеңілдесін?
Ташкентте ақорданың өкілі боп,
Септесіп жүрдім мен де ел іргесін!..
Көкшетау мекен енді ел өрбіген,
Құт орнап, қызыр қонар өнерлімен;
Ісіміз қайырлы боп, зейінді ұрпақ, –
Түбінде түлеп өсер Зерендіден!..
7. Андықожа батыр:
Серік боп Абылайға атқа міндім,
Бетімді дұшпан тиген жаққа бұрдым:
Шайқастық ата жаумен басты тігіп,
Болар деп бұйырғаны хақ-тәңірдің!..
Арымай астымдағы Тайшұбарым,
Аттанды алыс қырға жаушыларым;
Дұшпанмен жан берісіп, жан алысып,
Өткердік бастан талай жау сынағын.
Арқаны азат еттік, алып белді,
Елдікті ойлау керек халыққа енді;
Абылай еңбегіме риза болып,
Еншіме Ақшоқыны алып берді!..
8. Сәбике бегім:
Хан ием елдің құты болған еді,
Бір алла салған шығар жолға мені:
Емші боп талай жанға дәру бердім,
Алланың жазуымен қонған емі!
Отауда сәукеле мен алқа қалып,
Найза мен қолымызға қалқан алып;
Қайрат қып жорықтарда, мал да бақтық,
Ерлердің айбынды атын арқаланып.

272
Қазақтың қыздары осы ерге серік,
Жүретін дәстүр дәнін елге сеуіп:
Ұрпақтың тәрбиесін ойлап ана,
Зұлымдық, жамандыққа бермес ерік. 
Құралып жатқан кезде ұлыс бүгін,
Қорғайық елдің, ердің тыныштығын?
Ардақтар Ақорданы ұрпақтарым, –
Мәшегім, Өте - Қайып, Рысқұлым!..
9. Қарасай батыр:
Жауды қуып, елді азат етемін! –
Сол мұратпен ат үстінде өтемін;
Жетісуға жетер азат ұрпағым, –
Айыртауым, пана тапқан мекенім!..
Сарыарқада қалды сайрап іздерім,
Еркіндік пен ел бірлігін іздедім;
Жалғап тұрған Алатау мен Арқаны,
Көкшетауым – құтты мекен, ізгі елім!
Құдандалы, бауыр басқан қауымым,
Асулардан бірге аттаған бауырым!
Ұлы парыз – ұрпағыма аманат,
Аман болсын ай таңбалы ауылым!..
Алтын Арқа, атқан сенде нұр таңым,
Қайран Көкше, биігіңде шырқадым!
Өркен жайып, өсіп-өнген саяңда, 
Дәм-тұзыңды ақтар текті ұрпағым!..
Сыйластықпен, ата ғұрпы, жолменен,
Шын дос тауып, шықтым талай төрге мен;
Ерлігімнің, елдігімнің куәсі, –
Оқжетпесім  – ел мерейі өрлеген!..
10. Шал ақын:
Ғажайып көп тарихты өткен бастан,
Ақындар толғап терең еткен дастан:
Құрғанша Көкшетауда Ақордасын,
Біздің ел талай асу, көп бел асқан...

273
Заманы Абылайдың толған аңыз,
Ері екен заманының ол да нағыз!..
Хан сайлап – Есенаман, Қалқаш, Қылды,
Қараша, Игісәтпен болған абыз.
Серігі Абылайдың – Құлекенің,
Қазақтың қайсар туған ұлы екенін;
Ерлігін Жәпек, Баян, Құлсарының,
Аңыздап ертелі-кеш жыр етемін!..
Елге айттым естігенім-көргенімді,
Жамандық торламасын енді өмірді;
Сол ерлер кейінгіге үлгі болып,
Жас ұрпақ өсе берсін ер көңілді!..
11. Монтай батыр:
Қызылағаш – туып-өскен мекенім,
Көріп өстім хан ордасы екенін;
Жақсылардың қасына еріп ел көрген, –
Кездерімді дәтке қуат етемін.
Бабалардан дарыған-ау күш маған,
Нар ағалар намысымды ұштаған;
Он жетімде атандым мен жас батыр, –
Абылайдың туын соңғы ұстаған!..
Туды алып Абылай хан қолынан,
Өрге жүздім Айберді, Өте соңынан;
Жаным бірге желбіреді сол тумен, –
Айнымауға ата-баба жолынан!..
12. Тоқтамыс би:
Ұрпағы Абылайдың асыл текті:
Ығысып Саржан кетті, Қасым кетті.
Қолдадық Есенаман ұрпағы боп, –
Жастығым Уәлиханның қасында өтті.
Қайтейін, өтсе ғұмыр текке налып,
Патшадан жүрміз енді шекпен алып;
Топшысы топ соқса да қайырылмайтын,
Самұрық бұның өзі неткен алып? 

274
Тоздырды төрені де, көнені де,
Өлмейтін өзегінің қорегі не?
Мылтығы, зеңбірегі зіркіл қағып,
Жайылды Көкшетаудың көлеміне.
Шығыста қытай қолы қопаңдаған,
Түстікте Қоқанд жатыр қоқаңдаған.
Көкшенің төңірегін айналсоқтап,
Табылмас бұдан құтты Отан маған.
Замана тұрсадағы мың құбылып,
Болмасын ұрпақтардың тірлігі ұмыт.
Жер қарап, білім алған білікті ұрпақ, –
Патшаға өтпесе екен құлдық ұрып?!.
13. Ғұбайдолла сұлтан:
Біздің ел ұрынбаған қай дауылға,
Патша да қалың торын жайды ауылға;
Талпынып төрт қиырға жайдым қанат, –
Амалсыз көрдім оның айдауын да!
Елімді өзімше өрге жетектедім,
Жинадым салығын да, зекеттерін;
Патшаға шағым қылдық, шабындық та, –
Жойсын деп бекінісін – бекеттерін!.. 
Еженхан бермек болды хан атағын,
Ақ патша азғырды ұлын әр атаның;
Қарсы боп қала-қамал салғандарға, –
Жүзімді енді қайда қаратамын?!.
Сұм жалған көніп жатыр қай ырқыма,
Салар ма Майлыбалта май ұртыма?
Жарылқап пұл бергенсіп, еркімді алып,
Айдады жер түбіне – Қайыңтұра!..
Күні озды-ау қараның да, төренің де,
Патшаның құзырына көнемін бе?
Азуын айға білеп аласұрған, –
Еңбегі еш болды ғой Кененің де!?.
Шен тақтым, шекпен алдым ақ патшадан,
Қытайдың сыйлығын да қапқа салғам;

275
Түлкідей түзде жортқан тірлік мынау, –
Жалғанда қалағанын таппас та адам.
Балалар оқып жатыр Петерборда,
Жер емес жуыр маңда жетер жорға;
Біз қайда, олар ертең не болады, 
Сарсылып қайран ғұмыр өтер жолда...
14. Әбілқайыр сұлтан:
Басып кетті өңкей кірме қотанды,
Асып кетті, Көкше, биік жотаңды;
Қарақшылар баса-көктеп жеріме,
Қорсылдақтар шошытпасын ботамды!..
Біздің мұрат бұл емес қой іздеген,
Болашақтан елміз үміт үзбеген;
Көкшетаудан көшірсін деп дуанды
7
,
Ақ патшаға талап қойдық біз деген!..
Басқыншылар қоздатпасын қордасын,
Үркітпесін қазағымның жорғасын;
Қайран елге қала салып, қамалап,
Аздырмасын Абылайдың ордасын! 
Бүлдірмесін Көкшетаудың өңірін,
Былғамасын Бурабайдың қорығын;
Дуан салып, бойлап еніп далама,
Бұзады олар елдің тыныш өмірін.
Қала келсе – жамырайды жат қылық,
Жүре алмаймыз жайраң қағып, шат күліп.
Жолдағының жайпап өтіп барлығын,
Патша әскері келе жатыр аптығып!..
Жат қаптаса – жаман әдет тараған,
Атадан – ұл, қыз безеді анадан.
Көшсін олар Шағалалы жағына, 
Не табамыз ол шоқынды қаладан?
7
Осылайша,  Көкшетау  қаласының  іргесі  ежелгі  Көкшетау  –  қазіргі 
Бурабай  аумағынан  тысқары  жерге  қаланды.  Сұлтанның  бір  бауыры 
Қашқынбай, Абылай деп те аталған.

276
Жатқа елікпей, болсын ұрпақ қырағы,
Туған елдің болсын ғасыл мұрады.
Әділетпен ел басқарсын жақсылар, –
Бауырларым Абылай мен Пірәлі!..
15. Хан Кене:
Ордасын Абылайдың қорғау үшін,
Намысын алашымның қолдау үшін;
Жолында азаттықтың атқа қонып,
Жайылды жер-жаһанға өр дауысым!
Жатты да, жақынды да аямадым,
Сексен көл – сенен кеттім сая бағым;
Шегіндім Жетісуға, Қаратауға,
Құдай-ау, енді қайда саяладым?!.
Сұм патша жасап бағар қожалығын,
Бейнетте қызың күн боп, тозады ұлың!..
Қайтпексің – Ғұбайдолла, Пірәлі, Аңғал,
Қарабай, Маңдай, Жанғал, Қожағұлым?!.
Болса да жаудың қолы бүгін басым,
Бойыңда ерлік рухы шымырласын!
Жоғалтпа күрес жолын, кейінгі ұрпақ, –
Ақ туы Абылайдың жығылмасын!..
16. Орынбай ақын:
Сөзімді арнап айттым хан-қараға,
Жол тарттым сан ауылға, сан қалаға;
Сынадым, мадақтадым талай жанды,
Сөзімнің төркінін ел аңғара ма? 
Шүлендер ат мінгізді үйірімен,
Сараңдар сап тыйылды тиынымен;
Қоғамның тамыршысы сияқты бұл,
Талайды сөз қамшымен үйіріп ем!..
Тәйірі, не болады жеген-ішкен,
Танылсын ел жақсысы кең өрістен;
Жаманның жасық туған құты қашып,
Жақсының болсын дедім мерейі үстем!..

277
Бұл кеудем – өлең сөзің аққан селі,
Сенімі артқан елдің ақталса еді?!.
Жырымды жалғастырар жырақ кетсем, –
Тезекбай, Тоғжан, Біржан, Ақан сері!..
17. Маңдай Тоқтамысұлы (аға сұлтан):
Қалың елдің қажетіне жараған,
Адам болу – мақсатым ел қалаған.
Халқым қолдап, аға сұлтан атандым,
Қаумаласты ел хан болдың деп қарадан!..
Ғұбайдолла, Әбілқайыр, Жылғара,
Мәжілістес болған жандар кіл дана;
Атқа қондық, ел сұрадық, топ жарып,
Куә болды бәріне де бұл дала.
Сол даланың кеңейтер деп өрісін,
Жезқазғанның аштық алғаш кенішін;
Егін егіп, отырықшы болуға, –
Бір пайдасы тиер дедік ел үшін.
Көкжал заман қайраса да азуын,
Көріп келем тағдырдың бұл жазуын;
Жол көрсетіп майырлар мен билерге, –
Ақмоланың қақтық бірге қазығын!..
Қызыметін арқаланып болыстың,
Өнеріне бой ұсындық орыстың;
Оқу оқып білім менен шен алса, –
Ұрпақтарға болар бәлкім өріс тың!..
18. Шөже ақын:
Осы ма қайыры жоқ өмір - жалған,
Сұмдықты көрмесін деп көзімді алған;
Жалған деп жабықсам да, жан сезімтал, –
Жұртыма ойым – алтын, сөзім – маржан.
Амал не, көз көрместі, құлақ естір,
Жақсыны жақын тартып тұрады есті ұл;
Табалап қайда барсаң қыр соңыңнан,
Жаманат қалмайды екен, шырағы өшкір?!.

278
Жақсының жақын тартқан жүзі қандай,
Жүрсе екен достық жібін үзіп алмай;
Ойласаң көр соқырлар толып жатыр,
Соларға реті бар ма қызығардай?
Намысын жырттым талай Қырғыз, Дәуіт,
Сыйлады ел иығыма құндыз жауып;
Таңды ұрып таңға талай жыр толғадым, 
Төбемнен жатқан сынды жұлдыз жауып!
Зағиптың қос шырағын жандырғандай,
Адамның көкірегі даңғыл қандай;
Зерледім құнары мол сөздің кенін, – 
Алтыннан зәулім сарай салдырғандай!
Құт қонған домбырамның пернесіне,
Өкінем зағиппын деп мен несіне?
Көреген ұрпақ келер әлі талай, –
Сөзімді тоқитұғын зердесіне!..
19. Шоқан Уәлиханов: 
Көршілес жатқан қонысым, Россия – байтақ дарқаным. 
Қысылсам бердің қол ұшын, Шарқ ұрып үміт артамын. 
Тілеулесі ғой өлкем де, Өзіңдей дарқан алыптың. 
Бүгін де, саған ертең де, – Достығы адал халықпын.
Кештім ғой бірге өзіңмен, Тарихтың нелер дауылын. 
Жұртым да жақын сезінген, Россия – қандас бауырым.
Бар сенде ізгі достарым, Жұртына болар жарық күн. 
Соларға тілек қосқамын, Қамын жеп қара халықтың.
Айта алман дос деп барлығын, Көңілі қарау көбінің: 
Тағыға теліп тағдырын, Жат көрген дала өмірін.
Қараңғы жұрт деп қырдағы, Атын да дұрыс атамай; 
Жазықсыз жәбір қылғаны, Жаныма қатты батады-ай!
Білмейді-ау, дарқан қауымның, 
Жатқанын жырлап тынбастан: 
Гомері әрбір ауылдың, – 
Күн сайын толғап бір дастан...

279
Барымта, дауың – сорыңа, Жатырсың, далам, түнекте. 
Тәңірің шырмап торына, Жеткізбес бүйтіп тілекке. 
Шықпақ ем шыңға шарықтап, Болса да қандай қиямет. 
Ұшуға биік қалықтап, Қоятын емес мына дерт.
Халқымның мұңы тағы да, Жабысты дерт боп дертіме. 
Сауықсам – елдің бағына, Жіберсе-ай, шіркін, еркіме!
Теңгеріп байға қараны, Кетсем бе аға сұлтан боп, 
Оятып бүкіл даланы, Атсам ба екен бір таң боп?!.
Өнерге құмар өрені, Көбейсе деуші ем даланың. 
Арманым әттең көп еді, Айта алмай бәрін барамын.
Жаныма осы батар шын, Үзілсе келте ғұмырым: 
Сұм тағдыр неткен қаталсың, Тұлпарға түскен құрығың...
20. Потанин:
Көкше десем  – көз алдымда Шоқаным,
Көрем ғажап адамдардың отанын;
Жайлауы анау – тұлпарлары жарысқан,
Қырлары бұл – жусатқан сан отарын.
Кең далаңа келдім талай сапарға,
Қонақ болдым талай үйге жапанда;
Елдік жырын, ерлік жырын қотардым, 
Сан қауышып, Шыңғыс, Ғази, Ғафарға!..
Жаңғыртқандай Сарыарқаның аспанын,
Ақындардың жинадым жыр-дастанын;
Ұрпақтарың жетер әлі мұратқа, –
Асқақтаса Оқжетпесің, асқарың!..  
21. Арыстанбай ақын:
Тұрса да дар алдында тартынбаған,
Ақынның асқақ үні саңқылдаған!
Жасындай сәттерімде жарқылдаған,
Қайрат-күш беретіндей халқым маған!
Ақынның болмаса да байлығы асқан,
Серпілтсін елін кезде қайғы басқан;

280
Аңқылдап ақ сөйлесін асыл жүрек,
Ақ жолдан, Хақ жолынан айнымастан! 
Қалмады қайран елде өзге соқпақ,
Елге – уәж, ақын сөзі езге – тоқпақ; 
Болдым ба өзім – сотқар, сөзім – шоқпар,
Жол берді хан Кене де сөзге тоқтап!..
Керуенге жол көрсеткем, жерді нұсқап,
Сол тұста Хан әскері келді құрсап;
Патшаға жақ болдың деп, өлтірмекші,
Бір ауыз сөзге Кене берді пұрсат:
«Кенеке, жақсы көрсең қарашыңмын,
Жек көрсең де, өзіңнің алашыңмын.
Атаңа алты қатын алып берген,
Атығай-Қарауылдың баласымын!
Абзал боп Абылайдан туды Қасым,
Кене хан, бәрінен де болдың басым.
Таусылмас мен өлгенмен қалың арғын,
Алдыңа, міне өлтірсең келді басым!..»
Деп едім дар алдында тұрған шақта,
Құдай-ау, тексіз туған құлдан сақта;
Басыма ерік берді ол, шын ақын деп,
Тура айтқан жалтақтамай құр мансапқа!
Сұм өмір өтпейді ғой сайранменен,
Табаны тарландардың тайған неден?
Азаттық туын тіккен алты алашқа, -
Ұрпаққа ұран болар қайран Кенем!..
22. Әбді-Ғафар Маңдаев:
Қайран Көкше, ойға батып жотаңда, 
Тұрдым талай не берем деп Отанға;
Шенеунік боп, шаруа бақтым шарасыз,
Сенім артып, тілеуқор боп Шоқанға!..
Тізімге алып мал-жанының есебін,
Елдің ішін жүрдім шарлап неше күн?

281
Ақыл қостым, көзін аштым талайдың,
Қиянаттан қайтты талай меселім.
Туған елге тисе екен деп бір пайдам?
Заман мынау көзімізден нұр тайған;
Озбырлығын көрген сайын патшаның, –
Өкінішпен өтіп жатыр күн қайран?
Даламызға қанат жайған әскермен,
Жаман әдет келіп жатыр басқа елден;
Оқу оқып, тілін ұғып білімнің, –
Шығар алға Шоқан сынды жас керуен!..
23. Жанғал батыр:
Еркін ашып ақорданың қақпасын,
Қылшақтыға тіреп едім атбасын: 
Өсер жұртқа ел бірлігі керегі,
Алауыздық, бассыздықтан сақтасын!
Кең жайладық Көкшетаудың етегін,
Егіншоқы, Қызылағаш мекенім:
Жайлап алса жат пенделер жерімді,
Азаттыққа енді қайтіп жетемін?..
Патша қолы тарс бекінген тас қамал,
Күресетін қалмады ғой басқа амал:
Батыр болып, би атанып жүрсек те,
Жаудың бізден түрі жоқ қой жасқанар?
Ел намысын ойламаған жан деме,
Кең даладан есітіледі зар неге?
Шыға алмадық шеңгелінен патшаның,
Опынса да, өкінсе де хан Кене!?.
Зіркілдеткен зеңбірек пен мылтығын,
Кім бітейді ашкөздердің құлқынын?!.
Айбалтамды қайрағанмен қайыр жоқ, 
Қайтіп елдің бүтіндеймін жыртығын?
Амал таппай, атамекен азар ма?
Малды әкетті жәрмеңке мен базарға.

282
Құсалықпен өтер ме екен қалған күн,
Құдайым-ау тойым бар ма тажалға?..
24. Соқыр Тоғжан ақын:
Құдайым көзімді алған, сөзімді алмай,
Тәңірім берген маған төзім қандай;
Бір күнге шырағымды жандырса Хақ,
Әлемге қарар едім көзім қанбай!
Көрер ем анам жүзім, бір ғанибет,
Таныр ем әкем түрін сырлары көп;
Қайралып, қайта түлеп құлшынар ма ем,
Дүниені сан бояумен жырлағым кеп!..
Байқар ма ем асылдардың тұлғасын да,
Елдік те, ерлік те бар бір басында;
Халқымның таныр ма едім тектілерін, – 
Жалғасқан бір ғасырдан бір ғасырға!
Көрер ме ем ізгілердің бейнесін де,
Тұратын кейіген сәт кейде есімде;
Күлкісі, реніші күллі адамның, –
Күмбірлер домбырамның пернесінде.
Көрер ме ем сәбилердің жымиғанын,
Білінер талай жүзден сыры ибаның;
Білер ме ем сараңдардың сиықтарын,
Мүлгіген молдалардың шын иманын?
Көрер ме ем әлсіздердің ашынғанын,
Шендіге жағымпаздың бас ұрғанын;
Сараңның құрт пен майын жасырғанын;
Жомарттың ел мерейін асырғанын!
Көрер ме ем жексұрынның нобайын да,
Жерімнің айдын көлін, тоғайын да;
Қалыптап Оқжетпестің өр бейнесін,
Суретін салар ма едім со бойында?!
Көрер ме ем кең дүниенің келбетін де,
Күйменен күллі әлемді тербетуге;

283
Түңіліп, көзді қайта жұмам ба әлде , – 
Қаптаған жаманаттан жер бетінде!?.
Арудың даусы нәзік, үні балдай,
Тыңдаймын құлақ түріп құнығардай; 
Шіркін-ай, қандай екен шырайы оның,
Апырмай, күлімдеген түрі қандай?!.
Көзімді алды-ау сұмды көрмесін деп,
Елімнің жүрмін сөзін өрге сүйреп!
Көзі ашық ұрпақтарым толғар әлі, –
Қазақтың қасиетін көл-көсір көп!..
25. Қырғыз Тілеміс батыр (Жекебатыр):
Ежелден ел болған ғой қырғыз-қазақ,
Тел өскен жусан иіскеп, жұлдыз қарап;
Жалғасқан аталардың сыйластығы,
Болғандай кейінгі өскен ұл-қызға бақ!
Өмірдің дариясында ауып кемең,
Қалатын, аз ба қатер, қауіппенен?
Заманның неше түрлі сынағында,
Қырғызым бауыр басқан Дәуітпенен!..
Жамағат бұрса назар біздің кепке,
Сұңқар мен ұшар бірге құзғын көкте;
Білгенге ел тарихы тым тереңде,
Дегендей қырғыз көп пе, жұлдыз көп пе?!.
Ер Манас алты алаштың арысы бек,
Қырғызым талмай жаумен алысып ед;
«Ақ үйлі аманат» бар, төлеңгіт бар,
Алаштың, келгендер бар намысы деп...
Ұсынған сыйласқан жұрт арнап төрін,
Атығай-Қарауылмен ардақты елім;
Өзім сол қырғызыма қыр көрсетіп,
Кенемен Алатауға бармап па едім?..
Оң-солым: қырғыз – бауыр, қазақ – бауыр,
Сұм заман салған жоқ па азапқа ауыр?..
Ақыры залым патша жер аударды,
Кененің батыры едім әжептәуір!

284
Ер жігіт құр саудаға салмас тегін...                                             
Сұм патша соңымызға салды әскерін; 
«Ер – туған жеріне» деп айтқан халқым, 
Шалт бассам, Алатауда қалмас па едім?!.
Ел үшін өршелендік шауып өрге,
Бір бақыт берсек деп ек тауып елге;
Азаттық – алаш үшін нағыз бақыт,
Еркіндік ең керегі бауыр елге!..
26. Бағыс Тезекбай би:
Желектері желбіреген жерім-ай, 
Жекілдеген жеті момын елім-ай!
Ұрпғына құтты қоныс сайлаған, –
Абылай хан, Әйтімбет би ерім-ай!.. 
Патша қол сап, кең жеріміз тарылды,
Қала салмақ, ала салмақ барыңды:
Қыстауға айдап, өрісіңді тарылтып,
Тас кереңдер естімейді зарыңды.
Бас-басына би боп, ел жоқ ұғысқан,
Бей-берекет болып кетті-ау туысқан?
Саумалкөл мен Шарықтастан безіндік,
Суып кетті, шығып кетті уыстан.
Елегізіп ел-жұрт неге қамықты?
Салық салып қамалайды халықты.
Қарамдайды-ау Қылшақтыны киелі, 
Қайрандайды-ау ханның көлі – Балықты!..
Егіншоқы, Бүркітті мен Ақсораң,
Болса игі жайлы қоныс, жақсы орам!
Мапырашқа көшірем бе ауылды,
Өте - Қайып жақсы-ау опа тапса одан!..
Ағайын боп топқа түсіп алқалы,
Кеңге жайып жүруші едік арқаны.
Бауыр басып, кеңес құрып, іс қылдық,
Ақылбаймен – Даңқойдың бір дарқаны!..

285
Терісқыстау – атамекен, өрісім,
Отаршылар көз алартқан сол үшін.
Шүкір, салдық Медіресе мен Алла үйін,
Жат қолында қалмас құтты қонысым!
Амал қанша, құлымыз біз патшаның, 
Мәз болмаңдар таң атып, құр батса күн;
Қайран жұртым, өнер тауып, өрге жүз,
Патша деген құлы емес пе ақшаның!?.
27. Кәдір Тезекбай ақын:
Кәдірдің топтан озған жүйрігі едім,
Дәуіттің дәуірлеген тұйғыны едім;
Кең толғап, кемел пішкен би бабалар, –
Кеудеме жыр сабасын құйды менің!
Сыр қозғап Сексен көлден, Сеңдікөлден,
Сыйласқан елді көргем, ерді көргем;
Сұм заман аласапыран болып жатыр,
Асатын ұрпақ қайда ендігі өрден?!.
Болса да дүйім елге жария атым,
Сақтадым сал-серінің ар-ұятын;
Жырымды жалғастырар заман туса, –
Соңымда үміт еткен Қалия ақын!..
28. Біржан сал:
Көкжиегі теңіздей көрінбеген, замана, 
Жұмысың жоқ қаяулы көңілменен, замана; 
Ән сияқты бір ауыз қысқа ғана қайырған, 
Келте екен ғой, дариға-ай, өмір деген, замана.
Қолы қысқа пендеге қырсық қылған, жалған-ай, 
Зары жетім, бейбақтың сыңсып тұрған, жалған-ай. 
Мақтау-мадақ айтпаса, көптің мұңын жоқтаған, 
Асыл әнді қылғынтып тұншықтырған, жалған-ай.
Жаны жайлау аруға ғашық қылған, өмір-ай, 
Арман бар деп алдыңда асықтырған, өмір-ай; 
Өнер сырын, машығын жас ұқтырған, өмір-ай, 
Ән айтсам деп халқыма тасып тұрған, көңіл-ай!

286
Өлексе екен бір жұттық дәулет деген, жұртым-ау 
Алауыз боп басынан дау кетпеген, жұртым-ау; 
Қалаймын тек мен сенің өнеріңді өшпейтін, 
Даласында жыр шалқып, ән көктеген, жұртым-ау.
Ашындырған Абайдай жаны асылды, дүние-ай, 
Қор ғып қойған бұлбұлды Сара сынды, дүние-ай; 
Ортақ болар күйзелсем, көңілімнің күйіне, 
Қайдан табам жол бастар жанашырды, дүние-ай.
Салған таңбаң қамшымен арқамда бар, Поштабай, 
Өзім өлсем ән деген қалқам қалар, Поштабай; 
Менің әнім асқақтап сіңіп кеткен әуеге, 
Шамаң келсе әуені арқандап ал, Поштабай!
Кез шығар бұл өнерді жан ұқпаған, ұрпағым, 
Қамауда боп қанатым талып қалған, ұрпағым; 
Бақытты едің сен қандай, шаттық әнің көгіңде, 
Еркін самғап кептердей қалықтаған, ұрпағым!.. 
29. Ақан сері: 
Қастық қылған қас жүйрікке, пыраққа, –
Қатыгездер, бақталастар, азғындар.
Ұрпақ сені қарғап өтер бірақ та, 
Дүлдүлге емес, өздеріңе ор қаздыңдар.
Құлагердей серігімді құлатқан, 
Естен кетпес есер, ездің қорлығы. 
Ақтоқтыдай аяулыны жылатқан, 
Ол да қайран ескіліктің зорлығы. 
Содан, содан сұм өмірден бездім де, 
Бір Сұлулық іздегенім, сездің бе? 
Тұяғынан тұлпардың, 
Қияғынан сұңқардың, 
Қиялынан іңкәрдің,
Табиғаттан қайғы ойламай шат күлген, 
Сұлулықтың сырын іздеп таптым мен. 
Әннен таптым әсемдікті әйгілі, 
Қайырмамның бәрі бірақ қайғылы! 

287
Сұлулық қой әйел заты алдымен, 
Содан таптым көркемдік пен сәнді мен. 
Өнер болды ендігі әнім, әңгімем. 
Ер мен езді көп болған соң көргенім, 
Мол шығар-ау, жырдан өрген өрмегім. 
Жазғырма сен, жасықтығым емес ол, 
Сұлулыққа ғашықтығым ол менің! 
Көрер көзге болсам-дағы мен сері, 
Қорғасын ой езіп мынау еңсені; 
Телміремін қу шанаққа қуарып, 
Сұлу өмір, аңсап өттім мен сені!.. 
30. Сұлтанғазы Уәлиханов 
(патша заманының генералы):
Шекпен киіп, шенін алдым генерал, –
Елегізген елім бірақ не болар?
Қызметінде жүрсемдағы қанша жыл, –
Бұратана деп санайды неге олар?
Отаршылар ойран салып, есірді,
Айтар едім, ақтарар ем не сырды:
Дала менен Орман жұрты қоныстас,
Ұмытты олар Бату, Сартақ, Көшімді?!.
Жүрсемдағы Петрборда, қиырда,
Туған елім жүрегімде, миымда;
Шенділермен шайқасамын әлімше,
Қазағыма сеп болсам деп қиында.
Мұсылманның қамын ойлап таластым,
Түркі тектес ағайынмен жарастым.
Сенім арттым Сердалиндей жастарға,
Азат жолын іздейтұғын алаштың!..
31. Ақылбай Тілепұлы:
Даңқойдан ту көтерген Ақылбаймын,
Жақсының сөз бен ісін мақұлдаймын;
Көкшетау, кием де сен, ием де сен, –
Беретін ерге – айбат, батырға – айбын!..

288
Сыйластық ата жолы ол қашаннан,
Із баспай, үлгі көрмей толмас адам:
Наурызбай, Пірәлі, Әзбай, Жанғал ағам, –
Мені де жөн көрсетіп, жолға салған!..
Демеймін қиындықтан шетке қаштым,
Жасықтың жат қылығын бетке бастым;
Бірлесіп, ағайынның басын қосып,
Ел үшін медіресе, мектеп аштым!..
32. Науан қазірет:
Хақ жолында жүрген сайын тереңдеп,
Зарлы болдым елім үшін елеңдеп.
Парызыңды біл, жамағат, айтқан ғой, –
Надан жұртқа залым патша берем деп!..
Бізге жақын Түрік елі, мұсылман, –
Пана болар кезімізде қысылған;
Әділеттің ақ жолы деп айнымас,
Хақтың жолын туған елге ұсынғам!..
Надандыққа ұрынды ма бұ қауым,
Қалай үзер отаршылдық бұғауын?
Дін мұсылман аман болса, алашым,
Адамзаттың алла берер сұрауын...
Шоқындырса пайғамбардың үмбетін, –
Күрес ашпай көреді елдің кім бетін?
Талақ етіп саясатын патшаның, –
Қарсы тұру ол да менің міндетім!..
Атқаратын талай міндет алда тұр,
Керек бұған сансыз мүрит, сан батыр:
Ақан, Мұқыш, Қожахмет, Сексенбай,
Бабаназар, Шаймерден мен Жанбатыр!..
Жер аударып, айдаса да алысқа,
Күресерміз, тырысармыз намысқа;
Ақыл қосар алыстағы Абай да,
Азаттық жол үлгі болар ұлысқа!..

289
33. Балуан Шолақ:
Ертеде аталарым Шудан келді..,
Біз бүгін ер атанып буған белді;
Дем беріп Дулатым да, өрге жүзем, –
Көкшедей арқаланып туған жерді!
Кеудемді өртегенде намыс талай,
Қолдаушым болып еді Бағыс, Қанай!
Еліме ерлік жолын салып берген,
Алаштың Абылайдай арыстаны-ай!..
Хан Кене, Алтай, Бекбау, Жанғал, Тілеп,
Жандардай жаратқаннан алған тілеп:
Ел азып, жер тозғандай енді заман,
Көп іште ақтаратын арман, тілек...
Жендеттер көзін сұғып Қайрақты, елге,
Сын болды соның бәрі қайратты ерге:
Серіктес бола білді Қожахмет,
Дәулетбай, Қуанышбай, Айдапкел де!
Қыран деп мадақтама қараққұсты, 
Мансапқор елдің асын талап ішті. 
Қаумалап қабаған ит қапы қылды, 
Көбіне көрсетсем де қара күшті.
Ырқына көнбей ояз, болыстың да, 
Аянбай озбырлықпен соғыстым да. 
Әділдік таппай бірақ қуғын көрдім, 
Жәбірленген жандарға болыстым да...
Сол үшін түстім кейде түрмесіне, 
Жем болдым жеті түнде бүргесіне. 
Жақсымен жолдас болдым, сараңдардың 
Пысқырмай үлдесі мен бүлдесіне.
Жатсам да «ақ» түрмеде аз-ақ қана, 
Азапқа да, көндім-ау, мазаққа да. 
Бел ұстассам талайдан бағым асып, 
Танылдым орысқа да, қазаққа да.

290
Жә, бірақ, мұрат етпен палуандықты, 
Бар шығар бұл ғаламда алуан мықты. 
Отыз ру озбырлыққа не қыларсың, 
Жалғанда жаным сүймес жалғандықты.
Көңілін көтерген соң серілікпен, 
Жолыма қарап жүрді ел үмітпен. 
Жөн таппай сол тұманда жарық іздеп, 
Нұрлы өмір, сағынышты ел сені күткен!..
34. Жанбота болыс:
Болыс болдым, өріс болдым жұртыма,
Пана болдым ата-баба ғұрпына.
Жақсыларды жанай жүрдім есіркеп,
Заман әттең көнбейді екен ырқыңа.
Мына заман ойнап тұр ғой қақпақыл,
Жеріңді алып, шоқындырмақ жат кәпір;
Құлдық ұрсақ ата рухы кешірмес, –
Сары, Елтоқ, Көкі, Төлек, Дат батыр!.. 
Шен-шекпен ап, көбейді ғой танысым,
Аман болсын Ақан, Біржан – арысым;
Байлық, мансап болсын серік жігітке,
Туған елдің ойлағанда намысын!..
35. Мәмбетәлі Сердалин:
Оқыдым да, тоқыдым да тарихты,
Қайран елім киген екен қамытты;
Сол қамыттан босатуға жұртымды,
Еркіндікке үндеп бақтым халықты!..
Жау қолында жыртылды ғой жағамыз,
Сан езгіден сарқылды ғой санамыз;
Ақыл қосып, жол көрсеткен біздерге,
Петерборда – Сұлтанғазы ағамыз!..
Ресейдің де ізгі ойлары ұғысты,
Мен ұрпаққа мирас еттім бұл істі!..
Бар қазаққа пана болып, жол тауып, –
Кең өріске салу керек ұлысты!..

291
36. Шаймерден Қосшығұлов:
Залым патша салып елге салмағын,
Дін мұсылман шекті оның зардабын;
Қарсы шықты оған Науан қазірет,
Көздеп елдің мақсаты мен арманын!..
Иесі жоқ, емес бұл жер қу дала,
Намыс үшін түстік от пен суға да;
Қолдап Науан, Жанбатыр, көп жамағат,
Амал қылдық сайлануға Думаға.
Ортасында жүрген осы майданның,
Қазіреттің қайратына қайранмын;
Жолын кесіп, Сұлтанғазы ағаның
8
,
Думаға мен депутат боп сайландым.
Жөнге салып, жол көрсетті ол бірақта,
Жүрген кезде Петерборда, жырақта;
Қамқор болды алты алашқа генерал, –
Жауап іздеп небір қиын сұраққа.
Толыссын деп туған елдің өркені,
Серпілсін деп марғау жатқан ел тегі;
Насихат қып елдің қамын, дін жайын, 
Алғаш рет аштық газет – «Серкені»!.. 
Біздің елге керек діннің тірегі,
Қабыл болар сонда көптің тілегі.
Елікпейді сонда жаман әдетке,
Иман толы мұсылманның жүрегі!..
37. Дүйсенбай Тұранов:
Орысша оқып, советник – атағым,
Қызылжар мен Омбы – қызмет, жатағым:
Шен де тақтым... айырбастап шекпенге, –
Тоқтамыстай хан атамның шапанын!..
8
Қотыркөл  болысында  өткен  Дума  сайлауына  Петерборда  тұратын 
отставкадағы генерал Сұлтанғазы Уәлиханов та, Шаймерден Қосшұғылов 
та бірге түскен. Бірақ патша өкіметінің өзі де Сұлтанғазының сайлануына 
қарсы болған, әрине ол өкілеттік алғанда елге көбірек пайда әкелетін еді.

292
Құлы болған пара менен ақшаның,
Жол бермейді шенеунігі патшаның;
Жоғарыға шағым айтып шаршадым,
Залымдарға заң былай деп қақсадым!..
Әділдікті, ойлап елдің намысын,
Қайрат қылдым қазағымның қамы үшін;
Қайран таппай қасарыстым, қарыстым,
Түрмеге де қамағаны, бәрі шын!..
Сердалин мен Айдарханов, Тоғысов,
Ешмұхамед, Аханов та болысып;
Зейнел, Сәлім
9
 – ағартып ел санасын,
Озбырлармен айтыстық сан, соғысып!..
Жаңа заман, төңкеріс те болды азап,
Қамыт киді қайта тағы сол қазақ;
Смағұл мен Мағжан, Мұқан, Асылбек, –
Алты алашқа болған еді сонда жақ!..
Бақыт кілтін берсек деп ек қазаққа,
Алашшыл деп бізді айдады тозаққа;
Бас сауғалап сұм заманның сұғынан,
Ұрпақтарым кетті сіңіп Созаққа!..
38. Мағжан:
Қалың жаумен егескен, Қайран менің алашым!
Қарғыс атқан кеңестен, – Қандай үлес аласың?
Көсемдері қазақтың, – Әлихан мен Ахаңдар…
Көрсе де сан азап-мұң, Қажымаған атандар!
Қатып қалған Кеңес деп, Жас арыстан, Сәкен-ай?
Қазақ отар емес деп, Қасарысқан, әкем-ай!..
9
Тұрлыбек  Айдарханов,  Көлбай  Тоғысов,  Ешмұхамед  Абылайханов 
– Омбыда қызмет еткен белгілі азаматтар. Ахитдин Аханов – ағартушы, 
башқұрт  азаматы.  Зейнел-Ғабиден  Омускауи,  Мұхамед-Сәлім  Кәшімов 
– ағартушылар. Мұқан Әйтпенов, Асылбек Сейітов – алаш ардагерлері. 
Дүйсенбай Тұрановтың өзі титулды советник болып Омбыда, Қызылжарда 
қызмет істеген ел азаматы, патша, кеңес өкіметінен де қуғын көріп, кейінгі 
ұрпақтары Созақ елін паналап қалған. 

293
Қайтіп зарың басылар, Қамсыз әкем, анашым!
Қашан бағың ашылар, Қайран менің алашым?!.
Елдің бетін көрместен, Кетіп барам жыраққа.
Залымдарға көнбестен, – Жетерміз бір мұратқа!
Өтерміз біз сындардан, Көк теңізге құлаштап.
Рухым өшпес шыңдалған, – Оқжетпестей тым асқақ!
Келеді әлі нұр заман, Мен жастарға сенемін.
Келер, кетер бір жаман, – Мен халқыма сенемін!..
39. Смағұл Сәдуақасов:
Патшаның езгісінен болсақ азат,
Өркендеп, өсіп-өніп толса қазақ;
Екіге бөлмейікші аз халықты,
Емес қой бай мен кедей соншама жат.
Төңкеріс әкелер деп бақытты күн,
Бермеді қысылтаяң уақыт тыным:
Алаштың арыстары, мен үшін де , –
Елім деп атыпты таң, батыпты күн!..
Ахаңдар салғаннан соң тәлімді ізге,
Үлгеру керек болды бәрін бізге;
Алыстық, арпалыстық алаш үшін,
Болғанмен тәнім – үйде, жаным – түзде!..
Бауырлар, буырқанған бүгін дала,
Ұмтылған озат елдің ұлын қара;
Биікке талпыныңдар, ұрпақтарым,
Қазақты сүйрейді алға білім ғана!..
Қамауда өтпес күндер ғасырдай көп,
Лапылдап кеудедегі басылмайды от;
Өшірме елдік рухын, кейінгі ұрпақ,
Жарқылдап өтер талант жасындай боп!..

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: