Байдалиев Д. Д

68 
 
Бұл  ӛңірде  қуаты  Қарағанды,  Екібастұз  кӛмір  кеніштерінен 
кем  түспейтін  Боралдай  тас  кӛмір  кен  орны  бар.  1927  жылы 
ашылған бұл кен орны «Боралдай шахтасы» деп аталған.  
Боралдай  туралы  бірқатар  тарихи  романдарда  сӛз  болады.  Атап 
айтқанда 
Ілияс 
Есенберлиннің 
«Кӛшпенділер» 
тарихи 
триологиясында:  «Шайқас  Әбілқайыр  мен  Бӛгенбай  батырдың 
басқаруымен  Боралдай  мен  Қошқарата  ӛзендерінің  жоғарғы 
сағасында  болған  еді.  Найман  тайпасының  бір  тармағы  Садыр 
руы  «Ақтабан  шұбырандыдан»  бұрын  Қаратаудағы  Бұрындай 
(Боралдай)  ӛзенінің  арғы  жағындағы  Үшащы  (үш  ӛзенінің 
біріккен жері деген мағыныны білдіреді) қойнауы бұлардың келіп 
кетімді  қонысы  еді»  -  деген  дерек  келтіріледі.  (І.Есенберлин. 
Кӛшпенділер. Алматы: Жазушы, 1987, 411 – 412 б).  
 
1723  жылан  жылғы  жұтпен  қатар  келген  жоңғарлардың 
жойқын шабуылы кӛшпелі елге үлкен қырғын әкелгені тарихтан 
белгілі  бӛрік  астынан  бӛрі,  жар  астынан  жау  шығып,  қазақтың 
басы  байлауда,  мал  –  жаны  айдауда  кеткен  Жуалы  ӛлкесінің 
Боралдай  мен  Қошқарата  аймағындағы  болған  қиын  кезеңді 
жазушы  Әбіш  Кекілбайұлы  «Үркер»  романында  тӛмендегіше  
суреттейді.  «Осылай  басталған  топалаң  қаулады  да  жүре  берді. 
Қаратаудың  теріскейінің  үш  қаласы  алдымен  күйреді.  Енді 
Боралдай,  Қошқар  ата,  Арыс  бойындағы  ауылдар  талапайға 
ұшырай бастады. Қапыда тап болған жаудың хабарын кеш естіп 
асығыс атқа қонған қазақ қолдары ӛліспей  – беріспей жанталаса 
шайқасса  да,  жау  екпінін  тойтара  алмады,  не  бір  қиын 
шатқалдардың ішінде, не бір жіңішке ӛткелдердің аузында, Иқан, 
Түркістан, Қарнақ, Шорнақ, Сауран, Жӛлек түбінде босқа жайрап 
қалды.  Ол  күндер  қазақтардың  кӛкіректері  ояу  қарияларының 
баяғыдан  қақсап  айтып  келе  жатқан  ақыр  заманының  орнаған 
күні  болды.  Жан  –  жағың  жайраған  ӛлік.  Арасында  әлдеқайда 
зытып  келе  жатқан  босқын  елдің  сіңірі  шыққан  қызыл  сирағы. 
Мал жауда қалды. Бірінен – бірі адасқан жұрт. Ұлы жүз бен Орта 
жүздің  найман,  қоңыраты  жол  –  жӛнекей  Сырдария  бойындағы 
екі  Ала  кӛлдің  екеуінің  де  жағасын  ӛлікке  толтырып  Бұқараға 
құлады.  Орта  жүздің  арғыны  мен  қыпшағы  ақ  шаңытты 
толарсақтан кешіп, ақ табан боп Торғай бойына тұмсық іліктірді. 

69 
 
 
Кіші  жүздің  ұлан  –  асыр  кӛші  басын  тауға  бір,  ойға  бір 
соғып,  Сауранды  бір  айналғанда  үш  айналып,  Қызыл  құмның 
қалыңын  кешіп,  Хиуаның  бойына  тартты»    (Әбіш  Кекілбайұлы. 
Үркер, Сӛздік – Словарь, Алматы, 1999, 265б)    
«1718 жылдың ерте кӛктемінде, хан ордасы Түркістанға бет 
алғанда  Хореннің  қолына  қарсы  ашық  майданға  шыққан  Ысты, 
Ошақты,Сіргелінің  Тоғанас,  Есіркеп  батырларымен  бірге  Есет 
батырдың  жасақтары  Шаян,  Боралдай  шатқалдарында  бір  түмен 
құба қалмақпен алты күн айқасып, он есе басым жауды ойсырата 
қырып,   ӛздері де  түгелге  жуық  шейіт  болған»- деп кӛрсетеді 
Е.Тұрысов.  (Еркінбек  Тұрысов.  Бәйдібек.  Алматы:  Нұрлы  әлем, 
1998, 33 бет).  
Боралдай  ӛңіріндегі  соғыс  туралы  деректерді  Қазыбек  бек 
Таусарұлының,    М.Тынышбаевтың    кітаптарынан    да    кӛптеп 
кездестіруге болады. Осы аймақта бүгінгі шейін сақталып қалған 
тас  обаларды  кӛне  кӛз  қариялар  «Қорымтас»  деп  атайды,  бұл 
топтап жерленген адамдардың бейіттері. 
  Тау  мен  ӛзеннің  Боралдай  аталуына  байланысты  екі  нұсқа 
айтылады.  Біріншісі:  моңғол  әскерінің  батыры  Бұрындай 
(Боралдаймен) 
байланысты 
делінеді. 
Қ.Аманжол, 
А.Тасболатовтың  «Қазақтың  әскери  тарихы»  атты  кітабында. 
«Бұрындай  әскерінің  ордасы  1236  ж.  қазіргі  Алматы  қаласының 
оңтүстік  -  шығысында  қыстап  шықты.  1236  ж.  кӛктемде 
Бұрындай  батырдың  әскері  Шымкенттен  30  шақырым 
қашықтықта Ордабасы тауының етегіндегі ӛзенге келіп тоқтайды 
(Осы  жерлер  бүгінде  Боралдай  деп  аталады).  Қалмақтарда 
Боралдай батыр 1710 - 1758ж.ж. соғысқа қатысқан жоқ. Рашид - 
ад  -  Диннің  айтуынша,  Бұрындай  1237  жылы  Батыйдың  Руське 
қарсы  моңғол  әскерінің  оң  қанатын  басқарған,  оның  38  мың 
жауынгері  болған»
 
-  деген  мәліметіне  сүйенсек  жер  атауының 
Боралдайға  байланыстырылуы  негізсіз  болар  еді.  (А.Тасболатов, 
К.Аманжолов.  Қазақтың  әскери  тарихы.  Алматы:  Білім,  1990, 
120бет)  Екіншісі,  Рысбек  батыр  туралы  деректі  кітапшада 
«Боралдай атауы қалмақтарда «лай су» деген мағынаны береді» - 
деп кӛрсетеді. (Бақтияр Әбідаұлы. Сиқым Рысбек батыр. Алматы: 
Мерей, 1994, 73 бет). 

70 
 
Әсіресе  Боралдай  ӛзені  кӛктемгі  қар  мен  жаңбыр  суының 
әсерінен  лайланып,  арнасын  шайып  ботана  болып  ағатындығын 
да байқауға болады. 
Жуалы ауданы, Тасбастау ауылының тұрғыны Қабылбекұлы 
Тұрдықұл  атамыздың  айтуынша,  Боралдай  атауы  –  ӛзеннің 
кәдімгі  бор  түстес,  ағарып  ағып  жататындығана  байланысты 
берілген атау.  
Еркінбек  Қойшыбаевтың  пікірінше,  түркі  тіліндегі  борал 
анықтауыш  тұлғаға  анықталатын  тай  «тау»  тұлғасы  тіркелген 
ороним.  Борал  немесе  бурұл  формалары  қазіргі  қазақ  тілі 
нормасында «бұрыс», «бұрма» немесе «теріс» ұғымын береді. 
Боралдайдың  ӛзге  дублеттері  Боралдайтау,  Бурылтай, 
Бурылтӛбе формасына келеді. (Қазақстанның жер – су атаулары. 
Алматы: Мектеп, 1985, 78 – 79 бет) 
 
Борсықтӛбе 
Жуалы  ауданындағы  Ынтымақ  елдімекенінің  5  шақырым 
солтүстік  жағында  «Борсықтӛбе»  -  аталатын  жайпақ  тӛбе  бар. 
Тӛбенің  маңынан  шағын  бұлақтар  басталып  Шақпақ  ӛзеніне 
құяды.  Бұл  тӛбені  кейде  жұрт  «Дәрітӛбе»  деп  те  атайды,  себебі 
бұл жерге осы аймақтағы егістік алқапқа себілетін тыңайтқыштар 
сақталған. 
Борсықтӛбенің  айналасы  кӛк  майсалы  шабындық  болып 
келеді.  Бұрынырақта  бұл  тӛбеде  борсық  кӛп  болған,  қазір 
олардың қазған індерінің орны ғана сақталып қалған. 
Бұл  жердің  Борсықтӛбе  аталуы  борсық  хайуанатымен 
байланысты қойылған яғни «борсық мекендейтін тӛбе» деген сӛз.  
 
Ботақара 
Жуалы ауданының солтүстік шығыс жағындағы Қарабастау 
елдімекенінің тұсындағы Кіші Қаратаудың бір шатқалы Ботақара 
аталады.  
Ботақара  аңғарында  қалың  жабайы  алма,  долана  алша  т.б. 
жеміс  –  жидектер  кӛп  ӛседі.  Сол  аңғардың  жоғарғы  жағында 
батысқа  қарай  (үстіртке)  асатын  асу  бар.  Бұл  жерде  Берікқара 
желі   ӛте   қатты   тұрады  . Ботақара   атауының бота этнониміне 

71 
 
ешқандай қатысы жоқ. Түркі және монғол тілдерінде «бота» сӛзі 
бұта,  ал  «қара»  сӛзі  тӛбе  -  деген  мағынаны  білдіреді.  Бота  және 
қара  компоненттерінен  жасалған  «бұта  тӛбе»  немесе  «бұталы 
тӛбе» - дегенді білдіретін хоронимдік атау. 
 
 Бурное 
 Бұрынғы «Бурное» (Боранды) Жуалы ауданының орталығы, 
ресми түрде 1936 жылы қазіргі жер кӛлемімен ӛз алдына «Жуалы 
ауданы»  болып    отау  тіккен.  Ол  Теріс  ӛзенінің  оң  жағалауында, 
солтүстігінде  Қаратау,  батысында  Боралдай,  оңтүстік  шығыста 
Талас Алатауының түйіскен жерінде орналасқан. 
1993  жылдан  бастап  Бурное  елдімекені  даңқты  жерлесіміз 
Кеңес  Одағының  батыры  Бауыржан    Момышұлының  есімімен 
аталады. 
Бұл  елдімекен  туралы  Қырғыз  жазушысы,  мемлекет  және 
қоғам  қайраткері  Шыңғыс  Айтматов  қазан    тӛңкерісінен  кейінгі 
тарихи  кезеңдерді  ӛзінің  басты  кейіпкері  Едігенің  атынан  әдеби 
кӛркем тілмен «Боранды бекет» романында баяндаған. 
Бауыржан  Момышұлы  «Ұшқан  ұя»  кітабында,  1917  жылы 
Бурное  темір  жол  бекетінде  үлкен  базар  ашылғандығын  айтады.
 
(Бауыржан Момышұлы. Ұшқан ұя. Алматы, 1976, 41 бет). 
Инженер 
тарихшы 
Мұхамеджан 
Тынышбаевтың 
ӛмірбаянында:  «В  1914  году  он  работал  начальником  участка  и 
главным  инженером  участка  Арыс  –  Аулие  Ата»  -
 
деп 
кӛрсетіледі.  (М.Тынышбаев.  История  казахского  народа.  Алма  – 
Ата, 1993, 8 стр).  
Демек,    Бурное  елдімекенінде  темір  жол  құрылысы  1914  – 
1915  жылдары  салынған.  Бұл  мәліметті  тарихи  танымдық 
«Жуалы»  кітабы  да  нақтылай  түседі.  «Ресей  ӛкіметі  Орынбор  – 
Ташкент  темір  жолының  құрылысын  бастап  жіберді.  Осы 
учаскеге  қарасты  Жетісу  темір  жолының  құрылысы  1914-1915 
жылы Арыстан Бурное станциясына жеткізілді» - деп жазылған. 
Тарихи  деректерде  осы  Боранды  –  Бурное  бекетін  басып 
ӛтетін Түркісіб құрылысында 29,5 мың Қазақстан азаматы жұмыс 
істесе оның 1,5  мыңы Жуалық кедейлер болатын. 
«Құрылыс 1930 жылы 25 сәуірде Луговое станциясынан 640 

72 
 
шақырым 
жердегі 
Айнабұлақ 
станциясында 
түйіскен. 
Жолшыларды  КСРО  мемлекетінің  басшысы  И.В.  Сталиннің  ӛзі 
құттықтаған.  РКФСР    Халкомсовы  жанына  құрылған  Түркісіб 
құрылысына  жәрдемдесу комитеті тӛрағысы Тұрар Рысқұлов та 
қажырлы  қызмет  еткен»  -  деп  кӛрсетілген.  (Мырзахан  Ахмет. 
Жері, суы дуалы – Жуалы. Алматы: Тоғанай Т, 1998, 29 – 30 бет)  
Қазір  ӛмірде  жоқ  сол  кездегі  шойын  жол  құрылысына 
қатынасқан қариялардың айтуынша жол құрылысына күш – кӛлік 
жылқы, арба, кетпен-күрек, қайла сияқты материалдар зембілмен 
тасып тӛгілгендігін еске алушы еді. 
Сол  кезде  Түркістан  –  Сібір  темір  жолынның  құрылысын 
жеделдету міндеті қойылғандықтан жұмыс  ешқандай тоқтаусыз, 
үлкен  қарқынмен  жүргізілген.  Жол  салуға  20  мыңнан  астам 
жұмысшылар қатынасқан, олар барактарда, палаткаларда тұрған. 
Аудан орталығы болған Бурное селосы мен осындағы темір 
жол  бекетінің  неге  бұлай  аталғанын  кӛпшілік  әлі  біле  бермейді. 
1913  -  1914  жылдардың  қысында  Ташкентттен  бері  қарай 
тартылған  шойын  жол  құрылысы  дәл  осы  біздің  ӛңірге  келіп 
жеткен-ді. Табиғаты қатал, қысы боранды, аязды, ызғарлы Жуалы 
жеріне жеткенде жол құрылысы тоқтап қалады. Айлап соққан ақ 
боран  жолшылар  жұмысын  бір  адым  ілгері  жылжытпайды.  Қыс 
бойы  жаман  барақтар  мен  шатырлардың  жыртығынан  сыртқа 
сарыла  қарап,  Жуалының  дүлей  боранынан  мезі  болған 
жолшылар  «бұл  жер  боранды  жер  екен»  ғой,  болашақ  бекет 
«Боранды», болып аталсын - деген екен. Борандының орысшасы 
«Бурный»  емес  пе?  Жол  құрылысында  жұмыс  істегендердің 
басым  кӛпшілігі  орыс  ағайындар  болғандықтан,  бекет  салынып 
болған  соң,  олар  оның  маңдайшасына  «Бурное»  -  деп  жазып 
кеткен  деседі.  Кейінірек  темір  жол  бекетінің  айналасына  қоныс 
тепкен үлкен елді - мекен де осылай аталып кетіпті.  
Жауынгер  жазушы  Д.Фурманов  ӛзінің  Ташкент  -  Әулиеата 
сапарында  осы  Бурныйда  болғандығы  туралы  ӛзінің  «Мятеж» 
атты романында баяндайды.          
 
 
 

73 
 
Бурыл тауы 
Ежелден  ел  қара  шаңырақ  тұтқан  Қаратаудың  күнгей 
бетіндегі  Тараз  қаласының  солтүстік  батысындағы  сілемдерінің 
бірі «Бурыл тауы» деп аталады. Ол Жуалы жеріндегі Қарабастау 
аталатын елдімекеннің солтүстік жағында 2 – 2,5 шақырым жерде 
орналасқан. 
Бұл  шағын  таудың  беткейінен  әсіресе  1950  жылдардан 
бастап құрылыс материалы ретінде жалпақ тастарды қазып алып 
пайдалана бастаған.  
Үйдің  тұғырын  (фундаментін)  сол  сияқты  тастан  түрлі 
мекемелер  мен  қойма,  мал  қоралары  т.с.с.  құрылыс  нысандарын 
салуға  осы  Бурыл  тастары  кеңінен  пайдаланылған.  Бұл  жалпақ, 
қалануға  ӛте   қолайлы   кірпіш  тектес  тастарды  ел  «Бурылдың 
тасы» - деп атайды.  
Бурыл  тауына  байланысты  оның  не  себептен  «Бурыл» 
аталуы  жайында  біз  Мұхаметжан  Тынышбаевтың  еңбегінен 
кездестірдік.  Тарихшы  –  инженер  қырғыз  халқының  аузында 
сақталып  қалған  бұл      аңызды      Ыстық    кӛл  маңының  тұрғыны 
Ешеналы Аралбайдан 
жазып алған.  
Еңсегей  бойлы  Есім  ханның  қалмаққа  қарсы  жасаған 
жорығына  ыстық  кӛлдің  аумағындағы  қырғыздар  да  қосылып, 
қолдау  кӛрсетеді.  Түбі  бір  туысқан  қырғыздар  осы  жорықта 
Есімге қазақ дәстүрімен ат сыйлайды, осыған байланысты тауды 
Бурыл аталуын былай баяндайды:  
«Когда Есым в походе на калмыков прибыл в район Иссык – 
Куля,  к  нему  присоедились  киргизы:  родовитые  киргизы  делали 
Есыму  подарки;  между  прочим,  были  приведены  к  нему  один 
жеребец  гнедой  масти  и  две  жеребца  чалой  масти;  предок 
Арамбаева в 9 колоне Тугельбай подарил Есыму лучшего скакуна 
во всей Киргизии – саврасого мерина.  
Поход  окончился  для  Есима  удачно;  на  оборотном  пути  на 
север от Иссык – Куля  стал гнедой жеребец – это местность до 
сих пор называется « Торы – айгыр» («Гнедой жеребец») чалые 

74 
 
жеребцы  стали, пройдя  Аулие  –  Ата,  на  сопках,  получившых  от 
них свой названия: «Улькен Бурул» («большой чалый») и  «Кчи – 
Бурул»  (Малый  чалый»)  –  делінген.  (М.Тынышбаев.  История 
Казахского народа. Алматы: Қазақ Университеті, 1993, 158-159с).   
Е.Қойшыбаев  пакірінше:  «Түркі  орографиялық  бұрыл  – 
бұрма  –  борма  –  борал  тұлғалас  «бұрыс,    қиғаш»  мәніндегі 
терминдердің  айтыла  келе  қалыптасып  кеткен  түрі»  -  деп 
кӛрсетеді. (Еркебай Қойшыбаев Қазақстанның жер – су атаулары. 
Алматы: Мектеп, 1985, 82 – 83 беттер)   
«Бурыл»  сӛзінің  түс  белгісімен  ешқандай  байланысы  жоқ. 
Шындығында  Бурыл  тауы  Кіші  Қаратау  сілемдерінен  шығысқа 
қарай бұрыстау жатқаны рас.  
 
 Бұрғансу 
 Жуалы  ауданының  оңтүстік,  Алатаудың  етегіне  жақын 
Тәттібай  ауылының  шығыс  жағындағы  ескі  бӛгет  аты  осылай 
«Бұрғансу» - деп аталады.  
Тобшақты  аталатын  алқаптың  жоғарғы  жағындағы  таудан 
басталатын  ӛзеннің  суы  ӛте  қатты,  арынды.  Осы  суды  Тәттібай 
және  Шақпақ  ата  елдімекендеріне  қарай  бұру  үшін  Ұлы  Отан 
соғысынан        бірер        жыл        бұрын        бӛгет    салынған.      Бұл   
бӛгеттің 
ұзындығы  60  –  70  метрді  құрайды,  ал  биіктігі  2,5  –  3  метрдей, 
қазіргі кезде оның орны ғана білінеді.  
 Бӛгеттің  Бұрғансу  аталуы  «суды  бұрған»  -  деген  мағынаны 
білдіретін гидронимдік атау.    
 
 
Бірлік 
 Жуалы  ауданының  батысындағы  Құлан  тауының  етегіндегі 
Құлан  асуының  аузындағы  ескі  елдімекеннің  аты.  Бірлік 
ауылында  1970  жыдарға  дейін  Ұлы  Жүздің  шаңышқылы  руы 
мекендеген.  1940  жылы  депортацияланған  10  мың  поляк  осы 
Бірлік  ауылына  және  оның  тӛңірегіне  орналастырылған.  Ол 
жерде 1960 жылға дейін сегіз жылдық мектеп болған. 
«Бірлік» - атауы социалистік құрылыстың әуелгі кезеңдерінен 
елес беретін әлеуметтік топоним. 

75 
 
 Дарбаза 
 Жуалы  ауданының  солтүстік  –  шығыс  жағындағы  «Үлкен 
Бурыл», «Кіші Бурыл» - аталатын тау сілемдерінің солтүстігінде 
орналасқан шағын елдімекен «Дарбаза» - аталады. Бұрын бұл жер 
«№1 Ферма» аталып келген. Ол елдімекен Қарабастау ауылынан 
оңтүстік – шығысқа  қарай 7 шақырым жерде, жанында Дарбаза 
су қоймасы бар.   Қарабастау  ауылынан  оңтүстік  –  шығысқа  
қарай шыққан жол осы Дарбаза ауылына, онан әрі қарай Дарбаза 
шатқалына апарады. Елдімекеннің «Дарбаза» - аталуы негізінен 
осы  шатқалға  байланысты.  Бұл  шатқалдың  кіре  беріс  аузы  бір 
кӛлік сиятындай ӛте тар дарбазаға (қақпаға) ұқсайды. 
Кіре беріс шатқалдың екі қапталы жақпарлы жартас болып келеді 
де арй қарай ӛткен соң аңғар кеңейіп жоғары ӛрлеп кетеді. 
  Осы Дарбаза ауылына жақын жерде, Дарбаза су қоймасынан 
оңтүстікке  қарай  0,5  шақырым  жердегі  Ақсу  ӛзенінің  сол  жақ 
терассасында  мустье  заманының  шеберханасы  болғандығы 
туралы археологиялық айғақ бар. 
  Елдімекеннің, су қоймасының шатқалдың «Дарбаза» аталуы 
ӛзбек,  иран  тілдерінің  «дарбаза»  сӛзінің  баламасы  қақпа  сӛзінен 
шыққан.  Оңтүстік  қазақтарына  әсіресе  ӛзбек  халқынан  енген 
«дарбаза» сӛзі әлі күнге «қақпа» сӛзін алмастыра береді.                  
 
 Датқаның сазы 
 Күреңбел  елдімекенінен  батысқа  қарай  6  шақырымдай 
жердегі  Б.Момышұлы  –  Қошқарата    асфальт  жолының 
шығысында  «Датқаның  сазы»  -  аталатын  жалпақ  саз  бар.  Бұл 
жердің  «Датқаның  сазы»  -  аталу  себебі  сиқым  руынан  шыққан 
Рысбек батырдың тұңғыш ұлы Батырбек датқамен байланысты. 
Жуалы  жеріндегі  XIX  -  ғасырдағы    билік  тұтқасын  ұстаған 
ардақты  азаматтардың  бірі  Батырбек  датқа  болған.  Датқа  сӛзі 
ӛзбектердің  «дотһа»  деген  сӛзінен  шығады,  мағынасы  генерал 
дәрежесіндегі ел билеуші дегенді білдіреді. 
Бірқатар  тарихи  деректерде  және  ол  ел  аузында  сақталып 
қалған  естеліктерге  сүйенсек,  Батырбек  датқа  кезінде  Жуалы 
ауданының,  Оңтүстік  Қазақстан  облысының  Түлкібас,  Сайрам 
аудандарының  аумағына  сондай-ақ  Шымкент  қаласының 

76 
 
тӛңірегіне  билік  жүргізген.  1863  жылы  Шоқан  Уәлихановпен 
кездесіп,  онымен  Оңтүстік  ӛңірді  отаршылырдан  азат  ету 
жӛнінде  пікірлескен  деген  де  деректер  бар.  (Ә.Жылқышиев 
«Дауылдан  кейінгі  жарық»  кітабы).  Халықтың  құрметіне 
бӛленген  датқаны  кезінде  Майлықожа,  Мәделі  ,  Шӛже  сынды 
ақындар  жырға  қосқан.  Ташкенттегі  мұрағаттан  табылған 
мәліметтерде  1874  жылы  Батырбек,  Қасымбек  датқалар 
Құнанбай,  Аңдамас  сынды  билер  ӛздері  қаржы  шығарып 
Меккеден үш қонақ үй салдырғаны туралы айтылады. 
1971 жылы Жуалыдағы (Бұрынғы Чапаев атындағы колхоз) 
Күреңбел  ауылының  іргесіндегі  Датқа  сазының  маңынан  «Бұл 
ӛлке  қасиетті  адам  жерленген  қасиетті  ӛлке»  -  деп  Дінмұхамед 
Қонаевтың киіз үй тіктіріп түнеп шыққанын бүгінде осы ӛңірдегі 
екінің бірі біледі. 
Кешегі  Кеңестік  дәуірде    Батырбек  датқаның  күмбезі 
құлатылып,  жанындағы  мешіті  қиратылған  болатын,  оның  орны 
қазіргі  кезде  шағын  тӛбешік  болып  жатыр.  Батырбек  датқа 
туралы М.Қалдыбаев, Т.Талапұлылар кӛлемді еңбектер жазған. 
Қорыта айтқанда «Датқаның сазы» елдің елдігін танытып ӛз  
жерінің  жалпыға  ортақ  етіп  кӛрсеткен,  қайран  елі  үшін  «елім-
айлап» ӛткен, ел басқарып ел ақылшысына айналған тарихи тұлға 
Батырбек датқаға байланысты қойылған атау.          
 
Дӛңгелек саз 
Қазіргі  Шақпақ  ата  ауылдық  округіне  қарасты  Ынтымақ 
елдімекенінің  батыс  іргесіндегі  Қыстаубай  кӛлінен  солтүстікке 
қарай  тӛрт  шақырым  жердегі  теңге  жапырағы  мен  пішені 
ұйысқан,  аумағы  6  –  7  шаршы  шақырым  болатын  жасыл  мекен 
«Дӛңгелек  саз»  -  аталады.  Бұл  жердің  сазды  болатын  себебі 
Құлантаудың етегінен андыздап аққан бұлақтар мен Дӛңгелек саз 
ӛзінің айналасына қарағанда ойпаңдау жерге орналасқандығынан. 
Жерінің  сазды  болғандығынан  оның  тӛңірегінде  алқаптарда 
диқандар  егін  егу  жұмысын  кештеу,  мамыр  айының  басында 
жүргізеді. 
Осы  Дӛңгелек  саздың  «Байсейіт  құлаған»  деген  де  атауы 
болған екен. Бұл жердегі болған бір тарихи оқиға туралы жер мен 

77 
 
елдің  шежіресін  жетік  білетін  тарихшы  –  ұстаз  Райыс 
Дүйсебайұлының  пікірше,  ХХ  ғасырдың  соңында  Қоңыртӛбенің 
жанындағы  Кӛкшебұлақты  мекендейтін  Шегір  руы  мен  Құлан 
асуының  аузындағы  Шаңышқылы  (Қатаған)  руы  арасында 
барымта  мен  жер  дауына  қатысты  екі  елдің  арасындағы  жағдай 
ушығып  тұрған  кез  болса  керек.  Рулар  арасындағы  осындай  бір 
жанжал Дӛңгелек сазға байланысты болады. Екі жақ та бұл жерді 
ӛздерінікі  екендігіне  таласып  ақыр  аяғы  үлкен  дауға  айналады. 
Бітімге  келе  алмаған  екі  жақтың  жігіттері  соғысуға  тас  –  түйін 
бекініп Дӛңгелек саздың басына жиналады. Осы дүрбелеңді сезіп 
біліп, тӛсек тартып жатқан сексен жастағы Байсейіт есімді кӛпті 
кӛрген  әулие  кісі  мән  –  жайды  шоқпар,  сойыл  сайлап  жүрген 
жігіттерден сұрайды. 
Жігіттер: Ақсақал, екі жақтың жанжалы соғыссыз тынар түрі 
жоқ,  бір  сойқан  болайын  деп  тұр  –  дейді.  Сол  кезде  Байсейіт 
қария: 
-  Олай  болса  Дӛңгелек  сазға  мені  де  ала  барыңдар.  Дау  - 
жанжалдың қантӛгіссіз, адам шығынысыз шешілу жолын мен ӛз 
мойныма алайын – дейді. 
Сӛйтіп  Шегір  руының  жігіттері  Дӛңгелек  саздағы  ұрыс 
болатын  жерге  атқа  қондырып  Байсейіт  қарияны  да  жеткізеді. 
Асарын асап, жасарын жасап болған сырқат қария Дӛңгелек сазға 
жеткен  соң  алдын  –  ала  уәде  байланысқандай  екі  жақтың 
жасақтарының  кӛз  алдында  аттан  ауып  түсіп,  үзіліп  кетеді.  Сол 
кезде  Шегір  жақтың  жігіттері  «Бауырым  –  ай!»,  «Атам  –  ай!»  - 
деп  соғыс  жайын  ұмытып  Байсейітті  жоқтап  ӛздерімен  ӛздері 
болып  кетеді.  Шаңышқылының  жігіттері  қатты  сасады,  Шегір 
жағынан  болған  кісі  шығынына  ӛздерін  кінәлі  сезінеді. 
Шаңышқылдар жағы қарияға құн тӛлеп екі жақ соғыссыз бітімге 
келген екен. 
Дӛңгелек саз сол майсалы теңге жапырағы мен жасыл желегі 
жайқалған қалпын бүгін де сақтап қалған. Жергілікті жұрт жазғы 
маусымда  осы  жерден  тӛрт  түлік  малға  мая  –  мая  табиғи 
пішендеме  дайындайды.  Бұл  жердің  «Дӛңгелек  саз»  -аталуы 
алқапты алып жатқан саздың пішініне байланысты қойылған жер 
атауы.   

78 
 
 Еңке 
 Жуалы ауданындағы Кӛсегенің кӛк жоны аталатын жердегі 
ӛзеннің  бойында  «Еңке»  -  аталатын  жер  бар.  Бұл  жер  ӛзен,  су, 
бұлақ атауы емес бұрынғы қоныс атауы. 
1870  жылдары  Оңтүстік  Қазақстан  аймағынан  осындағы 
Шымырлардың  жеріне  Қаңлы  руының  Еңке  атасынан  тараған 
ұрпағы  келіп  қоныс  тепкен.  Сӛйтіп  олар  Ұлы  Отан  соғысына 
дейін сол аймақты мекендеп тұрып қалған. 
Жер атауы осы Еңке қаңлының атымен байланысты «Еңке» 
аталған антротопоним.   

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: