Байдуллаева Қазақтіліне аударғандар Н. М. Алмабаева, Г. Е. Байдуллаева, К. Е. Раманқұлов Мәскеу и з д а т е л ь с к а я г р у п п а «гэотар-медиа» 1 9
жүктеу/скачать 28,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| 25.5-сурет
онда шағылған сәуле толықтаи жазық поляризация- ланған (25.5-сурет). Бүл (25.3) катынасы Брюстер заңын береді. Мүнда түсу бұрышы іБ— Брюстер бұ- рышы, немесе толық поляризация бурышы\ п — екі ор- таның сыну көрсеткіші. Брюстер заңы орындалғандағы сынған сәуле по- ляризацияланған, бұл кезде оның поляризациялану дәрежесі өте жоғары болады. (25.3) тендеуді және сыну заңын қолдана отырып, шағылған жарыктың толык поляризациясы кезінде сынған және шағылған сәулелердің арасындағы бү- рыш 90°тең екенін оңай көрсетуге болады. Демек, екі диэлектриктің немесе диэлектрик және вакуумный арасындағы шекара поляризатор болып табылады. Поляризатор ретінде шыны пластиналардың жи- нағын қ ол дан ады . Түсу бұрышына және Брюстер заңының орындалуына қарамастан сынған сәуленің поляризация дәрежесі пластинаның өтуіне байла- нысты өседі, тізбек түрінде бүл 25.6-суретте көрсетіл- ген. 25.3. ҚОСАРЛАНЫП СЫНҒАН Ж АРЫ Қ ТЫ Ң ПОЛЯРИЗАЦИЯСЫ Кейбір мөлдір кристалдар е к і р е т с ә у л е сындырушы касиетіне ие, оларға түскен жарық кезде сәуле екіге жіктеледі. Сәулелердің біреуінде сыну заңына бағынады да ол к э д ім гі сэул е деп, ал екіншісі к э д ім гі ем ес деп аталады. Кристалл бетіне тура түскен жарыктың екі рет сынуы 25.7-суретте көрсетіл- ген: кәдімгі сэуле (о) сыну заңында сәйкес тура өтеді, ал кәдімгі емес сәуле (е) бағытын өзгертеді. Екі рет сыну болмайтын, екі сәуледе де бірдей жылдамдықпен таралатын бағыт крист алды ң оп т икалы қ ө сі деп аталады (25.7-суретте үзік сызыктармен берілген). Егер мүндай бағыт біреу болса, онда кристалдар бір өсті деп атала ды (бүлар осы параграфта карастырылады). Оларға исландык шпаты (СаСО, кальций карбонатының түрлері — алтыбұрышты жүйелі кристаллдар), кварц, турмалин (күрделі алюмосиликат™, тригональ- ды жүйедегі кристалдар) жэне т.б. жатады. Оп- тикалык өстенжәне түсетін сәуле аркылы өтетін жазыктык негізгі den аталады. Кәдімгі сәуленін тербелісі негізгі жазыктыққа перпендикуляр, ал кәдімгі емес сәуле негізгі жазыктыкта жатады, яғни олар өзара перпендикуляр жазықтыктарда полярицазияланған. Екі рет сәуле сыну электромагнитті толкындардың анизотропты орталар- датаралу ерекшеліктеріне негізделген: электрондардын еріксізтербелістерінің амплитудасы осы тербелістердің бағытына тәуелді. Кристалдардағы кәдімгі және кәдімгі емес сәулелердің жүрістерін толкын- дык беттер көмегімен көрсетуге болады. Айталық, кристалл ішінде жарык ұш- қыны пайда болып, барлык бағытта екі толкын таралады: кәдімгі және кәдімгі емес. Кандай да бір уакыт мезетінде олардың толкындык беттері 25.8-суретте көрсетілгендей көрініс береді (а — он кристалдар үшін; б — теріс кристалдар үшін). Сфералар барлык бағытта бірдей о0 жылдамдыкпен таралатын кәдімгі толқындарға; эллипсоидтар жылдамдығы ие таралу бағытына тәуелді кәдімгі емес толқындарға сәйкес келеді. Оптикалык өстер оо’ бойындағы кәдімі і және кәдімгі емес толкындардың жылдамдығы бірдей және мынаған тен: и0 = с /п 0, (25.4) мүндағы п0 — әртүрлі кристалдар үшін мәні әртүрлі болатын кәдімгі сәуленін сыну көрсеткіші. Он кристалдар үшін ис <и0 , теріс кристалдар үшін и, >и0. Кәдімгі және кәдімгі емес толкындар жылдамдыктарынын ен улкен айыр- машылықтары оптикалык өске перпендикуляр бағытта байкалады; бұл бағыт- тар үшін кәдімгі емес сәуленін сыну көрсеткішін енгізеді. Исландык шпатта п0 = 1,6584, П' = 1,4864; кварцта (он кристалл) п0 = 1,5442, пс = 1,5533 (берілген мәліметтер натрийдің сары сызығы үшін келтірілген X = 589,3 нм). Екі рет сындырушы кристаллдар тікелей поляризаторлар ретінде колда- нылмайды, өйткені кәдімгі және кәдімгі емес сәулелердін шоғырлары өте аз немесе бірін-бірі жауып калады. Алайда мүндай кристалдардан арнайы поля- ризациялық призмалар дайындайды. У. Николь үсынған, көбірек таралған призманы карастырайык (Николь приз- масы немесе жай николь). Николь диагонал бойынша кесіліп, канала баіьзамымен К желімделген ис- ланд шпатынан жасалады (25.9-сурет). Ол үшін п = 1,550; бұл мән исланд шпа- тындағы кәдімгі және кәдімгі емес сәулелер сын\ көрсеткішінін аралығында жатыр. Бұл призма бұрышын сәйкесінше тандап алып. (о) кәдімгі сәулесінін канала ба.дьзамы шекарасында толык шағылуына мүмкінлік береді. Бүл жағ- дайда шағылған сәуле карайтьыған бөліктін төменгі жағында жұтылады неме се кристалдан шығарьшады. Кәдімгі емес ( е) сәуле никольдін төменгі бөлігіне параллель бағытта шығады. 1 Бұл жабыскак зат тәріздес — канадалык шыршаіан алынған шайыр. |