Бағдарламасы бойынша шығарылды Жұмабаев Мағжан Шығармалары (әдеби басылым). 2-том: Әңгіме

274
C
C
Шығармалары
C
C
ӨЗ  ӨМІРІМНЕН ӘҢГІМЕ
(Максим Горькийге арналған)
І
Адамға  өз  өмірін  әңгіме  қылудан  ауыр  қайғы  жоқ. 
Өмірде сүюден күшті қуаныш жоқ.
Бұл күнде Бату мен Шыңғыс ханға қоныс болған Қа ра-
қорым даласында бұл күнде құм көшіп, жел жортып жүр.
Сол Қарақорымға жел айдап мен де бардым. Қарақорым-
ды басып өтіп кеттім.
Өмірде  не  баянды  –  бәрі  өтеді.  Бірақ  адамзат  Қап 
тауының артында қағыға айналмайтын мәңгіге қуаныш бар 
деген үмітпен ғана өмір сүреді ғой. Жыл сайын жазғытұрым 
жерге  жасыл  шөп  шығады.  Жыл  сайын  күз  жетіп,  шөп 
сарғайып  солғанда,  тырналар  күңіреніп  қоштасып, 
Мысырға ұшып кетеді!..
ІІ
Әкемді көрмегеніме сегіз жыл болып еді, 1918 жылдың 
жазында көрдім. Мектеп қимасының сыртына менің алдым-
нан шықты. Қаусаған шалдың кезерген ерні күлімсіреді. 
Қаптан тігілген дамбалын көтеріңкіреп қойды да, кеңкілдеп 
жылап қоя берді. Бет-жүзі жыл ұдайынан жылаған адамның 
бетіндей.
Менің  ойымда  әкем  емес.  Көңілімде  қуаныш  та  жоқ. 
Менің ойымдағы Омбыдан қашып шығатын күні көргенім: 
шаңды қамашау көшелер толып лек-лек болып арбалар өтіп 
жатты. Жетпіс шамалы арба өткен соң, мен қаладан шығып 
кете бардым.
Өтіп жатқан арбаларға қарап тұрғанымызда, Антон Со-
рокин:
– Бұлардың бәрін чехтар атқан ғой...– деді. Атса, атқан 
шығар. Болмаса, бәрі Кулемзиннің жанында болған соғыста 

275
C
C
М. Жұмабаев
C
C
майданда өлген шығар (бұл күнде анығын білген шығар-
сың, Антон Семеныч?).
Осынау өліктерді арбалап алып өткені сәске уағы еді. 
Өліктердің үстін Ертістің қызыл құмы басып қалған. Сол 
қызыл құм мені де басқан. Шыбын жанды сүйретіп қашып 
шығып бара жатқаным демесең, мен де өлікпін...
Тар көйлегі тырсиып, шешемнің қарны шартиып тұр. 
Беті күздікүнгі шөптей құп-қу. Маған елжіреп қарап тұр.
Маған:
– Тағы қандай ат қойып алдың?– дейді.
– Василий,– деймін.
Шешем қарадай сескеніп, сөзін қоя қойды: менің өз атым 
да, әкемнің аты да басқа болып тұр ғой.
Шешемнің артында бетімен ыржиып күліп есалаң інім 
Палладий тұр. Аяқ-қолы шидей. Қарны қабақтай (көк ба-
уыры ісіп кеткен, безгек, тағы толып жатқан науқастары 
бар). Көзінің ағы көксұр. Қарашығы сары.
– И-и-и...– деп сықылықтап шиқылдап күлді.
Шешем  менің  жастыққа  тігіп  әкелген  мылтығымды 
тығып қойып жүр.
Әкем,  әкемнің  аты  Всеслав  Алексеич,  ол  елбелектеп, 
ма ған өзінің қыстық астығын көрсетіп жүр. Бойы менен 
тапал, бұрылып менің көзіме қарап:
– Қыстан шыға алармыз, Василий Семеныч, ә... Сенің 
атың толып жатыр-ау, бай адамсың-ау, ә...– дейді.
ІІІ
Үш  күн  Ертіс  бойындағы  казак-орыс  поселкілерінің 
иісіне қарық болдым: тезек иісі, казактың тегене құйрық 
қойының  шуаш  иісі,  қурап,  сылдырап,  сорайып  тұрған 
қа мыстардың арасындағы бетіне тұзы шығып жатқан ша-
қаттардың иісі...

276
C
C
Шығармалары
C
C
Құс атуға шықтым. Он оғым бар еді, бір қапшық үйрек 
атып алдым. Бір оқ ұмытылып алынбай, мылтықта қалып 
қойыпты.  Кешке  мен  лапастың  астында  әңгіме  жазып 
отырсам, Палладий мылтықты алып ойнап тұрып әкемді 
басып сапты.
Әкем үстелдің жанында жатыр. Кенеп көйлегін қан жау-
ып кеткен. Оқ желкесінен тиіпті. Терезеден көк шыбындар 
кіріп, қанға үймелеп, әкемнің бетіне қонып жатыр...
Біраздан кейін мен ас үйге кіріп едім, інім әкемнің асына 
жұмсалатын мейізді тазартып аршып отыр екен. Палладий 
маған қарап ыржиып:
– Всеволод, мейіз жейсің бе? Міне, үлкенін қарашы...– 
деді.
Мен атып әкелген үйректер әкемнің асына жұмсалды. 
Үйректерді  кілең  кекілдері  көздеріне  түскен  казак-орыс 
жеді. Жеп отырып, әкесін атқан Палладийға қол іс қыламыз 
деңкіреп қорқытып қойды. Сыбап боқтап отырып шоқынып 
қояды. Палладийдің сасық сықылығынан жиренішті тыр-
жиып, теріс қарайды. Сөйтіп отырып казак-орыс шешеме 
айтты:
– Тегі, осы ауылдан кетулерің оң болар. Мынау үлкен 
ұлың да... Жүріс-тұрысы ұнамайды... әкесі марқұм Всеслав 
Алексеич патшаны құрметтеп-ақ өткен адам еді...
Мен тағы қаштым.
ІV
Дала. Құм. Буалдыр шөл. Тезек иісі. Құм шөлде сексиіп-
сексиіп сексеуіл тұр. Бір сексеуілдің басында күшіген отыр. 
Күшігеннің бауыр жүні ұйпалақ, кей жері түлеп түскен.
Арбада  шешем  мен  інім  Палладий  отыр.  Шешемнің 
аты – Ирина. Жолдың екі жағында – телеграф бағандары-
ның түбірлері, телеграф сымының үзіктері. Бұл – Жетісу-
дың қара жолы.

277
C
C
М. Жұмабаев
C
C
Қарағанның бұтақтарында адамның ішектері ілулі тұр. 
Ішектер кеуіп қалған. Бұларды дыңғырлататын – жел мен 
күшіген. Домбыраға тақсаң-ақ сөйлеп кетейін деп тұрған, 
сымдай мінсіз болып сыдырылып кеуіп қалған адам ішегі... 
Бұл ішектерді домбыраға тағып кім шертер екен?
Казак-орыс жерге таласып, мұжықпен соғысып жатыр 
ғой. Казак-орыстар қолдарына мұжық түссе, қарнын жарып 
жіберіп, бір таяқтың басына мұжықтың ішегінің ұшын іліп 
алып, ұршықтай үйіріп, ішекті таяққа орай береді дейді. 
Мұжық қарқылдап күледі дейді. Казак-орыстар оған қарап 
қарқылдап  күледі  дейді...  Сөйтіп,  мұжық  күлкіден  өледі 
дейді.
– Е, мұжықтар қайтеді екен?
– Олар да қолдарына казак-орыс түссе, қарнын жарып 
жіберіп, ішектің ұшын таяққа іліп алып орайды дейді. Со-
нан соң ішекті таяқтан тарқатып алып, казак-орыстар қара 
жолдың бір жақ бетіндегі қарағанға, мұжықтар екінші жақ 
бетіндегі қарағанға іліп қояды дейді. Екі қолыңда, қарашы, 
ішек ілінбеген қараған жоқ қой...
Айсаның  дініндегі  орыс  адам  ішегін  күнге  қақтауды 
Шыңғыстың монғолдарынан, Ақсақ Темірдің түрікпендері-
нен алған. Тырбық аяқ, тершең Мәскеу елі қысық көзден 
үйренген.
...Алдымызда шұбатылып қазақтың көші кетіп бара жа-
тыр. Мен көрмеген арбалары шиқылдап барады, түйелері 
болп-болп басады. Қазақтар бізге қарамайды, көздері ба-
тыс жақта. Біз жанасалап өте бердік. Көздері кірлі орамал 
сықылды боп-боз.
– Мыналар қырғыннан қашып барады ғой,– деді.
– Қайда?
Кім білсін, Қытайға ма, Үндістанға ма. Өздері де біл-
мейтін шығар. Аштық айдап, әйтеуір кетіп барады ғой.

278
C
C
Шығармалары
C
C
Айналамыз – құм. Көк те құм. Құм сықылды сарғылт 
сұр. Қарағандарда сүргіден түскен жұқа жаңқадай құрысып 
адамның ішектері ілулі тұр.
Жолдан жөнді шаң шығаруға да шамалары келмей ілбіп 
артымызда қазақтар келеді. Өздері де, түйелері де, арбалары 
да ілбиген. Қазақтарда үн жоқ, жан-жаққа бұрылып қарау 
жоқ, тек тік келе жатыр.
Біз де келе жатырмыз. Менің де үндегім келмей келеді. 
Бірақ үндемеуге болмай отыр. Осы қашқанда қайда бара 
жатқанымыз маған мәлім болғанмен, шешеме мәлім емес. 
Баратын  жеріміз  оған  жат.  Сондықтан  өз-өзінен  қорқып 
келеді.  Әлсін-әлсін  күрсініп:  «Әй,  қайдан  білейін...  әй, 
қайдан  білейін»,–  деп  сөйлей  береді.  Онан  кейін,  оған 
ұқтырмақ  болып,  оны  жұбатпақ  болып  мен  сөйлеймін. 
Шешемнің артында қызыл ала кенеп алашаны жамылып 
отырған Палладий сық-сық күледі. Ұзап ілгері жүрген сай-
ын Палладийдің сықылығы үдеп келе жатыр. Мыңқылдап 
сықылықтауды қойып, шиқылдап қояды:
– И-и-и...
V
Бір күн жүрдік, екі күн жүрдік, ылғи көретініміз: құм, 
қараған, қазақ. Бір қазақтың түйесі сылқ етіп құлады да, 
өлді.  Қазақтар  түйеге  кідірген  де  жоқ,  тіпті  байқамаған 
іспетті болып тарта берді. Өлген түйенің арбасында үш бала 
бар екен, қазақтар үш балаға да қайрылған жоқ. Балаларды 
алып басқа көлікке мінгізуге шама да қалмаған ғой, тегі... 
Ұзамай екінші бір арбадан бір әйел түсті. Көштен қалып 
қойды.
– Бұл кім?
– Ана балалардың анасы.
Мен  атымызды  тоқтаттым.  Арбаға  келдім.  Үш  қазақ 
нә ресте ауыздары аңқиып, еріндері кезеріп, шөлге қарап 

279
C
C
М. Жұмабаев
C
C
көздері бозарып, демді зорға алып демігіп отыр. Үш нә рес-
тенің қасында шүкиіп, шөкелеп шешесі отыр. Кір жаулығы 
қыңыранып басынан түскелі тұр. Шашынан аттың терінің 
иісі келеді.
Төртуі де өлім алдында. Жандарында бір түйір тамақ, 
бір жұтым су жоқ.
Мен:
– Мыналарды мінгізіп алайық,– дедім.
– Ат өзімізді әрең сүйреп келеді ғой.
– Сандықты тастармыз.
Мен нәрестелерді көтеріп алайын деп еңкейдім. Қазақ 
қатыны  тұруға  шамасы  жоқ,  сырғып  келіп,  балаларына 
жабысып, қырылдап:
– Әрі кет... кет... кет...– деді.
Мен қатынға не оймен нәрестелерді көтеріп алмақшы 
болғанымды айттым. Қатын көгеріп, сазарып, қалшылдап, 
құмды тырнап, басын көтеріп бетіме қарауға шамасы жоқ, 
аяғыма қарап ашулы көзі тесіп барады. Сөйткенше болма-
ды, қатын ұмтылып қалып, өзінің аю тырнағымен бетімді 
осып алды.
Шешем шашынан ұстап, қатынды жерге бір қойды. Ше-
шем мен қазақ қатыны көгеріп, сазарып, тістеніп, бірінің 
бе тін бірі тырнап, жұлысып жатыр. Мен екеуін аршалап 
жүр мін.  Інім  арбаның  үстінде  сап-сары  шидей  қолын 
ербеңдетіп, тышқанша шиқылдап, сықылықтап отыр:
– Ти-ти-ти...
Үш  бөбегін  құшақтап  қазақ  қатыны  қалды.  Шешем 
арбаға, інімнің жанына келіп отырды. Үн-түн жоқ, елегізіп, 
батыс жаққа қарай береді.
Буалдыр шөлден аңызғақ иіс келеді. Телеграф бағанда-
рының үстінде бауыры жүндес бір бүркіт қалықтап жүр.
Алдымызда – қарағандар, түйелер, іңір.
Адамға өз өмірін әңгіме қылудан ауыр қайғы жоқ.
...Бұдан көңілді де нәрсе жоқ.

280
C
C
Шығармалары
C
C
ТЕМІРБАЙ
Темірбай текеметтің үстінде ұйықтап жатыр еді. Үйге 
ұлы жүгіріп кіріп, жеңінен тартып оятып, жыламсырап:
– Әке, әке! Ат жоқ,– деді.
Темірбайдың ұйқысы қанып қалған болса да, баласының 
көзінде жеңіл мінезді, ұшқалақ адам болып көрінгісі кел-
мей,  маңғазданып,  ыңыранып,  екінші  жамбасына  аунап 
жатты. Паңданған, ыңыранған дауыспен:
– Кет әрі, ұйқымды бөлме,– деді.
Ұлы  жыламсырап,  мыңқылдап,  аттың  тұсауды  үзіп 
кеткенін айтып, қолындағы тұсаудың үзігін әкесіне көрсетіп 
тұр.
– Ат жоқ деймін, әке, ат жоқ!
Темірбай былқ етпей, тағы біраз жатты. Сәлден кейін 
түрегеліп, тұсаудың үзігін қолына алып қарап, керегенің 
басына іліп қойды. Сонан соң өз-өзіне былай деді:
– Бұл орыс құрғырдың соғысы қашан тоқтар екен? Дам-
бал мүлде ілуге жарамай қалды. Көйлектің сиқы мынау: 
қарының қабаққа ұсап қасқайып көрініп тұр ғой... Тұр!.. 
Атасына нәлет...
Аттың ауыл маңынан алысқа ұзап кетпейтінін Темірбай 
білетін. «Қолға тұратын жуас ат, жаяу-ақ барып, құрық та 
алмай-ақ, ұстап алып келемін ғой»,– деді.
Беліне бір құрды бу салып, қолына жүген алып, үй ішіне 
бір көз салды да, шығып кетті.
Темірбайдың ауылы жеті-ақ түтін. Бәрі саңырауқұлаққа 
ұсап жапырайып жатқан қара сұр лашық. Ауылдың сыртын-
да желіде жеті үйдің төрт-бес құлыны тұр. Қабағы қатқан, 
қабырғасы  ыржиған,  сирағы  шидей  өңшең  арық  құлын 
мөлдіреген көздерін шала жұмып қалғып тұр. Ауыл маңайы 
тезек пен қой-ешкінің шуаш иісіне толған.
Желіден әрі – дала. Аяқты күйдіретін құм. Тоқымдай 
бұлты  жоқ  боз  аспан.  Әлі  ұлы  сәске  еркін  бола  қойған 

281
C
C
М. Жұмабаев
C
C
жоқ, сонда да күн  ыстық.  Кешегі  түс  уағындағы  аңызақ 
ыстықтай.
Темірбай малмаңдап келе жатып ойлап келеді: «Үйде 
бірер  қайнатымдай-ақ  шай  қалды.  Мұны  не  қыламын? 
Казак-орыстарда  шай  бар  шығар.  Шайға  қай  қойды  ай-
ырбас қылсам екен?..». Осылай Темірбайдың ойы шайда 
келе жатқанда, тышқан көзі жылт-жылт етіп, атты іздеп 
жан-жақты шолып келеді. Бір мезгілде өкшесіне бірдеңе 
батқандай  болды.  Отыра  қалып,  мәсісін  шешіп  қараса, 
өкшесі сөгіліп кетіп, содан құм кіріп келе жатыр екен...
Темірбай ернін шошитып:
– Түу-у!..– деді.
Қурап тұрған шөптен бір уыс шөп жұлып алып, мәсісінің 
жыртығына тығып, қайта киді. Шөпті жұлып алғанда, биыл 
жазғытұрымнан бері жауын болмағаны, күздің жақындап 
қалғаны ойына келді. Темірбай «а-а-ай» деп ауыр күрсініп, 
есіне үйдегі шаруасы түсіп, атты тезірек тауып алып қай-
тайын деп, жылдамырақ жүріп кетті.
Бір мезгілде шамаласа, ауылдан бес-алты шақырымдай 
ұзап кетіпті, ат көрінбейді. Тағы жарты шақырымдай жер 
жүрді.  Әрі  күннің  ыстығы,  әрі  жаяу  жүріс  Темірбайды 
шаршатты.
Жатып сәл тынығайын деп бұрылып, қараған бұтасының 
ішіне кірді. Бұта қою. Қою болғанмен, тырбық қарағанның 
көлеңкесі  шамалы.  Қарағаннан  қараған  иісі  аңқып  тұр. 
Темірбай  қисайып  еді,  ұйқысы  келді.  Ащы  насыбайды 
ауызға толтыра салып, былш-былш түкірді, маужырады, 
ойы тәтті тұманға айналды, көзі  ілбие бастады. Қолымен 
құмды жиып, төмпешік қылып, шапанын шешіп, бүктеп, 
төмпешік құмның үстіне салып жастанды. Айналдрып ки-
ген тері шалбардың бауын босатыңқырап қойды. Өрім-өрім 
кірлі сиса көйлекті жөндеуге келгенінше жөндеп қойды. 
Сөйтіп, қор ете түсіп, әрі қатты, әрі тәтті ұйқыға кіріп кетті.

282
C
C
Шығармалары
C
C
Бір  мезгілде  құлағына  аттың  дүрсілі  және  шәугімді 
шәугімге ұрғандай шаңылдаған бір дауыс келіп, Темірбай 
оянып  кетті.  Басын  жұлып  алып,  алдындағы  ойпатқа 
қарады.
Темірбай жатқан қараған бұтасына қарай он бір салт келе 
жатыр. Анықтап қараса, он бірдің бәрі атты болып ұйқылы 
көзге көрінген екен, екеуі жаяу екен. Жазаласа, бір жаяудың 
басында  бөрік  те  жоқ.  Тоғыз  салтты  екі  жаяуды  алдына 
салып айдап келеді. Тоғыз салттың бірталайы Темірбайға 
таныс адамдар, сол маңайдағы қалалардың казак-орыстары. 
Он бірдің ішінде таныс адамдар болған соң, Темірбай енді 
бұтадан  шығып,  сәлемдесуге  оңтайланып,  қозғала  беріп 
еді, шаңылдаған дауыс тағы шықты.
Бір  казак-орыс  ат  үстінде  ырғалып,  қылышпен  мыл-
тықтың мойнына ұрып:
Еділ өзен – кең өзен,
Көк теңізге тең өзен,–
деп өлең айтып келе жатыр.
Казак-орыстың есер мұрты едірейіп, жалпақ беті жал-
пиып күліп келеді. Өзінің өлеңіне, өзінің үніне, қылышты 
мылтыққа  ұрып  шақылдатқанына  өзі  мәз  болып  келе 
жатқанға ұсайды.
Темірбай тағы біраз тесіліп қарап тұрып, тоғыз казак-
орыстың тұяғынан мылтықты екенін, екі жаяудың қарусыз, 
құр  қол  екенін  көрді.  Темірбай  енді:  «Қой,  қарағаннан 
шықпауым қайырлы болар»,– деді.
Екеуді айдап тоғыз салт сайға түсті. Екі иығына ақ бір-
деңе жапсырып алған, арда емген құнанның құйрығындай 
сақалы жылт-жылт еткен бір казак-орыс атып түсіп, атта-
рын матас тыра бастады.

283
C
C
М. Жұмабаев
C
C
Темірбай  мыналар  шай  қайнатып  ішкелі  жүр-ау  деп 
шамалады. Үйтіп, қарағаннан тағы шыққысы келді. Бірақ 
тағы ойға түсті.
– Қой. Шықпайын, а деп көргеннен шығу керек еді. Ма-
надан бері қорқып, бұғып отырды деп мазақ қылар,– деді.
Темірбайдың өмірде ең қатты жек көретіні «Темірбай – 
жаман» деген сөз еді. Бұл арада да «қорықты» деген сөзді 
естуді  өзіне  ар  көрді.  Тұрмады,  отырған  жерінде  отыра 
берді.
Бір жастау казак-орыс мықыр сапты екі темір күректі 
қолына алып, біріне-бірін ұрып, қатқан балшығын түсіріп, 
екі жаяуға берді.
Екі  жаяудың  біреуі  жалаңбас.  Ұзын  бойлы  адам.  Бұ-
тында қара шалбары бар. Балағын етікке салмаған. Сақал-
мұртын  қырған.  Қыр  мұрынды.  Кеудесін  керіп,  қабағын 
қарс  жауып  тұр.  Шалбарының  балағы  қолқылдаған  кең. 
Етігінің басы көрінбейді. Үстінде төрелердің түймесіндей 
жалтыр  түймелі  шолақ  шапаны  бар,  көйлегінің  жағасы 
баяғы шалбардың жағасында иығын жауып тұр. Көйлегі 
ақ кенеп. Жабудай жағасы көк кездемеден салынған. Көк 
жа ғаның қырқа жиегі ақ жолақ. Бетін қарақошқылдан ды-
рып күн жеп қойған. Ыстық Түркістанның өз тумасы емес, 
шеттен келген адам екендігі көрініп тұр. Күн өтіп, жалаң 
басын күйдіріп тұрғанға ұсайды. Күнге күйіп боп-боз бо-
лып кеткен кірпігін әлсін-әлсін қағып, қысып-қысып көзін 
жұма береді.
Екінші жаяу – аласа бойлы адам. Түсі сұрлау. Жалпақ 
бетті.  Таңқы  мұрын,  түрік  ерін.  Өз  бетімен  тектен-тек-
ке  күліп  тұратын  түрік  ерін.  Киімі  казак-орыстардың 
киіміндей: шапан, шалбары күздігүнгі сарғайған шөптей 
сарғылт  боз,  төбесінде  татардың  төбетейіндей  секейіп 
тұрған қызыл жиекті жекей картоз.

284
C
C
Шығармалары
C
C
Иығына ақ бірдеңе жапсырып алған казак-орыс адымдап 
үш адым жерді өлшеп, жерді теуіп, тағы бірдеңе деп орыс-
шалады. Аласа бойлы жаяу төре тепкен жерді қолындағы 
күрекпен  шұқыды.  Казак-орыс  шегініп,  тағы  жер  тепті. 
Аласа жаяу тағы сол жерді шұқыды. Екінші жаяу күректі 
қолтығына қысып, теріс қарап, кірпік қақпай қарға қадалып 
қарап тұр. Мынау жаяудың жүзінде қайғы барын, болмаса 
жай бір ой барын Темірбай отырып біле алмады.
Казак-орыстар жантайып самбыр-самбыр сөйлесіп, шы-
лым тартып жатыр. Сөздеріне қазақ сөзін қосып сөйлейді. 
Темірбайдың  ұққаны:  бұлар  шапқы  туралы,  шапқыны 
шал дардың әділ бөлмегендіктері туралы сөйлесіп жатқанға 
ұқсайды. Бір казак-орыс жалаңбас жаяудың қырға қарап 
қадалып тұрғанын байқап қалып, жаяуға жұдырығын түйіп 
жекіріп қойды.
Жалаңбас жаяу бұрылып жолдасына қарады. Тапал адам 
төрт бұрышты қылып жерді өлшеп алып қазғалы жатыр. 
Әлгіде күрек басымен шұқығаннан шыққан қара топырақ 
сайдың  кілемдей  түрлі  жасыл  шөбінің  ішіне  тастаған 
кішкене қара қобдидың қақпағына ұқсайды.
Мұнан кейін екі жаяу күректерін оңтайлап ұстап, жерді 
қаза бастады. Казак-орыстар жантайып, шапқының жайын 
сөз  қылып  жатыр.  Иығына  ақ  бірдеңе  жапсырып  алған 
казак-орыс екі жаяудан анадай үш адымдай жерде отыр. 
Қолында мылтық. Қылышты тізесінің үстіне салып қойған. 
Өмірінде  бірінші  рет  үлкен  төренің  үйіне  қонақ  болып 
отырған адамдай жүзі гүл-гүл жайнайды. Сербек мұртын 
сылап, ширатып, ұшын едірейтіп қойған. Жүзінде ыстық 
күн, панасыз даладан қажып, көлеңкесі мол орманы бар 
еліне кеткісі келгендік те көрініп тұр. Казак-орыс көлеңкеге 
барып жатсам ба екен деп, Темірбай жатқан қарағанға да 
қарап-қарап қояды. Қараған мен арасы 20–25 адым жер еді, 
тұрып баруға ерінді ме, болмаса орнынан тұрып кетуге жа-

285
C
C
М. Жұмабаев
C
C
рамайтын болды ма, қалайда қарағанға бармады. Қазақша 
малдас құрып, быртиған күшті қолымен мылтықтың түбін 
қапсырып ұстап отырған күйінде отыра берді.
Екі  жаяу  бүкірейіп  жерді  қазып  жатыр.  Дым  қара 
топырақ  атып,  былш-былш  етіп  түсіп,  үйіліп  жатыр. 
Қазылып үйілген топырақ үп-үлкен төмпе болып қалды. 
Жердің не үшін қазылып жатқанын Темірбай әлі білмей 
отыр.
Аласа бойлы жаяу қолындағы күрегін орға түсіріп алды. 
Ұзын бойлы дереу еңкейіп күрегін алып берді. Тапал күрегі 
түсіп кеткенде таңқы танауы қусырылып, ренжіп қалып еді, 
жолдасы алып берген соң, танауы делдиіп қуанып қалды.
Ұзын бойлы топырақты серпіп алысқа атады. Зордың 
күшімен тек еріксіз жұмыс қылып тұрғаны көрініп тұр.
Казак-орыс:
– Жақын! Мына жерге таста!– деп, қолымен түртіп көр-
сетіп  қойды.  Казак-орыстың  мұнысы  Темірбайға  ұнады, 
шаруадар адам екен деді. Топырақ қайтадан шұңқырға са-
лынатын болса, алыс тастау бекер ғой. Текке жұмыс болады 
ғой деді. Ұзын бойлы казак-орыстың сөзін тыңдаған жоқ, 
әдейі ерегіскендей топырақты алысқа лақтыра берді. Ұзын 
бойлының мұнысын Темірбай бет-аузын тыжырып ұнатпай 
қалды. Казак-орыс ұзын бойлыға қайтарып ештеңе деген 
жоқ. Сонан соң Темірбай:
– Шамасы қазына жұмысы ғой. Өз жұмысы болса бұлай 
нем кетеді деп қарамас еді,– деп ойлап қойды. Тапалдың 
жұмыс қылуы тәуір. Асықпай-саспай күрегіне топырақты 
толтырып  салады  да,  шұқырдың  аузына  ақырын  аудара 
береді. Аударған сайын күрекпен топырақты былш еткізіп 
ұрып, түрік ерні таңқия түріліп күлген тәрізді болады. Тапал 
әрі-беріден соң-ақ терлеп, омырауын ағытып, білегін сыба-
нып алды. Ұзын бойлы шолақ шапанын шешіп, лақтырып 
жіберді.  Әлгінде  келе  жатқанда  өлең  айтып  Темірбайды 

286
C
C
Шығармалары
C
C
ұйқыдан  оятқан  жалпақ  бетті  жас  казак-орыс  шапанды 
қағып алды. Темірбай казак-орыстың шапшаңдығына таң 
қалып, қарадай қорқып, шошып кетті. Жалпақ бетті казак-
орыс шапан енді менікі болды дегендей шапанның асты-
үстін аударып қарап, жолдастарына көрсетіп жатыр.
Бұтаның түбінде қозғалмай отырғандықтан және ыстық 
соғып Темірбайдың басы ауырып кетті. Темірбай бұрын 
бір нәрсеге ойын тоқтатып көп ойлаған жан да емес қой. 
Темірбайға ой да осал тиіп тұрған жоқ. Оның үстіне шөлдеп 
те  отыр.  Бірақ  қайткенмен  қарағаннан  шығып  аналарға 
көрінуге жүрегі тұрмайды.
Темірбай көзін жұмды. Бірақ көзін жұмған соң жүрегінің 
қобалжуы, елегізіп қорқуы қайта күшейгендей болды. Ка-
зак-орыс қазір қарағанның ішіне кіріп Темірбайды тауып 
алып:
– Сен мұнда жасырынып тыңшы болып тұрсың ба?– деп 
жер тепкілеп жекіретіндей көрінді.
Темірбай тағы көзін ашып, жұмыс қылып жатқан екеуге 
қарады: 
Тапал, тегі, шаршаса керек, қалтасынан бір кірлі шү-
беректі суырып алып бетін сүртіп, алқынып екі иығынан 
дем алып, басын көтеріп жан-жаққа қарады. Көзі қызарып 
қанталап, бетінің қаны қашып көгілдір түске кірген. Ұзын 
бойлы қабағын түйіп қарап: «Қаз!» дегендей орды көрсетті. 
Тапал алқынған күйінде тағы қаза бастады. Шапқы жайын 
сөз қыла беру казак-орыстарды жалықтырды білем, олар 
біртіндеп шұқырдың басына келіп, үңіліп қарап, боқтап-
боқтап  қойысады.  Темірбай  орысша  боқтауды  білетін. 
Кімді  боқтағандары  анық  белгілі  болмаса  да,  Темірбай 
осылар  жұмыстың  өнбегенін  боқтап  тұр-ау  деп  ойлады. 
Қарай-қарай Темірбай да жалықты. Осылар тезірек қазып 
болып кетсе екен, Темірбай да үйіне қайтып, түндігі жабық, 
іргесі  түрулі  лашығына  кіріп,  дал-дұл  болып  шешініп 

жүктеу/скачать 1,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: