Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен

«Қолында бар  қонышынан басадыға» жатады. Бұрындары 
қазан- ошаққа араласып, әйелдерге  қолғабыс беретін еркек-
терді «қазаншы» деп те атаған. Бүгіндегі аспазшының көне 
атауы. Содан да тілімізде «Еркек  қартайса  қазаншы болар, 
бүркіт қартайса тышқаншы болар» деген мақал орныққан. 
Ыдыс-аяқтан, тағам дайындаудан да ғибратты сөздер туын-
дайды. «Қазаннан  қақпақ кетсе, иттен  ұят кетер» деген мақал-
ды келін-кепшікке  қарата айтқан. Сорпа-суыңды иттің тұмсы-
ғынан сақта дегенді келін-кепшікке меңзей отырып, отау 
иесіне де мал-жанға ықтиятты бол,  ұры-қарыдан сақтан 
дегенді де ишараттағаны. Ал «қатын көп болса, шөміш жұртта 
қалар» деген меңзеуде көп мән бар.  Қазан көтеріп, сорпа са-
пырған боп, тамақты жөңдеп пісірмей, пыш-пыш сөзге басып, 
сүйреңдеп өсек айтқан әйелдерді шеней отырып, жас 
келіндерді әдепті болуға шақырады. 
Қазанға байланысты  ұғымдар бірқыдыру. Әдетте, жау 
қашырып жарытпайтын  ұзын сойыл  ұрда жық, желкөкірек 
есерлерді  қариялар «Қазан бұзар, үй тентек» деп таңбалаған. 
Ондай әумесерлер ауыл арасының айғайын аттанға  ұластырып, 
жақынымен жағаласып, шырық бұзады. Ондайларды «қазан 
сындырар» демей, «қазан бұзар» деудің өзінде астар жатыр. 
Қазанды теуіп немесе ішіндегі асты төгіп кететіндер болады. 
Керісінше, береке-бірлікке нұқсан келтіріп, көрінгенге түйеше 
сүйкеніп, болмастан дау, жоқтан жау тілейтіндерді көпшілік 
бір ауыздан «қазан сыңдырар» деп әшкерелейді. Бүгінше айт-
қанда, үй тентектер - ішкіштер, нашақорлар, ата-анаға масыл-
дар, жатып ішер жалқаулар... Үй тентектерді ауыл-аймақ жек 
көреді. Оларда  ұят болмайды. Ауладан озбай ата-анасының 
бетіне шіркеу болып, сүйкімі кеткен, көрші-қолаңның маза-
сын алғандар — нақ осы үй тентектерге жатады. 
Қ аза н сындыратындар, көбінесе, әке-шешені ң ерке 
тентектері. Барлыққа мастанып, төбелес шығарады,  қызды 
жәбірлейді. Ондайлар тентектікті асқындырып, төбелеске 
ұластырады. Демек, «қазан сындыру» жақсылыққа апармай-
тын шектен шыққан бұзатарлық. 
Үйге  қонақ келгенде  қазан көтеріледі. Үй-күйі бөлек жа-
нұя мүшелерін «қазаны басқа» деп атайды. Ырыс-несібесі мо-
лыққандарды «қазаны  қаспақты» деп көтермелейді.  Қонақуар 
шаңырақ иелерін «қазаны оттан түспейді» деп мақтайды. 
Той-томалақтан, астан,  қонақ шақырудан кейін  қонақ 
күтушілер немесе тойға келе алмай  қалғандар өздерінше сы-
баға дәметеді. Оны «той сарқыты» деп те атайды. «Қазаның-
ның түбінде бірдеңе  қалған шығар» деп базына білдіру жарас-
78 
тықты. Содан да  қазақ ғұрпында той-томалақтан  қалған асты 
«Қазан түп» деп кәделейді.  Қонақтар жөнеліп кеткен соң, жа-
нұя мүшелері, көрші-қолаң жиналып келіп, той сарқытынан 
ауыз тиеді. Өздерінше әңгіме-дүкен  құрып, әзілдеседі. Ән са-
лып, көңіл көтереді. Тойды тойға ұластырады. Міне, осы жора-
лғы  қазақ ғұрпында «Қазан түп» кәдесі делінеді.  Қазанға бай-
ланысты бейнелі сөздер де жетерлік. «Іш  қазандай  қайнайды, 
күресерге дәрмен жоқ», «Елу жылда - ел жаңа, жүз жылда -
қазан». Елу жылда кәрілер кетіп, жастар  қалады. Заман өзгерісі 
адамдарды бір қилы қалыпқа салады. Патша ауысады, билік жа-
ңаланады. Жас өсіп, жарлы байиды. Елге ел қосылады. 
Жүз жылда «қазан» болатыны неден? Осы бір астарлы сөз 
әрқилы мағынаға ие.  Қазан айында өсімдік атаулы сарғайып, 
солғындайды. Шөп ағарып, тал-теректер жапырағынан айыры-
лады.  Қазанның дауылы ағаш атаулыны жапырағынан жұрдай 
қылады. «Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп, жапырағынан 
айырылған ағаш-қурай...» деп Абайдың бейнелеуі содан. «Жүз 
жылда -  қазан» делінуінің бір себебі, табиғат перзенті -
өсімдіктің қуарып, тіршілігін уақытша тоқтатуынан шығар. 
Десек те, бұл пәлсапалық тұжырым кәдімгі  қара  қазанға бай-
ланыстыра айтылған деуге толық негіз бар. Оттан түсірілген 
қазан төңкерулі жатады. Жүз жылда еңбектеген баладан 
еңкейген кәріге дейінгі адамдар бірі  қалмай жер астына бара-
ды. Жүз жылда «Төңкерілген  қазан» делінетіні содан.  Қазанға 
байланысты тұтыну  құралдары мыналар:  қазан  қап, тұтқыш, 
қырғыш,  қазан пышақ, т.т. Пендеге өлшеніп берілген аз 
ғұмырды сыйластықпен, мағыналы өткізуден артық не бар?! 
Осы ұғым бір ауыз өлеңге сыйған: 
Ойлап тұрсаң дүние шолақ екен, 
Адамдар бір-біріне қонақ екен. 
Қызғалдақтай кұлпырған қайран ғұмыр, 
Қазан ұрмай, қар жаумай солады екен... 
Әдетте, үлкендер әйелге ауыр көтертпеген. Бала көтерген 
жас келіншектерге енелері: «Қарағым, ауыр көтерме», - деп 
ескертіп отыратын. Ауырлық әйелдің іш  құрылысына нұқсан 
келтіріп,  құрсағына салмақ түсіреді. Медицинада дәлелденген. 
Ауыр бейнет өркенді жастың келешегіне кесел келтіріп, 
құрсақ көтермей кетуіне себепкер болады екен. Әйелдер 
қыбырламасын, жұмыс істемесін дегендік емес.  Қайта жүкті 
әйел оны-мұныға  қол тигізіп,  қыбырлай беруі керек.  Қозғалы-
сы аз әйелдің іштегі баласы жүгініп кетеді делінеді. Бүгінде да-
мыған делінген американдықтар  қол еңбегінің ығыстырылып, 
79 

Ас 
80 
81 
6-2628 
жүріс-тұрыстың аз болуынан зардап шегіп, семіздікке душар 
болып, денсаулықтарынан айырылып, божып барады. 
Еркек қанша дегенмен білекті, әйел — нәзіктеу. Әйелдің де 
шынығып, шымырланғаны керек. Етек-жеңі жиыңқы 
кербездігі ісінен, жүріс-тұрысымен үйлескен әйел тартымды 
келеді. Күнкөрісі төрт түлік малға тәуелді халқымыз мал ба-
ғып, бие саууды, қазан көтеруді әйелдерге міндеттеген. 
Кеңес одағының тұсында әйелдер жаппай еңбекке аралас-
ты. Сауыншы да,  құрылысшы да, керек десеңіз,  қойшы да со-
лар болды. Отбасының күйбеңі, бала асырап, тағам дайындай-
тын  қазақ әйелдерін шабан, диханшы деп көтермелеу кері 
әсерін тигізді. Еркектердің дені жатыпішерге айналды. Әйеліне 
иек сүйейтін масылдық психология  қалыптасты еркектерде. 
Қазан-ошаққа араласуды еркектер ар көрді. Олардың дені  қар-
та ойнап, араққа ентелеп, отбасының берекесін алды. Соны-
мен  қоса,  қыдырымпаздық, аусарлық /жігітшілік/ еркектерге 
жарасымды саналды. 
Халықтық тәрбиеде мұндай дарақылыққа жол берілмейді. 
Еркек пен әйелдің өздеріне тиесілі орны бар, атқаратын 
қызметі бар. Еркек, көбінесе, ат үстінде жүреді. Мал бағады, 
егін салады. Әйел, көбінесе, отбасынан  ұзамайды. Мұны 
әйелдерді төменсіту деп ұшқары ойламау керек. 
Әрине, еркек біткен шетінен жалқау дегендік емес, оларға 
түсетін салмақ батпан-батпан. Соғыста оққа  ұшатын солар, 
ұрпақ үшін жанын жалдап мал табатын да, әділет жолында 
дау-дамайға араласатын да, ел билігіне араласатын да солар. 
Еркектерді ер дейтіні содан. Араларында ездері де жетіп арты-
лады. Шылымшы, араққор, жатып ішерді халық ұғымында «ез» 
дейді.  Қазан-ошаққа үйір еркекті бұрындары «қатынбасшы» 
дейтін еді. Бұдан аяқ-табақ  ұстаған еркектің бәрі осы атаққа 
қалады екен деген  ұғым тумаса керек. Еркектің мінезіндегі 
ұсақтығы, жүріс-тұрысындағы оралымсыздығы, сөзінің жа-
сықтығы, өсек-өтірікке үйірлігі «қатынбасшы» деуге еріксіз 
мәжбүрлейді.  Ұсақ сөзді, әйел мінезді еркектер осы атаққа 
ұшыраған. 
Бүгінде ақпарат тасқыны адам санасын басы артық хабар-
ошармен еңсеріп барады. Өсек-аяң, сыбыс-сыбыр, пәле-жала, 
қасақана бопсалау — бәрі-бәрі жарияға шықты. Интернет /ғалам-
тор/ арқылы небір өсек-аяң, жел сөз дүйім елге таралады. 
Бұрындары өсекті, басы артық сөзді әйелдер айтқан. 
Керісінше, бүгінгі таңда өсекке еркектер үйір.  Қатынбасшы-
лық былай  қалып,  қатын мінезді еркектер бой көрсете баста-
ды. Осының салдарынан кісінің даралық  қасиеті жалпылыққа 
ұласып, жеке адамның (тұлғаның, ел ағалары, жақсы мен жай-
сандардың, аузы дуалы  қарттардың) беделі төмендеп кетті. 
Мұндай келеңсіздік әр кезендерде бой көрсеткен.  Ұлы Абай 
«Бір кісі мыңға, жөн кісі сұмға әлі жетер заман жоқ...» деп тау-
сыла сөйлегені соған айғақ. Ел іші мұндай жөнсіздікті ара-дара 
деп жақтырмаған. Көршілес ханзу жұрты —  қытайлар, жапон-
дықтар мен үнділер отбасылық тәрбиеге күш салады.  Қазақ 
халқы бала тәрбиесін ошақ пен  қазаннан бастаған. Ошағы ор-
ныкты,  қазаны оттан кетпейтін шаңырақты «құтты шаңырақ» 
атаған. «Қазаныңнан ас кетпесін, ошағыңнан от кетпесін» де-
ген бата-тілек маңызын жойған жоқ. «Аллаға жағамын десең, 
азанды бол, халыққа жағамын десең,  қазанды бол» деп және 
айтады. 
«Ас — адамның арқауы» делінеді. «Аш  қарынға ақыл  қон-
байды», «Жұтқан — жұтаймайды». Тағаммен  қуаттанады өзегі 
қуыс пенде. Әңгіме орайындағы: «Аш  қарынға ақыл  қонбай-
ды», - делінетіні шындықтан алыс емес. «Жұтқан жұтаймай-
ды» деудің де астары  қалың.  Ұшқан  құс, жүгірген аң — бәрі-
бәрі бір тесік тамағы үшін тырбанады. 
Халықта жақсы сөз бар: «Ас иесімен тәтті». Мәселе тағам-
ның молдығында емес, бойға сіңімділігінде. Тамақ  қайтсе 
сіңімді болады? Үйге келген  қонақ берген тағамнан да бұрын 
үй иесінің  қабағына  қарайды. Содан да «қаз тойғанына емес, 
орғанына семіреді» делінеді. Шын ниетіңмен  ұсынған аста бе-
реке болады. Кісіге жақсылығын бұлдаған кекірге  қарата: 
«Таспен атқанды аспен ат», — дейді. Астың жолы ауыр. «Бір 
күн дәм татырғанға,  қырық күн сәлем», «Атың барда жер таны 
желіп жүріп, асың барда ел таны беріп жүріп», «Қонақ келсе, 
аса берме, саса бер», «Астың дәмін тұз кіргізер, жігіттің мәнін 
қыз кіргізер», «Адал ас тәнінді сауықтырады, ақпейіл адам жа-
ныңды сауықтырады». Тұжырғанда, ас — тіршілік арқауы. 
«Арпа-бидай ас болған, алтын-күміс тас болған» заманды да 
көрді халқымыз. Содан да асқа байланысты тыйым ішті боп 
келеді. «Асты  қорлама,  құстырады, ерді  қорлама, бұқтырады» 
деп келетін ескертуде терең мән бар. Халық  ұғымында: 
«Таңертеңгі асты тастама, кешкі асты бақпа», — деген тыйым 
бар. Таңғы ас - үлкендердің  ұйқыашары. Астан ауыз тию ар-
қылы адамдар бір-бірінен ақпар алады. Үй ішінің, ауылдың 
амандығын біледі. Кешкі ас — бала-шағаның нәпақасы. Оған 
ортақтасу міндет емес. Небір зобалаңды, үргін-сүргінді, аш-

83 
82 
тықты көрген халық  ұрпағын нан тептіліктен сақтандырады. 
«Астан үлкен нәрсе жоқ» дейтіні өмір тәжірибесінің мысалы. 
«Асты телміртпе» дейтіні тағы бар. Былайша түсінікті, астың 
қадірін біл дегені. Бала-шағасына дайындалған тағамды ыс-
тықтай же деген  қамқорлығы және бар. Ыстықтай желінген 
тағам бойға тез сіңеді.  Қуатты келеді ыстық тағам. 
Қазақ ғұрпында тағам ішіліп жатқанда үйге бас сұққан 
адамды төрге шығару міндет. Келген адамның астан ауыз тиюі 
тәртіпке жатады. Астан ауыз тимеу жаман ырымға саналады. 
Ауыр  қазада, жау шапқанда, табиғат апатында алаңсыз ас 
ішуге мұршасы келмейді алашапқын жандардың. Ондайда ас-
тан ауыз тимеу кешірімді. Ал жайшылықта жалған тоқмейілсу 
— асты  қорлағандық боп табылады. Жас адам  ұялшақтау 
келеді. Астан ауыз тиюдің түпкі мәнін зерделей  қоймайды. 
Сондай жасқа: «Қарағым, тізеңді бүк, ауыз ти піскен астан. 
Келін тастап кетеді», — деп үйге бас сұққан жасты еріксіз төрге 
шығарады. 
Асты қастерлеу — адамды сыйлауға жетелейді. «Ат қадірін 
білмесең, жаяушылық берсін сазаңды, ас қадірін білмесең, аш-
тық берсін сазаңды» деген де тәмсіл бар. Ас  қайырып, бата 
тілеудің жөн-жоралғысы тәрбие-тәлімге негізделген. «Асқа 
адалдық, басқа амандық берсін» деп келетін бата- тілектің мәні 
тереңде. Асқа адалдықты баса айтуда мән бар. Адалдан жиған 
дәулет, ырзық-несібе бойға сіңімді келеді. Арам жолмен та-
былған ақша,  ұрлықпен жиыстырған мал, кісі ақысына  қиянат 
жасап, оңайдан табылған олжа — арам асқа жатады. Мұсылман 
баласына шошқа еті харам. Кәдімгі «жынды су» арам астың 
нағыз көкесі.  Қанды бұзады, жүректі улайды. Содан да халқы-
мыз бастың амандығынан кейін, астың адалдығына  қатты мән 
берген. 
Нанды ата-бабаларымыз ертеден-ақ  қорек еткен. 
Егіншілікпен жаппай айналысуға төрт түліктің  қамы  қолбай-
лау болды. Аяқты мал көк егінге өш келеді. Сырт елдің 
білімпаздары  қазақтарды «көшпелі» немесе «көшпенді» деп 
үстірт пайымдаған. Жылдың төрт мезгілін үйлесіммен пайда-
ланып, малдың жағдайымен көшіп-қону көшпенділікке жат-
пайды. Табиғатқа деген адалдықтан туындаған, жерді тозды-
рып алмас үшін реттелген күнкөріс  қамы. Тарих оқулығына 
еніп, ғылыми айналымға түскен «қазақтар ертеде көшпелі ел 
болған» деген топшылау мүлде қате пікір. 
Халқымыз егін де салған, мал да өсірген. Оған дәлел, 
сөздік  қолданыстарымызда нанға байланысты атаулар молы-
нан.  Қызыл шырайлы адамды «бидай өңді» деп атаған. Нан 
өнімінің түрлері: тоқаш, бауырсақ, шелпек, жұқа, таба нан, 
сүт, бауырсак, ботқа, быламық — сөз  қолданыстарымызда ер-
теден бар. «Арпа, бидай ас болған, алтын, күміс тас болған за-
манды да көрдік» дегенді  қариялар  ұзындата айтар еді. Неше 
қилы нақылдар дәнді-дақылдарға байланысты  қиыстырылған. 
«Атты  қамшымен айдама, сұлымен айда», «Кетпеншімен 
керіспе,  қамбаң бос қалады», «Тарыдан да тіс сынады»... Пәни-
ден бақиға озған марқұмды «талқаны таусылды» деп те жатады. 
Нанға байланысты атаулар кемінде жүзге жуықтайды. Нан 
— ас төресі. Содан да ата-бабаларымыз  ұрпағын «нан тепті» 
жаман әдеттен сақтандырған. Әумесерді «кесірлі» деп жарат-
паған. 
Бауырсақ — үйге кісі келгенде, әйтпесе, той дастарқаны 
үшін жедел пісірілетін тағам. Бауырсақтың дәмділігі ас иесіне 
байланысты. Үлкендер, әкелеріміз: «Көркем келіннің пісірген 
бауырсағы-ай!» — деп тамсанып отырар еді. «Үлкен үйден бау-
ырсақпен шай іштім» деп және серпитін  қариялар. Әдеби  қол-
даныста «оттан алған нандай, жаңа пісірілген бауырсақтай» де-
ген теңеу бар.  Қай ас болсын, оның ішінде бауырсақ пісірілген 
сәтінде дәмді келеді. Ыстық бауырсақты дастарқанға төгіп 
жіберіп, шай құя бастаған әйелдің реңі бабымен пісірілген бау-
ырсақтай балбырап жүзіне өзгеше нұр жүгірер еді. «Алыңыз, 
үйде ет болмай  қалды» деп жылы  қабақ танытқан келіннің 
ықыласты ниетіне разы болған  қонақ  құнарлы нанды  қарбыта 
жеп, шайды іше түседі. 
Бауырсақ пісірілген үйге көрші-қолаңның балалары 
келгіш келеді. Дәметкені нан олардың. Меселін  қайтармайды 
бауырсақ пісірген бәйбіше. Негізінде, бауырсақ көптің асы. 
Қолма-қол желінеді. Төрге жайғасқан  қонақ үйге бас сұққан 
балаларға бауырсақтан уыстап берер еді. 
Қазақтың бауырсағы да тәрбие-тәлімге  қызмет етеді. Ха-
лықтық педагогиканың сабақтары әр ішілген ас пен дайындал-
ған тағам арқылы елеусіздеу етіп жатады. Бала күнімізде ауыл-
да кім бауырсақ пісіре бастаса, сол ошақты төңіректеуді әсте 
естен шығармаушы едік. Бақырашпен немесе кішірек  қазан-
мен бауырсақ пісіріп жатқан ақ жаулықты ана біздің 
меселімізді  қайтарып  құр жіберсе, шешемізге айтып баратын-
быз. Бауырсақтан балаларға ауыз тигізбеу — жаман ырымға са-
налған. Сарандық боп есептелген. Бал бауырсақ бесіктегі ба-
лаға арнап пісіріледі. Шай бауырсак —  қонақ келіп  қалғанда 
дайындалады.  Қоржын түп бауырсақ жол азыққа деп арнайы 
бапталады. «Қоян  құмалақ» балаларға деп пісіріледі. Мәлжам 
бауырсақ - кәрі адамдардың қорегі. 

Табамен отқа көмілген  қамыр «таба нан» делінеді. Ауыл-
дық жерде, біздің бала кезімізде таба нан сары  қидың, ақжапа 
мен тезектің табына бабымен әбден  қызарып пісетін. Бүгінде 
арнайы тоқ пеш, газ пештер шықты. Наубайхананың нанын 
жейміз. Оған шәк келтіру кесірге жатады. Шешем айтар еді: 
«Қызарып, бабымен піспеген нанның  қуаты аздау болады», — 
деп. Күні бүгін шешелеріміз пісірген нанды аңсаймыз. Таңдай-
ымызда жүр дәмі әлі күнге. 
Қалаш - табамен отқа көміледі. Жедел, тез пісетін нан 
болғандықтан, ас  қамдаған әйелдердің сыбағасы есепті. Содан 
да кей жағдайда «қатын-қалаш» делінеді.  Қалашты тек аспаз-
дар жеуге тиісті, отбасында ас  қамдаушы әйелдердің сыбағасы 
десек  қателесеміз. Пеш  қасыңда, жерошақ басында күйбенде-
ген аспазшылардан әркім-ақ дәметеді. Енесінің көзін ала беріп 
епті келін  қайнысының  қойнына  қалашты сұға салады-ау. 
Қалашты шешелеріміз жаңа түскен келінге, жүкті әйелдерге, 
бөпесі бар келіншекке тықпалайды.  Қыздарға  қалашты сараң-
дау ұсынады. Қомағай болып кетеді дегені. 
Тоқаш та табаға көміледі. Тез  қызарады, жедел піседі. 
Қариялардың тісіне  қатқылдау тиетіндіктен, жастар жағы өш 
келеді тоқашқа. Балалар болса-болмаса оған әуес, ауыздары-
ның суы  құриды. Бойжеткендер мен келіндер тоқаштан  құр 
қалмауға тиісті. «Тоқаш жеген тойдым демейді, тон киген тоң-
дым демейді» деген мақал бұл нан түрінің аса дәмділігіне 
айғақ. Тоқаш - жастардың сыбағасы. Бастаңғыға арналады. 
Күнделікті тірлікте айран-қатықтың басытқысы ретінде 
желінеді. 
Шелпекті майға пісіреді. «Жұқа» деп те айтыла береді. 
Әдетге, шелпекті кәделейді.  Қазақта «жеті нан  құдайы» деген 
бар. Өлгендер түсіне енгенде,  қолайсыз түс көргенде,  қатерден 
аман  қалғанда жеті шелпек пісіру дағдысы бар. Арнайы дайын-
далған шелпек  қарияның алдына  қойылады.  Құран оқып, ару-
ақтарға бағыштайды. 
Шелпек —  қасиетті тағам. Көп сақтау көтермейді, бірден 
жеп қою керек. Балаларға да жегізеді. Жасың ұзақ болады деп 
ырымдайды.  Қарттар шелпектің арасына май орап жейді. Сон-
да дәмділігі артады. 
Қазақ халқы нан өнімдерін ерте дәуірлерден  қорек еткен. 
Оған мысалды ауыз әдебиетінің үлгілерінен молынан табамыз. 
«Дегенде  қызыл бидай, қызыл бидай, мен жүрмін  қызды ауыл-
ды көңілім  қимай» деп үздікпей ме бозбалалар. «Бидай өңді, 
әдеміше келіншек» деп келетін көркем тіркес қандай. 
Құймақ - сыбағалы келеді.  Құймақпен шай ішу бір ғани-
84 
бет.  Қариялардың сүйсініп жейтін тағамы.Тіске жұмсақ,  ұлта-
барға жайлы. Үлкендер бір-бірімен әзілдескенде: «Құймақ же-
ген шалдай  қутыңдап отырсың ғой», — деп жатады.  Құймақ 
сары майға пісіріледі. Сонда оның дәмі  қоректік  қасиеті арта-
ды. Енелері босанған келіндерге емшегіне сүт барсын деп 
құймақ дайындатады. Кеудесінің ылғалы бар шікатты адам-
дарға да сары майға жанышталған  құймақ жегізеді. Жігіттер 
қыздарға тиісерге  қара таппағанда: «Дегенде  құймағың-ай, 
құймағың-ай,  құймақты бізден неге бұлдадың-ай,  құймақ же-
ген ерніңнен бір сүйгізші, шаққа шыдап,  қалқажан, тұрғаным-
ай!» деп соқтығады. «Құймақты жеуге асық,  қыздарды  ұзатуға 
асық» деген де тәмсіл бар. Тағам дәмділігімен тіл үйірсе, сөз 
майдалығымен көңілге  қонады. Жұмсақ тамақ жан иесінің са-
ушылығына кепіл. Кәдімгі сүт бауырсақ жұғымды астың 
бірегейі. Оқтаумен жаймалаған жұқа  қамырды /етке салатын 
нан/ сүтке салып пісіреді. Пісірілген жұқа нанды кепсермен 
сүзіп табаққа салады да, сары майға шылайды. Сүт бауырсақ -
кәріні сақайтады, келін-кепшіктің өңін кіргізеді. Бойжеткен-
нің шырайын енгізіп, бозбаланың ілһәмін арттырады. Дәмін 
кіргізу үшін жуа турайды. 
Ата-бабаларымыз  ұлтабар ауруын /гастрит,  ұлтабар жара-
сы, т.т./ білмеген. Ол неден? Ұлтгық тағамдарының дені жұмсақ 
болып келеді. Жылқы сорпасын ішіп, жылқы етін жеген  қазақ 
анау-мынау ауруға беріспеген. Сүт бауырсақ  ұлтабарға жайлы 
келеді. Ауру адамдар сақаяды, сырқатынан айығады. 
Быламық -  қартаң тартқан адамдарға арнап пісірілетін та-
ғам.  Ұн көженің  қою түріне жатады. Шешелеріміз быламықты 
баптағанда, кепсерді  қазаннан айырмай, әбден төңкеріліп 
піскенше дамыл көрмейді. Асығыс- үсігіс дайындалған была-
мық ботқаға айналып кетеді. Ботқа — сапасыз пісірілген была-
мық. Быламық - айрықша ынтамен бапталатын дәм. «Төңкер-
ме» деп те атайды. Төңкерменің  қатығы аз (майы аздау келсе) 
болып, күйік дәмі шығып тұрса, балаларға жегізеді. Балалар 
таласа-тармаса жеп алады. Содан да сөздік  қорымызда: «Ботқ-
алап жей береді», — деген тіркес бар. Қомағай, тамақсау адамға 
қарата айтылады. Ботқаны аң алатын тазыға арнап та пісіреді. 
Ботқа жеген тазы жонды келеді. Быламықтың тағамдық 
қасиеті өзгеше.  Қатығы кәдімгі тоң май, әйтпесе сары май. Бұл 
асты дайындау екінің бірінің қолынан келе бермейді. 
Быламық жеген  қария  ұйқышыл келеді. Саушылығы арта-
ды. Әйткенмен де,  құйрық майды шайнаған, ішпесті ішіп, 
жеместі жеген кәрінің: «Тоқсан көрейін деген жасым ба еді, бы-
ламық жейін деген асым ба еді», - деп ұзындата сөйлейтіні бар. 
85 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: