Байдуллаева Қазақтіліне аударғандар Н. М. Алмабаева, Г. Е. Байдуллаева, К. Е. Раманқұлов Мәскеу и з д а т е л ь с к а я г р у п п а «гэотар-медиа» 1 9
жүктеу/скачать 28,1 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өлшенетін шаманын мөлшері әр уақытта шын мәніне дәл келмейді. Өлшеу- лерді шын мәніне дәл келтіру
| МЕТРОЛОГИЯҒА КІРІСПЕ
Метрология деп өлшеу туралы ғылымды айтамыз. Оның мақсаты эртурлі эдісті қолдана отырып жургізілген өлшеулердің дэлдігіне қол жеткізу. Бул та- рауда метрологияның жалпы мэселесімен қатар, медицина жэне биологиядагы өлшеулердің ерекиіеліктеріне тоқталамыз. 1.1. МЕТРОЛОГИЯНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІМЕН ҮҒЫ М Д АРЫ Өлиіеу деп физикалык шаманың мөлшерін әртүрлі техникалык кұралдар ар- кылы анықтауды айтамыз. Өлшеу аркылы табиғаттың зандылыктарын түсініп, қоршаған ортаны танып білуге мүмкіндік аламыз. Өлшеу екі түрлі болады: тікелей өлшеу және жанама өлшеу. Тікелей өлшеу, мысалы термометрмен температураны өлшеу, ұзындыкты сызғышпен өлшеу, сұйықтың тұткырлығын ондағы кішкене шардың козғалысы аркылы анык- тау т.б. Өлшеу кұралдары әртүрлі болуы мүмкін. Сіздерге жакынырак таныс құралдарды, айталық, термометр немесе амперметр. Бүл қүралдардың ерек- шелігі: аныкталатын шама айқын, накты көрсетіледі. Мысалы, температураны термометрдің бағанасындағы бөлік аркылы, ток күшін амперметрдің тілінің көрсеткіші арқылы анықтау. Өлшеу құралдарына сонымен катар, өлшенетін шаманың мөлшерін анық- тайтын заттар да жатады. Мысалы, массаны анықтайтын кір тастары. Көп тараған өлшеу кұралдарының бірі — түрлендіргіш өлшеуіштер. Мыса лы, спидометр немесе түрлендіргіш құрылғы (датчик). Бұл кұралдар өлшенетін шаманың мәнін сактауға немесе кажетті жағдайда өзгертуге мүмкіндік береді (мысалы, температураны электр сигналы арқылы өлшеуге болады және оның басқа мәніне сәйкес сигналды түрлендіруге болады, §15.6). Өлшенетін шаманын мөлшері әр уақытта шын мәніне дәл келмейді. Өлшеу- лерді шын мәніне дәл келтіру өлшем дәлдігімен сипатталады. Ал, өлшеу дәлдігі сол күралдың сапасынын көрсеткіші болып табылады. Өлшеудің сандык бағасы оның дәлдігімен емес, қателігімен , олкылығы- мен, яғни, шын мәнінен ауытқу шамасымен бағаланады. Неғұрлым кателік аз болса, өлшеудің дәлдігі соғұрлым жоғары болады. Қателікке бой ұратын факторлар: өлшеу жүргізушінің тәжірибесінің жоктығы, сырткы әсерлердің болуы (мысалы, караңғылық кезінде өлшеу киындығы). Мұн- дай факторлардың өлшеу жұмысының әсерін анықгай білу кажет. Олар кездей- сок кателіктерге жатады. Кездейсок кателіктерді мүмкін болатын сарапка салып, өлшеу кезінде ескеріп отыру кажет. Ол үшін ыктималдылыктар теориясы және математикалык статистика әдістері колданылады (2- және 3-тарауды караңыз). Метрологияның негізгі түсініктерінің бірі — физикалык шамалардың бірлігі. Физикалык, шамалардың бірлігі деп физикалық шаманы сандық сипаттау үшін келісіліп аш нған сәйкес физикалық шаманы айтамыз. Физикалык шаманың бірліктері әртүрлі бірліктер жүйесіне топталады. Негізгі Халыкаралық бірліктер жүйесі болып табылады (ХБ). Біз салыстырма- лы және логарифмдік шамаларға токталамыз. Есептеу тәжірибесінде салыстырмалы шамалар кеңінен колданылады. Бүл шамалар аныкталатын физикалык шаманың негізге, алынған күйге ка- тынасы аркылы аныкталады. Мысалы, канның тұткырлығын аныктау үшін оны судың тұткырлығын негізгі ала отырып, сол шамаға катынасы аркылы аныктаймыз. Салыстырмалы шаманың өлшемі мен атауы болмайды. Бірак салыстырма лы шаманы жүздік және мындык есе аркылы сипаттаймыз. Бұл жағдайда олар пайыз мөлшеріндегідей (%) немесе промилл (%о) мөлшеріндей бірлігі болады. Дыбыстың каттылығын, кысымын, каркындылығын сипаттау үшін салыстыр малы шаманың логарифмін колданған ыңғайлы. Оның ішінде, ондык лога рифм жиі колданылады: а. L - Ъ і Г ’ 1 мұндағы ах және а2 — бірдей физикалык шамалар. Логарифмдік шаманың бірлігі ретінде бел (Б) алынады: а2 а2 = 10 а, болғанда 1Б = lg-^- , 1 егер а — энергетикалык шама (куат, энергия, каркындылық т.б.) немесе жүктеу/скачать 28,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|