о 2 = V 10  а, бол ған да 1Б = 21g^- »

Метрологиялык жабдыктау өлшеудің түрлі әдістемесі, ғылыми негізі, тех­
никалык кұралдын нормасы, кауіпсіздік ережесі болуы кажет. Ал бұл бізге ка- 
жетті дәл өлшеуге мүмкіндік беретін негіздер.
Өлшеу бірлігі
өлшеу нәтижесінің кай уакытта, кай жерде жасалғаны тәуелсіз 
есептеудін нактылығын камтамасыз етеді. Бұл шара барлык жүргізілген есеп- 
теулерді өзара салыстыруға мүмкіндік береді. Өлшеу кателігінін шамасын білу 
үшін өлшеу кұралдары тексеруден өтілуі кажет. Бұл тексеруді метрологиялык 
орталықтың мамандары жүргізуі тиіс.
Өлшем
келісілген физикалык ортактығын дәлдігін сакталуын және кай- 
та тексеруге болатын мүмкіндігін камтамасыз етеді. Негізгі эталондар және 
косалкы эталондар болады. Негізгі өлшем бір келісілген орталыкта сактала- 
ды. Мысалы, метр эталоны Париж каласында сактаулы тұрған платина мен 
иридий корытындысынан жасалған метан пластинаның бойында жүргізілген 
екі штрихтің арасы. Қосалкы эталондар өлшенетін кұралдарға қолдану үшін 
алынған құрал. Яғни, Париждегі екі штрихтің арасын өлшеп алып, ол өлшен- 
ген үлгімізді жергілікті жерде қолданамыз. Осы окулыктың 27.13-суретінде 
жарык эталоны көрсетілген. Көріп тұрғанымыздай бұл эталон бір орында сак- 
талмайды, жер бетінің тұрғындарының бәріне ортак.
Үлгілі өлшеуіш қуралы,
бұл аттестациядан (аттестация — бұл құралдың 
кұжат арқылы расталуы) өткен жұмысшы кұралдарын тексеріп отыруға ар- 
налған. Жұмысшы өлшеуіш құралы, жұмыс орнында нақты практикалық 
жұмыска колданатын кұралдар. Мысалы, сызғыш, термометр, т.б. Яғни, мет­
рологиялык тізбек мына түрде болады: эталон — үлгілі өлшеуіш кұралы — 
жүмысшы күралы.
1.3. МЕДИЦИНАЛЫҚ МЕТРОЛОГИЯ. МЕДИЦИНАЛЫҚ- 
БИОЛОГИЯЛЫҚ ӨЛШЕУЛЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Медицинада колданылатын техникалык кұралдарды жалпылама түрде «ме- 
дициналық техника» деп атайды. Медициналык техника көп бөлігі медицина- 
лык аппараттарға жатады. Ал олар өз тарапынан медициналык аппаратка және 
медициналык кұралдарға бөлінеді.
Медициналық қурал
— бүл диагностика және емдеу үшін өлшегіш кұралдары 
болатын медициналык техника. Оған термометр, сфигмоманометр, электро­
кардиограф т.б. жатады.
Медициналык аппарат
— адам организміне энергетикалык эсер ететін те- 
рапиялык, хирургиялык немесе бактерицидті касиеті бар техникалык кұры- 
лымдар. Сонымен катар әртүрлі субстанциянын кұрамын беретін техникалык 
кұрылымдар (УЖЖ-терапия апараттары, электрохирургия, жасанды бүйрек, 
кохлеарлы протез және баскалары) жатады.
Медициналык қүралдарға өлшеуіш кұралдарға койылатын талаптарды кой- 
ған орынды. Өйткені, кейбір кұралдардың эсер ететін мүмкіндігі белгілі бір 
шектен аспауы тиіс. Сондыктан бұл кұралдар катан тексеруден өткізілуі тиіс. 
Оны метрология кызмет орталығы жүзеге асырады. Бүл өлшеулердің өзіндік

ерекшеліктері бар. Бұл ерекшелік метрология саласын жеке бағыт ретінде ка- 
растырып, 
медициналык метрологияны
жеке қарауға мүмкіндік береді.
Медициналык метрологияның кейбір мәселелерін саралап көрсетелік.
1. Казіргі танда медициналык өлшеулерді техникалык дайындығы жок 
медицина кызметкерлері (дәрігер, мейіргер) жүргізеді. Сондыктан ме­
дициналык, кұралдардың есептейтін шамасын градуирлеп, өзіне сәйкес 
физикалык шамалардың шамасын дәл беретіндей етіп беру кажет. Яғни, 
бүл кұралдар медициналык акпарат береді. Бұл тікелей өлшеу.
2. Сөз жок, бүл кұралдар өлшеуге аз уақыт жұмсап, көп ақпарат беруге тиіс. 
Мысалы, мұндай шарттарға өлшеуіш машиналар (компьютерлер) жауап 
береді.
3. Метрологиялык нормалау кезінде медициналық қүралдардың медици­
налык көрсеткіштерін ескеру қажет. Сондай-ақ, бұл есептеулер кезінде 
мүмкін болатын ауыткуларды алдын ала білу керек. Ал ол диагностиканы 
дәл жасауға мүмкіндік береді.
4. Көптеген медициналык аспаптар тіркегіш күрылғылар аркылы акпарат 
береді. Мысалы, электрокардиограф жүректін соғысын сызба түрінде көр- 
сетеді. Ал оның кателігі қаншалыкты екендігін маман біліп отыруы кажет.
5. Түйінді мәселенің бірі — терминология мәселесі. Метрологияның нақгы 
талабы бойынша кезкелген кұрал өзі есептеп отырган физикалык шаманы 
және оның бірлігін дәл көрсетіп отыруы керек. Мысалы, токтын шамасын 
өлшейтін өлшем 1 А, 2А деп тоқты және ток шамасын дәл көрсетеді. Ал ме­
дициналык күралдар бүл талапка жауап бере алмайды. Мысалы, жоғарыда 
айткан электрокардиограф жүрек соғысының тек сызбалык көрінісін береді. 
Сондыктан оны физика тілінде милливольтметр деп атау керек болады.
6. Көп жағдайда медициналык өлшеу кезінде аныкталып отырған физика­
лык шаманың медициналық-биологиялыкшамасымен үйлеспеуі мүмкін. 
Айталық, кан кысымын тексеру кажет болсын. Қүралдағы кысым (ман- 
жеттен) артериядағы кан кысымына дәл келеді деп айта алмаймыз. Өйт- 
кені, ол жуык есептеу. Ол көптеген факторларға тәуелді. Зертханалык 
есептеу 
(in vitro)
шын мәніндегі 
(in vivo)
ағзадағы параметрден өзгеше.
7. Өлшеу барысында медициналык-биологиялык параметрлер өзгеруі 
мүмкін. Айталык динамометр аркылы адамның бұлшыкеттерінің күшін 
есептеп көрелік. Әр есептеген сайын адам шаршай бастайды, айналадағы 
факторлар (бөлменің ішінде ауа жетпеуі, дәрігердің психологиялык әсері) 
оған эсер етеді. Динамометр көрсеткіші әр өлшеген сайын әртүрлі шаманы 
көрсетеді. Демек, медициналык кұрьшғылармен жұмыс істеу кезінде осы 
аталған ерекшеліктерді ескеру кажет. Сонымен катар, әрбір медициналык 
кұрылғы санитарлык-гигиеналыкталаптарға, кауіпсіздік талаптарға жауап 
беруі кажет. Бұл мәселелерді оқулықта карастыратын боламыз.
1.4. БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ МЕДИЦИНАДАҒЫ Ф ИЗИ КАЛ Ы Қ ӨЛШЕУЛЕР
Медицинадағы өлшеулердің дені физикалық және физика-химиялык өл- 
шеулер болып табылады.
Диагностика саласында канның кысымы, биопотенциалдардың уакыт- 
ка тәуелділігі, көздің оптикалык күші т.б. Зертханалык сараптамада — кан-

ның тұтқырлығы, зәрдегі канттың мөлшері аныкталса, обыр ауруларын емдеу 
кезінде радиация шамасын білу. Әйтпесе, артык доза берілсе, ол емдеу емес 
зиян келтіру болып шығады. Қоршаған ортаның параметрлерін дәл білген 
жөн. Мысалы, ауаныңтемпературасы, ылғалдылығы, кысымы т.б. Медицина- 
лык-биологиялык өлшеулер функционалдык белгісіне карай және физикалык 
саласына карай жіктеледі. Біздін Курска физикалык жіктелуі жакындау. Сон- 
дыктан біз физикалык жіктеуді келтіреміз.
Механикалық өлшеу:
адам денесінің антропометриялык параметрлері яғни, 
жылдамдығы, үдеуі, акустикалыкөлшеулер, кан кысымын өлшеу, вибрацияны 
өлшеу.
Жылу-физикалық өлшеу.
дене және ортаның температурасы, биологиялык 
объектілердің, азык-түліктің калориметриялык өлшеуі және баскалары.
Электрлік және магниттік олшеу —
биопотенциалдар, жүректің магниттік 
өрісінің индукциясы, диагностика жасау үшін биологиялык объектінің импе- 
дансын өлшеу, электромагниттік өрістерде және иондар жиынын гигиеналык 
максатта өлшеу.
Оптикалық өлшеулер
— калориметриялык өлшеулер, көздің оптикалык си- 
паттамасын диагностика үшін өлшеу, медициналык-соттык максатта спектрлі 
сараптама жасау ультракүлгін, ультракүлгінді жарыктау гигиеналык максатта 
өлшеу.
Атомдық және ядролық өлшеулер
— иондалған сәулеленуді өлшеу (дозимет­
рия) және т.б. Сонымен катар, физикалык-химиялык өлшеулерді де косымша 
айта кетелік. Олар жұткан немесе шығарған ауаның күрамын аныктау, қанның 
және коршаған ортаның pH анықтау.
Жүрек-қантамырлық жүйенің параметрлерін өлшеу арқылы медицина- 
биологиялык әдістемесінің жіктелуін көрсетеміз. Мұнда механикалык (бал- 
листокардиография, фонокардиография, қанның кысымын өлшеу, электрлік 
және магниттік (электрокардиография, магнитоқардиография), оптикалық 
(оксигеометрия) өлшеулері бар. Баска да физикалык әдістер де бар: мысалы, 
ядролык магниттік резонанс аркьілы кан ағысының шамасын есептеуді жэне 
басқа көптеген әдістерді айтсак болады.

жүктеу/скачать 28,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: