Бағдарламасы бойынша шығарылды Өмір Кәріпұлының бұл жазбасы қаламгерлік ізденісі мен

Жегенім жаушы жалам жау қуырдақ, 
Шабамын жау қайдалап сайды  құлдап., 
Алтай жаз қыз көрмеген қайран басым, 
Қыз жеген еске түсті бал қуырдақ, -
деп келетін қара өлең үлгілерін үлкендер әнге қосатын. 
Пысытқы — қуырдаққа жақын тағам. Отқа көміп пісіріледі. 
Пысытқыға, әсіресе, балалар, әйелдер  құмар келеді. Отқа 
көмуге  қойдың асықты жілігінің сом еті ыңғайлы. Бала 
күнімізде пысытқыға біз де әуес болдық. Шешем бір жолы 
сойылған малдың  қарнына орап пісіріп бергені бар-тын. Ерте-
ректе жаңа түскен келіннің бетін ашқанда: 
Етке құмар мысықтай 
Тамсана берме, келіншек. 
Қаптың аузы бос тұр деп 
Қол сала берме, келіншек. 
Пысытқыға жілікті көме берме, келіншек, 
Отқа ентелеп тоңғақ боп 
Төне берме келіншек, — 
деп термелеген. 
...Кәрі қой ептеп сойған байдың үйі, 
Қай жерінде кедейдің тұрсын күйі... — 
деп Абай дөп басқан. 
Қазақ ғұрпында  қонаққа кәрі  қой сою сараңдыққа санал-
ған.  Қонаққа ақсақ-тоқсақ қой сою шығымсыздықтың белгісі. 
Байдалы би үйез орталығы Ақмоладан еліне келе жатып 
бір ауылға  қоналқаға ат басың бұрады. Үй иесі  құрттаған 
кескекті  қойды (құрттаған, ит тартқан  қойды жарасын тұмсы-
ғымен үйкей бермес үшін мойнын бұрғызбайтын ағашты «кес-
кек» дейді) соймақшы болғанда,  қонақтан бата сұрайды. Әдет-
те, мейманға арнап  қой соярда міндетті түрде қонаққа көрсетіп 
сояды. Бата сұраудың мәнісі осы. Бауыздалатын  қойдың  қал-
жасын байқап  қалған би: 
Мына қой құнан қой ма,дөнен қой ма, 
Мойнында «кескегі» бар мерген қой ма? 
Ашаршылық келсе егер де ел асырар, 
Бұл қойды тілімді алсаң тіптен сойма, -
деген екен. 
Жылқы етіне баға жетпейді. Кәрі жылқының сорпасы асыл 
келеді. Жылқының майы кеуде ауруына ем. Жылқы етін 
жейтіндер өкпе ауруына шалдықпайды. Еттің бар  құнары сор-
100 
паға шығады. «Ет - етке, сорпа - бетке» делінетіні содан. 
Әсіресе, жылқы сорпасы  ұлтабарға жайлы, бойға сіңімді 
келеді. Сорпа ішуді сөкет көретіндер де бар. Ондай «сыпайы-
лар» көп нәрседен  құр  қалады. Үлкендер айтар еді: «Сорпа 
ішпесең, ет жедім деме». Жылқы етінің сорпасы денедегі жел-
құзды айдап шығады. Ыстық сорпаға  қостағы жылқышы мен 
кіреші сұйық  құрт  қосып суытқылайды. Мұны «сорпаны то-
мыртқалау» дейді. Әдетте, торсықтағы сусынға, ашымақ пен 
айранға, ашыған көжеге жазда арнайы сақталған мұз  қосады. 
Әйтпесе,  қайнардың тастай суын  қосады. Бұл да томыртқа-
лауға, сусынды суытуға жатады. 
Мал союдың да тәртібі бар. Көктемгі төл төгінінде бие 
құлындап,  қой  қоздап жатқанда,  қан шығару /мал бауыздау/ 
ырымға жаман. Жас төлдің еті «жылбысқа» делінеді. Үлкендер 
жемейді. Балаға да жегізбейді. Іші шығып  қалған буаз малды 
союға болмайды.  Құрбандықка,  құдайыға, той-томалаққа, 
көбінесе, еркек мал сойылады. 
Сый  қонаққа сойылатын малдың да өз жөні бар. Мал бау-
ыздаудың да өзіндік ығыты бар.  Қандай жағдайда сойылса да, 
малды бауыздамас бұрын үлкеннен, әйтпесе, келген  қонақтан 
бата сұралады. Әйтпесе, үй иесі өз ырымын жасайды. «Сеңде 
жазық жоқ, бізде азық жоқ. Бұйыртып жегізе көр» деп  қысқа 
қайырады.  Қазақ ғұрпында  ұры-қары, мойнында кісінің  қаны 
бар,  қолы  қатты адамға мал бауыздатпайды. Ауылда еркек 
болмаса, өлгелі жатқан малды шариғатта әйелдің бауыздауына 
рұқсат етіледі. 
Піскен етті жөнімен тураған да бір ғанибет. Бабымен 
пісірілмеген етті «бір  қайнауы ішінде» дейді. Бір  қайнауы 
ішіндегі етті турағандардың зықысы шығады. Көп  қайнаған 
еттің де туралуы қиынға түседі. Ет турағыш еркектерді «спади-
яр» дейді. Табаққа піскен етті мүшелеп, мөлшерлеп салатын 
әйелді «ет тартушы» дейді. Табақтарға салынған етті  қонақтар-
дың алдына тарататындарды «табақшы» деп атайды. 
Табақты алдыға апармас бұрын  қонақтың турампазы 
ыңғайланады. Оларды «ет тураушы» дейді. Ет турау асқан спа-
диярлықты, ептілікті  қажет етеді. Етті тым ірі  қалпында кесек-
теп турау дөрекілікке жатады. Еттің жапырақтап туралғаны 
жеуге ыңғайлы. Әсіресе, кәрілердің тісіне жұмсақ тиеді. Нағыз 
турампаздың пышағы өткір,  қолы жүргіш келеді. Жіті  қимыл-
мен тездете турайды табақтағы сыбағаны. Ертеректе ет ағаш 
астауға салынған. Астаудағы мол етті әркім өз ыңғайымен 
алып жейді. «Пышағы бар сүйгенін жейді, пышағы жоқ тигенін 
жейді» деген мәтел содан шыққан. Әдетте, үлкендер әдеп сақ-
101 

тап  қолына пышақ алмай, тураушыдан дәметеді. Тураушыдан 
дәметудің өзіндік тәртібі бар. Жылы-жұмсақтан  қасындағыға 
бір кесіп беруі сөкет емес. Жарасымды  қайта. Шал-шауқанға 
еттің майлы жерінен бір асату ерсілікке жатпайды. Осыдан 
мына мәтел шыққан: «Тураушыдан туғаның болсын». 
Ет турау -  қып-қызыл сын. Екі кесіп табаққа, бір кесіп 
өңешіне жытыратындарды «Құны жаман» деп  қыжыртады 
үлкендер. Ет тураудан небір  қалжың туындаған. Ертеректе ел 
ақтаған  қушыкештер болған. Бүгінде ондайларды әзіл-сықақ 
театрының әртістері дейді.  Қаракесек руынан шыққан Шан-
шардың  қулары Бәсентиынның ауылына келе  қалады. Бәсен-
тиын - Арғынның бір атасына жатады. Шаншардың  қулары 
тиын ойнаған болып: «Бір тиын, екі тиын, енеңді  ұрайын, 
Бәсентиын!» - деп  қулықтарын асырмақшы болғанда, Бәсен-
тиын жігіттері келген  қонақтарға ет турап  қызмет көрсеткен 
болып: «Бір  қаракесек, екі  қаракесек, енеңді  ұрайын,  қараке-
сек!» — деп айласын асырып кетіпті. 
Ет турауға байланысты рулар арасында  қағытпа сөз бар. 
Керейлер етті жапырақтап, келістіре турайды, білем. «Ет де-
генде бет бармаға»  құмбыл керейлерді  қазақ арасында: «Керей 
жапырақ, әлем-тапырық», - деп ілмелейді. 
Етті  ұсақтап келістіре турауға  қырғыздар мәттақам келеді. 
Сол себептен ел арасыңда: «Етті  қырғыздарға туратып,  қазақ-
тарға жегізсе», - деген әзіл бар. 
Сый табақ пен бас табақтың жөні бөлек. Бас табақ сирек 
қойылады  қонақтың алдына. Байлық пен мақтан  қоса жүреді. 
Байлардың сабасын сарқып, табағын тақырлап кету халық ара-
сында жөн-жоралғы болмаса да, өзіндік бір зиянсыз әдетке 
жатады. Сабаның сарқылып  қалуы, табақтан ет қайтпағаны үй 
иелеріне  қолайсыз жағдай. Тіптен  қорлық саналады. Бас табақ 
әрқалай келеді алдыға.  Қонақтардың арасында ет жегіш  қома-
ғайлары барын білген ас  қамдаушы бәйбіше алдын ала сақта-
нып, арнайы бас табақ әзірлейді.  Қазанға еттің шимандысын 
салады.  Қойдың  құйрығын толайым тұтастай тоғытады. 
Қонаққа қойдың семізін сояды. Әйтпесе, келгендер: «Асқаның 
осы-ақ па?» - деп ойнай, барымтаға салып: «Осыны жеп  қой-
сам, бәске не бересің?» - деп ілік шығарады. Бәс табаққа екеу-
леп, кейде үшеулеп  қол салынады. Мешкейі жеке шығып, бір 
өзі бір  қойдың етін тік көтере жеп кетеді.  Қалыптасқан рәсім 
бойынша, бәс табақты тақырлағандар үйден сыртқа шыққан-
ша сыр беріп алмауға тиісті. Артық желінген етті лықытып 
құсып  қойса, онда бәстен жеңіледі. Астындағы атын бәске 
беріп, ауылына жаяу  қайтады. Шежірелік аңызда бар, рулар 
102 
арасында әжуаға айналған мына бір мысалды  қыстыра кетудің 
әбестігі болмас.  Қаракесектің Машайынан тарайтын 
Кернейдің Айтбайына жататын екі жігіт бәстесіп, бір  қойдың 
етін тұтастай жеп алып, үйден шыға бергенде, біреуі сыр алды-
рып лықытып жібергенде, екіншісі алақанын тоса  қалып, 
жұтып жіберіпті. Содан Айтбай атаның балалары «Құсық же-
ген Айтбай» атаныпты. 
Ата-бабаларымыз 
қанағатшыл, сыпайы келген. 
Мешкейлікті жек көрген. Алыс сапарға аттанғанда жолазық 
алғанды артық көрген. Халықта «Ер азығы мен бөрі азығы 
жолда» деген  қағида күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ. 
Ет жегіш адамдар жолаушылап шығарда бір  қойдың етін жеп 
алып, апталап тамақ ішпей жүре береді екен. 
Бәс табақтың өз реті болады. Кәдесі болады. Халқымыз 
өсер жасты сыпайылыққа баулыған. Бұралап соға берген та-
мақсауды «Осы неменің  құны жаман» деп жаратпаған. Табақ-
ты тақырлау жаман әдетке саналған. Тағамды сұғынбай тарта 
жегенді  қаперде  ұстаған. Ауыл балалары үлкендердің табағы-
нан дәметкен.  Қонақтан  қайтқан табақтағы етті балалар тала-
са-тармаса жеп алған. «Үлкендердің сарқытын жесең, өскенде 
солардай атақты адам боласың» деп ата-анасы баланың  құла-
ғына  құйып тастайды. Балаға  құлақ беру, асықты жілік  ұстату 
ертеден келе жатқан рәсім. Осындай тәлім-тәрбие бүгінде 
қожырап барады. Үлкендер кісіге дәм татырмайтын сараңдар-
ды «Негізі жарымаған» деп  қатты айтады. Халықта жақсы сөз 
бар: «Өзі ғана болған  ұл - бас  қамынан артылмас, жеті тегін 
білген жас — елге ұйтқы болар бас». 
Сойылған малдың әр мүшесінің тәрбиелік мәні бар. Педа-
гогиканың тілімен айтқанда - көрнекі кұралға жатады. Мал-
дың мүшесін қонаққа кәделеп ұсынған. Кісіге асылған еттің де 
кәде-жоралғысы болады. Келген қонаққа мал сойып, бас тарту 
- бұлжымайтын рәсім. Бас - үлкеннің сыбағасы.  Қонаққа жас 
болса да бас тартыла береді.  Қонақтың әкесі тірі болса, бас 
ұстамайды. Кішіге бас  ұстату  қазақ ғұрпында ерсілікке жата-
ды.  Қара малдың /түйе, сиыр, жылқы/ басын, жағын айырып, 
мүшелейді. Басты  қақ бөледі. Кеңсірігінен айырады. Миы мен 
шүйделігі шеке аталады. Соғымға сойылған ірі  қараның 
шекесіне шақыру бұлжымайтын міндетке жатады. Шекеге не-
месе соғым басына шақыру делінеді. Шекені, соғым басын 
үлкеннің алдына тартады. Соғым басына шақырылғандар ше-
кеден ауыз тиеді. Балаларға бас  ұстатпайды. «Бас ұстасаң, әкең 
өліп  қалады» деп жасқайды.  Құлақ - баланың сыбағасы. 
Құлақ жеген бала мәртебелі болып, өзін бір саты жоғары 
103 

ұстайды өзге балалардан.  Құлаққа өкпелеу - кешірімді. Осы 
күні балаларға  құлақ  ұстату рәсімнен  қалып барады. Әдетте, 
балаға  құлақ бергенде  қарияның жас өскінге даты болады. 
«Құлақ  ұстауға жарадың, жақсы болып өс. Жаман әдеттен 
аулақ жүр. Еліңнің ертеңіне қызмет ет. Тықыр еткенді  құтқар-
майтын саққұлақ бол. «Алла сақтансаң сақтаймын деген» деп 
баланың зердесіне  құйып тастайды аталы сөзді. Балаға миды 
жегізбейді. «Ми жесең, мидай былжырап кетесің» деп сақтан-
дырады. Мидың  құрамында баланың ағзасына кері әсер ететін 
қоспа болады екен. Соны үлкендер жақсы білген.  Қыз балаға 
бастың таңдайын  ұсынады. Әнші боласың деп көтермелейді. 
Көзді  ұсынбайды жастарға. Үлкендер көзді бөліп жеуге бар-
майды. «Алакөз боласың көзді бөліп жесең» деген тыйымды 
қаперде  ұстаған. Көзді бөле жемеуді есіне салады. Жек 
көрушіліктен туған жағымсыз әрекетті «алакөз болу» дейді. 
Бастың езуін жастарға береді.  Қыз балаға да  ұсына береді. 
«Езуіңнен май кетпесін, дәулетті бол» деп ишаралайды. 
Шүйденің майлы  құйқасын ел ағасына  ұсынады. «Шүйделі 
бол» деп жатады. Бастың май тұмсығын бас  ұстаған кісі тұста-
сына кесіп береді. «Бұқаның өзі  қартайса да, тұмсығы  қартай-
майды» дегенді жұмбақтайды. Әзіл-қалжыңға  ұласады бұл 
жол. Тіл — болса-болмаса қыздардың, келіншектердің сыбаға-
сы. Бастың көмейі дәмсіз келеді. Содан да үлкендер жастарды, 
әсіресе,  қыздарды көмей жеуден сақтандырады. «Көмей же-
сең, көмекейің бүлкілдеп  ұрысқақ боласың» деп сақтандыра-
ды. Бұның астарында етті талғамай жей берсең, тамақсау бо-
лып кетесің деген тыйым бар. Ұсақ малдың өңеші дәмді келеді. 
Қазан-ошаққа сұғынған ашқарақ бозбалалар өңешке өш 
келеді. Әйелдердің көзін ала беріп іліп кетеді өңешті. Оған 
тыйым мынау: «Өңешке  құмар болма, алған әйелің жалаңаш 
келеді». Өкпе-бауырдың да өзіндік кәдесі бар. Бауыр тез піседі. 
Қарны ашқан шыдамсыздар  қатты ентелейді бауырға. Сондай-
да шешелеріміздің аузынан шығатын сөз: «Бауырды көп же-
сең, бауырың  қатып  қалады». «Бауырың  қатып  қаладының» 
мәнісі - адамдарға салқын тартып тұрасың дегені. Өкпе — 
тіске жұмсақ. Балалар өкпеге жанын салады. Өкпенің  қуаты 
аздау келеді.  Қоректік  қасиеті кемшін. Соны жақсы білетін 
шешелеріміз: «Өкпені көп жесең, өкпедей былжырап кетесің», 
- деп ескертер еді. Кәдімгі ащы ішек пен тоқ ішекті жеудің 
өзіндік реті болады. Ащы ішекті жөргемдеп салады  қазанға. 
Қ аза н оттан түсер-түспестен  қамқор шеше ащы ішекті 
дімкәстау баласына бере  қояды. «Жеп ал, тынысың ашылады» 
дейді. Ащы ішек асыл келеді.  Құрамында адам ағзасына 
104 
керекті  құнар мол. Тоқ ішекке тойым болмайды. Майлы 
келеді. Үлкен де, кіші де әуес оған. Кейде шешесі  қызына: 
«Тоқ ішекке  құмар болма, толып кетесің», - деп жатады. 
Етженділік әйел затының сүйкімін кетіреді, әрі денсаулығына 
зиян.  Қызын толып кетуден сақтандырғаны. Талақты «қатын 
бауыр» деп те атайды. Бұл мүшені ас  қамдаған әйелдер  қазан-
ошақтан  ұзатпайды. Табаққа салмайды. Талақты көбінесе 
әйелдер жырғайды. Өзегі талып,  қарны ашқандарға кесіп 
береді ет асқандар. Талақты балаға жегізе  қоймайды. 
Дәмділігіне  қызығып жегісі келгенге: «Талағың тарс айыры-
лып, ашуланшақ болып кетесің», - деп тыйып тастайды. 
«Қатын бауыр» атануы  қазан-ошақ  ұстағандардың аузынан та-
былғандықтан болуға тиісті. Бір сөздің ретінде шешелеріміз: 
«Қарынға ентелеме, қарау, өзімшіл болып өсесің», - деп айтып 
қалатын.  Қоректік  қасиеті шамалы  қарынды балалардың аузы-
нан  қаққанда, шеше перзентін  қараулықтың жаман  қасиет 
екенінен сақтандырады. Жүрек пен бүйректі балаға міндетті 
түрде жегізу  қазақ ғұрпында бұлжымайтын тәртіпке жатады. 
Қыз балаға жүректі, ер балаға бүйректі жегізудің мәні неден? 
Жүрек пен бүйрек аса дәмді келмейді.  Қоректік  қасиеті жоға-
ры емес. Жүректі ер балаға  ұсынғаңда үлкендер: «Жүректі бо-
ласың, жеп ал», - деп жатады.  Қыздың алдына  қойғанда: 
«Жүрек жесең, жүрегің жұмсақ болады. Мейірімді боласың», 
- дейді аналары. Бүйректі балаларға бергенде де, тәрбиелік 
мәні бар сөзді  қосарлар еді. Әсіресе, әжелер  қамқорсиды: 
«Бүйрек жесең, бүйірің тоқ жүреді. Туыс-туған, көрші-қолаңға 
жанасымды боласың. Жақсылыққа әрдайым бүйрегің бұрып 
тұрады», - деп майдалар еді. Біреуге біреу іш тартқанда 
«бүйрегің бұрып тұр» деп астарлайды. Малдың жүрегі мен 
бүйрегін кәделеудегі мақсат - өсер жастың жүрегінің таза бо-
луын, бүйірінің тоқ болуын ойлағандық. Бүйрек пен жүрек еті 
сіңімді келеді.  Ұлтабарға күш түсірмейді. Баланы 
етжеңділіктен сақтайды.  Қазақ бабамыз  ұрпақ саушылығына, 
шымырланып өсуіне айрықша ынта  қойған. Тәттіні көп 
жегізбей, сандығына  құлып салған. Тәтті астың тіске тигізетін 
залалын ертеден білген. Сүйектің кемігін ұсынып, «тісің қатая-
ды» деп баланы сүйек мүжуге баулыған. Сүйек мүжу желінген 
еттің тез сіңуіне ықпал етеді. Ас  қорыту сөлінің көбірек 
бөлінуіне септеседі. Бүгінде ет жеу мәдениетін тым 
ресмилендіріп жібердік.  Қонаққа етті турап әкелетін әдет шы-
ғардық. Бұны тағам жеудің мәдениетіне жатқызсақ та, халқы-
мыздың сан ғасырлық ет жеу дағдысына үйлеспейтінін әркім-
ақ ойлайды. 
105 

Тағам жеудің өзіндік  қалыптасқан дағдысы болады. 
Бүгінде ет жеудің ұлттық үйлесімін «жабайылыққа» жатқызып, 
табаққа  қол салудан тартына бастадық. Етті жеке ыдысқа са-
лып жеудің сөкеттігі жоқ. Ауылдық жерде әлі де болса табақ-
тағы етті бөлісіп жеу, табаққа  қол салу дағдысы сақталған. Ет 
жеуді халқымыз «Өле жегенше, бөле же» деген тәрбиеге 
негіздеп, бір табақтан немесе бір астаудан жеуге бейімдеген. 
Көппен отырып ас ішу өсер жасты сыпайылыққа бейімдейді. 
Комағайлықтан тыяды. Көпшіл болуға итермелейді.  Қазақ 
ғұрпында тамақты жеке ішу, оңашаланып ішіп-жеу сөлекет, 
ондайларды «Қарау» деп кекейді. Үнемі көптен бөлектеніп, та-
мақты жеке отырып ішетін бала өзімшіл болып өседі. Тек 
құлқынын ғана ойлайтындар сондайлардан шығуы кәдік. 
Ортақ табақтан ет жеудің өзі бірліктің, татулықтың ныша-
ны. Алдыға келген астаудағы, табақтағы етті бөлісе жеудің өзі 
тәлім-тәрбиеге септеседі. Алдымен дәм тату ишарасы жасалы-
нады. Үлкен адам (ақсақал, отағасы, келген қонақ) асқа береке 
тілеп: «Асқа адалдық, басқа амандық бер», - деп бата жасай-
ды. Мұны исламдық ғұрыпта «ниет ету» дейді.  Қазақы ғұрыпта 
асты  қастерлеу делінеді. Ет турайтындар білектерін сыбанады. 
Бас немесе шеке үлкен кісінің алдына барады. Тураушы 
сүйекті етінен арылтып,  қонақтардың алдына қояды. 
Жамбастың еті тіске жұмсақ әрі майлы келеді. Мүшенің 
бастан кейінгі кәделісі - жамбас. Сый  қонақққа, үлкендерге 
жамбас тартылады. Жамбасты етінен арылтып  ұсынғанда да 
осы тәртіпті сақтау керек. Сауатты ет тураушы жамбастың 
сүйегін сыйлы адамға ұсынады. 
Ендеше жамбас деймін, жамбас деймін, 
Қолынан үлкендердің жамбас жеймін. 
Етіне жауырынның тісің батпас, 
Тамаққа өкпелеген оңбас деймін. 
Осы  қара өлең жолдарынан біраз тағылым алуға болады. 
Атасы жамбастың сүйегін балаға  ұсынғанда «Мендей үлкен 
бол, жамбас  ұстайтын дәрежеге жет» дейді. «Етіне жауырын-
ның тісің батпас» дегендегі аңғартудың сыры тереңде. Ертеден 
келе жатқан салт бойынша, малдың, оның ішінде  қойдың жау-
ырынына  қарап бал ашу, келешекті болжау - түркі нәсілді ха-
лықтарда бар әдет.  Қытай, мұңғұл, сібір халықтарында да бар 
рәсім. Көріпкел жауырыншылар /шаманизмнен  қалған/ 
жаугершілік замандарда айрықша беделді болған. Жаудың 
қарасынын шамалап,  қай бағытта шеру тартып бара жатқанын, 
саны  қанша екенін дөп басу жауырыншының айрықша 
106 
көрегендігі саналған. Жауырыншылар  қыстың да амалын бол-
жаған. Тосыннан келетін апат пен індетті де алдын ала шама-
лаған. Жеке адамның келешегіне сәуегейлік еткен. Осындай 
себептен  қой мен ешкінің жауырыны киелі саналып, сүйегіне 
тіс тигізбей мүжу әдетке айналған. Жауырынды итке бермеген. 
Отқа тастайтын еді шешелеріміз. Жауырыңды ырымдау екені 
осыдан-ақ белгілі. Бүгінде жауырын ашу көнерген ырымға са-
налады. Әйтсе де, жауырынды сый  қонаққа асу білместікке 
жатқызылған. Жауырын  қадірсіздеу мүше. Жауырынның еті 
дәмсіз келеді. 
Асықты жілік - киелі мүше. Перзентсіз адамдар бала 
асырап алғанда асықты жілік  ұстату арқылы әкелік  құқығын 
бекіткен. Жаугершілік замандарда атыс-шабыста панасыз 
жетім балаларды, мейлі жаттың  ұрпағы болсын, асырап алу 
заң саналған. Көпшілікті  қатыстыра отырып, мына бала 
менікі  құдай алдында деп рәсімдеп  қолына асықты жілік 
ұстатқан. Асықты жілік  ұрпақ сабақтастығын үзіп алмауға 
дәнекерлік еткен. Бұл мүшені сый  қонақтың алдына баратын 
табаққа салу міндет емес. Асықты жілікке үлкендер үйір 
емес. Ет тураушы  қарияға  ұсынса, ерсілігі жоқ. Әдемілеп 
мүжіп, асықты етінен арылтып,  қалтасына салып алады. 
Үйдегі немересіне апарып береді. Асықты мүжімейді. «Аш 
отырсаң да, асық мүжіме» деген ескерту бар. Әдетте, ауыл-
дың бас иесі, көнекөз  қарттар  ұсақ малдың /әсіресе,  қойдың/ 
денінің тазалығын асыққа  қарап айырған. Жақсы жетіліп, 
індетке шалдықпай өрістеген  қойдың асығы сап-сары болып 
тұрады. Содан да дене  қуаты мол, саушылығы мықты 
жігіттерді «сары асық» дейді. Кінәраты бар, аурушаң малдың 
/қойдың, ешкінің/ асығы  қара кеміктеніп тұрады. «Малың 
қара кемік қой, өрісіңді өзгертсеңші» деп жатады үлкендер мал 
иесіне. Дені таза  қойдың асығы аппақ болады. Кінәраты бар 
малдың асығы  қоңырқай тартып, омпасы бірден көзге  ұрады. 
Желғабыз ауруына шалдыққан малдың сүйегі  қаракемік 
келеді. Асықты жілікті ер балаға  ұстатады. Әйтпесе, жігіттерге 
ұсынады. 
Асық пен тобыққа байланысты тәлімдік сөздер жетерлік. 
Асық ойыны баланы шынықтырып, шымырландырады. 
Бүгінше айтқанда, спорттың бір түрі. Бала асық ойнау арқылы 
ішкі дүниесін реттейді. Оның мәнісі - мінез-құлқын түзейді. 
Нағыз шыншыл бала асық ойынында дауласа бермейді. 
Жеңілгенін мойындай біледі. Асықтан  ұтылып, сағы сынған 
баланы аяп асығын  қайтарып береді. Ал нағыз  қараулар ұтқан 
асығын  қайтармайды. Даукес, болмашыға дау шығарғыш бала-
107 

ны «қарау» деп таңбалайды  құрбылары. Асыққа беріліп кету 
баланы пайдалы еңбектен айырады. Халық педагогикасы асық 
ойнауды  қош көре отырып: «Асық ойнаған азар, доп ойнаған 
тозар, бәрінен де  қой бағып, көтен жеген озар», - деген 
тәмсілді алға тартады. Неге болсын тым беріліп кетуді  қош 
көрмейді. Бүгіндегі (құмар ойындары)  қарта ойнау, шарик-ма-
рик, ойын автоматтары, казино, т.б жастарды бұзатын 
әуейілік. Балалардың дені бүгінде компьютерге әуес. Бұған да 
қатты ентелеп кетуге болмайды. Компьютерде көп отыру бала-
ның денсаулығын бұзса, ойынға алданып, сабаққа деген ынта-
сын және бәсеңдетеді.  Қажетсіз  құмар ойындарына жастан 
беріліп кетушілік өскенде де әдетке айналып, бала санасының 
саңлақ болуына кері әсерін тигізеді. Сана саңлақтығы адам 
бойына жас кезінен бастап  қонуы керек. 
Асықтан соңғы кәделі мүше - тобық. «Тоқ отырсаң да то-
бық мүжі» делінеді. Тобық - махаббат дәнекері. Бойжеткен 
мен бозбаланы бір-біріне жақындатады. Тобық сыйлау екі 
жақтан да бірдей болады. Тобықтан бас тарту -  қалыптасқан 
дәстүрді аяқасты етушілікке жатады. Жігіт  қызға немесе бой-
жеткен бозбалаға,  қайнысы жеңгесіне, әйтпесе, жеңгесі  қай-
нысына жұрттың көзінше сыйлайды тобықты. Тобық сыйлау-
дың шарты бойынша тобық алған адам тобықты тарту еткен 
кісіге шарт қояды. Күндіз демей, түн демей,  қай уақытта сұрай 
қалса, тобық жасырған адам өз бойынан тауып беруге тиісті. 
Тауып бере алмаса, тобық берушінің сұрағанын /қалағанын/ 
сөзге келмей береді. Тобыққа байланысты кәдені «тобық жа-
сыру» дейді. Бір- бірінде көңілі бар екі жас тобық арқылы 
көңіл  қосып та жатады. Осы салтты жаңартып, телехабар арқ-
ылы жұрт алдына шығару өз шешімін таппай тұр. 
Көкпарға көк бестіні мініп алдым, 
Серкені жерошақтан іліп алдым. 
Бойжеткен тобық берген ұтылып қап, 
Шөп етіп ақ тамақтан сүйіп алдым, — 
деген өлең жолынан тобық жасыру жастардың ермегі емес, 
бір-біріне дәнекер болатын халықтық жоралғы екенін пайым-
дауға болады. «Тобық жасыру» жоралғысы жастарды 
бірсөзділікке, мәрттікке баулитын көнеден келе жатқан 
сүйкімді де жарастықты ғұрып. «Тойдан тобықтай» деген ха-
лықтық тәлімнің  ұқтырары мол. 
Асыққа байланысты аңыздар да жетерлік. Асық иіру, 
асықтың шігі мен бүгі. Тәйкесі мен алшысы, омпасы арқылы 
әулеттің дау-дамайы шешіліп те жатқан. Халықтың ауызша та-
108 
рихы болып саналатын шежірелік аңыздарда асыққа байланы-
сты деректер бар. 
«Шежіре деректерінің бірінде Арғыннан Дайырқожа, одан 
Қарақожа туыпты дейді.  Қарақожаның бәйбішесінен Мейрам-
сопы туады. Мейрамсопының бәйбішесі Нұрпиядан (кейде 
Нұрқия, Әргүл деп те айтылады, бұл кісіні Кіші жүз Шоға 
бидің, кейде Досбай бидің  қызы еді деп те келетін деректер 
бар)  Қуандық, Бегендік, Шегендік, Сүйіндік туған. Нұрпия 
ұзатылғанда, оған жеңгесі және күтушілікке бір жігіт, бір  қыз 
еріп келіпті дейді. Күтуші  қыздың есімі  Қарқабат екен. Кейін 
Мейрамсопы Нұрпияның жеңгесіне де,  Қарқабатқа да 
үйленеді. Сәйтіп, Нұрпиядан -  Қуандық, Сүйіндік, Нұрпия-
ның жеңгесінен - Бегендік, Шегендік,  Қарқабаттан - Болат-
қожа /Қаракесек/ туып еді дейді. 
Көшкіншілік, үркіншілік кезінде Мейрамсопыдан туған 
Қуандық пен Сүйіндік бір бала тауып алады. Балаға екеуі тала-
сып, бір пәтуаға келе алмайды. Сөйтіп, шешесі Нұрпияға 
жүгінеді. Нұрпия ана асық  қаржылаңдар /иіріңдер/ депті. 
Қуандық жасының үлкендігіне, мінезінің адуындығына бағып, 
«алшы түссе де, тәйке түссе де, бүк түссе де, шік түссе де 
менікі» деп отырып алыпты. Сүйіндік шешесіне шағынып: 
«Апа-ау, осындай да  қиянат бола ма екен?» - десе, Нұрпия 
шешесі: «Балам, бұйырғаны болар, асықтың омпа деген 
бесінші жағы да бар емес пе?» - депті. Содан асықты  қаржып 
жібергенде, омпа түсіп, бала Сүйіндікке бұйырып, сол бала-
ның Қаржас атануы осыдан еді дейді...» 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: