Резюме
2013 №2 (19)
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
59
2013 №2 (19)
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
ӘУЕНГЕ ЕЛІККЕН – СӨЗДЕРДІҢ МЕКЕНІ
(Бауыржан Қарағызұлы лирикасы жайында)
Ж.СЕКЕЙ, филология ғылымдарының кандидаты, доцент м.а.
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
ХХІ ғасыр басында поэзия әлеміне өзінің
ерекше өлең өрнегін алып келген сыршыл да
ойшыл лирикасымен жырқұмар қауымды баурап
алған қазіргі талантты жас ақындарымыздың
бірі Бауыржан Қарағызұлы. Ақын қаламынан
туған өлең-жырлардан мазмұн жағынан да,
пішін тұрғысында да біршама тың өзгерістер
әкелді. Ақын шығармашылығында қарапайым
наз бен сезім сергелдеңі өрнектелетін таныс
үрдістен өзгеше стильдік ағым сипаттарын
аңғару қиынға соқпайды. Ақын лирикасында
өмірге сүйіспеншілік тұмшаланып, керісінше
одан жеріну, түңілу, басқа дүниеге кетуге асығу
іспетті көңіл трагизмі басты дүниетанымдық
кредоға айналған. Мәселен, «Әлди» өлеңінде:
Мына Түн – талыққан үміттің дауысы секілді,
Кеңістік еркесі Ол – торсық бет кекілді.
Ол бізді бір жаққа шақырған сыңайлы,
Естісем дауысын еске алып Құдайды,
Жүрегім жылқыдай жылайды! – деп
Бауыржан Қарағызұлы символистік эстетика
яғни
модернистік
нышандарды
постмодернистік толқын аясында төбесінен
қойып айту тәрізді сезімдік желімен астастыра
бедерлейді. Метафоралық теңеу («талыққан
үміттің дауысы секілді»), эпитетпен байытылған
метафора («Кеңістік еркесі Ол – торсық бет
кекілді»), то сын эпитетті теңеу («Жүрегім
жылқыдай жылайды») мазмұн болмысы
жағынан бұрын кездесе бермейтіндей тың.
«То рсық бет» эпитетіндегі алғашқы сөз
маңдайға байланысты қолданылатын. «Кеңістік
еркесі» - техногенді замандағы ойлау атрибуты.
Бұл өлеңде жай фразалық семантикалық-
экспрессивтік мәнін арттыру үшін бас әріпті
пайдалану бар. «Жүрегім жылқыдай жылайды»
тармағындағы жылқының көзіне жас толуы –
сирек құбылыс, терең таңданыспен тамырлас.
Жүрек мінезі үнсіз қайғыны кестелемек. Ол
соншалық ауыр әрі киелі. Ұлттық ұғымдар мәтін
эстетикасын құлпыртқан. Өйткені жылқы –
қазақ үшін қасиетті түлік.
Мына Түн – о, мүмкін бағыты жоғалған
Жолдарым.
(Жолдарда жанымды жұбаттым, алдадым...)
Өлімді сағынған, аңсаған –
– Қартайған Арманның
шаршаған елесі емес пе,
мына Түн??!
Ұйықтамай отырмын неге осы??! – деген
жолдарда жарық шығысымен жоғалатын түн
бейнелі астарлы түрде өлім концептісімен
сабақтасады. Ол тек адамның жан тапсыруын
ғана бедерлемеген. Бұл туралы ашық мегзеу жоқ.
«Қара түнде» сол адамға қатысты сан алуан,
аңсар, үміт, арман рәуіштес асқақ рухани
құндылықтардың апат болуын тұспалдайтындай
таңбалық маңыз қамтылған. Адасуды
аңғартатын «мүмкін бағыты жоғалған Жолдар»
немесе «Қартайған Арманның шаршаған елесі»
ӘОЖ 821.512.122
Автор мақаласында Бауыржан Қарағызұлы шығармашылығындағы символистік эстетика
яғни модернистік, постмодернистік нышандарды ашып көрсетеді.
Тірек сөздер: Көркемдік шарттылық, модернизм, постмодернизм, интермәтіндік арна.
60
2013 №2 (19)
тақылеттес жиі айтыла бермейтін құбылту
көріністері лирикалық қаһарман жанындағы
күрделі психологиялық үдерістерден хабар
береді. Өлімді А.Белый, Мағжан да әлдилеген.
Оларда саналы түрде ауыр үнімен тартына
отырып, айналасын сөгуден қашқақт ау
байқалатын, барлық қасіретті өз басынан іздеуге
бейім үстемдік танытатын. Ал Б.Қарағызұлы
өлеңінде кінәратты қоғам, белгілі бір
субъектілермен байланыстырады.
Мына Түн –
– мәңгілік әуенге билейтін Сөздердің мекені –
– Анты бар төзімдей, сезімдей некелі.
Жарықты сүйеді,
Жарықта өледі...
Жарықтан келеді,
Жарыққа кетеді...
Әлди, әлди,
әлди, әлди, Қара Түн...
Аталмыш туындыда «Анты бар төзімдей,
сезімдей некелі» тіркестері тікелей сөздерге
қатысты. Демек, инверсия заңдылығы
нәтижесінде ырғақ, ұйқас сақтала отырып,
сыртқы әлем панорамасы таңбалық нысан –
құпия диалог бейнесі ыңғайында эпикалық
тынысты байқатады. Әйткенмен Жарықтың
алдында шарасыз Қара Түн әлдиді ұнататын
сәби кейпіне қайта оралып отырады. Осыған
салыстырылатын адам қасіреті де жоғалып,
табылумен болады. Оның бетіне әжім
сызықтарының түспеуі таңданыс эмоциясының
қорғаушы күші. Ақын айнымалы тіршіліктің
өмір арбасына жармасқан тәркі қалпын,
күйкілігін, бекерге жуықтығын символ арқылы
пернелейді.
Бисмилла..,
Бисмилла..,
шынында...
Үйлеспестен ешқандай бір ұғымға,
Ең алғашқы топырақтай иленген,
Және сазды сырнайдай,
Ең алғашқы жапырақтай билеген,
Есімде сол уәденің уілі...
Иә.., иә.., мына жалған – бес күнге,
Жағынбай-ақ, жалынбай-ақ ешкімге.
Мен Сол жақтан өзімді іздеп келгенмін,
...Біреулерге ілестім де,
Жетегінде желік қуған арманның,
Жоғалдым «мен», саудагердей сандалдым... –
деп басталатын «Жоғалу» атты өлеңінде «Әлди»
өлеңіндегі поэтикалық идеяны жаңа жағдайда
дамытады.
Лирикалық
кейіпкердің
құдайшылдығы – дінге берілгендігінен емес,
шарасыздықтан. Оның үстіне автор суреттейтін
«мен» тырнақшаға алынғанда, субъектінің кім
екені белгісіз қалыпқа көшеді. Лирикалық
кейіпкер
бірінші
жақтық
тұлғаны
қабылдағанымен, жалпы адамзат атымен
сөйлейтіндей. Автор уақыт пен кеңістік
ауқымына меже қоймайды. Топтастырылған
шартты оқиғалар тым алыста, дерегі жерде өтуі
мүмкін, әйтпесе тым жақында бірақ белгісіз
ортаға қатысты шығуы байқалады. Қаламгер
қаламы ілкі Бастауға дейін сапар шегеді. «Ең
алғашқы топырақ», «сазды сырнай», «алғашқы
жапырақ» феномендері адамның жаратылуы,
жұмақтағы хикметті тұспалдамақ. «Есімде сол
уәденің уіліндегі» «уәде» Адам ата мен Хауа
Ананың алмаға қатысты шексіз қызығушылығы,
күнәға бату туралы аңызбен сабақтас. Өлеңнің
минипрологы іспетті интермәтіндік арна бұдан
кейінгі жұмбақ эпизодтардың мағыналық кодын
(кілтін) құрайды.
...Қаңғырдым,
Тарам-тарам жолдарында тағдырдың,
жан-дүниемнен жараланған жас парлап,
сай сүйегім сырқырап,
езуімнен жынмен қоса у ағып,
әлем-жәлем көшелерде мәңгірдім.
Күрсінісі ызғарлы және өте ырымшыл –
– Өкінішке Обалымды тоңдырдым.
Талай рет үсіткенмін ақыл қонған шекені!
Ұят өлген өлкенің ең сүйікті мекені –
Өмір дейтін мәдениетті құлдықтан,
Бейберекет бір бейтарап сырды ұққам.
Миллиард-миллиард дүние қуған балшық ми,
Түк таппайды құрлықтан!
Шығармада полифониялық сілем басым.
Автор толығымен лирикалық кейіпкер
төңірегінде жинақталатын жеке дауыстармен
тұтасып кеткен. «Мен» «Бізге» айналуға дайын
тұр. «Иә.., иә.., мына жалған – бес күнге,
Жағынбай-ақ, жалынбай-ақ ешкімге. Мен Сол
жақтан өзімді іздеп келгенмін» мұндағы
«жалған» дүние мотиві – негізгі трагедиялық
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
61
2013 №2 (19)
архетип. Постмодернистік дүниетаным өмірге
келудің өзін соншалық қуаныш көрмеумен
ұштасады. «...Біреулерге ілестім де, Жетегінде
желік қуған арманның, Жоғалдым «мен»,
саудагердей сандалдым...». Адасу сериялары
басталады. Адастыратын – тағы да «желік қуған
арман».
«...Қаңғырдым,
Тарам-тарам
жолдарында тағдырдың, жан-дүниемнен
жараланған жас парлап, сай сүйегім сырқырап,
езуімнен жынмен қоса у ағып, әлем-жәлем
көшелерде мәңгірдім». Түр-түстік белгілер
алдамшылық әлегін таңбаласа, мекендік нышан
абстрактылығымен ерекшеленеді. Өйткені ол
бір емес бірнеше субъектілерге қатысты. Уақыт
қайталанбалық сипатқа ие. «Күрсінісі ызғарлы
және өте ырымшыл, Өкінішке Обалымды
тоңдырдым: инверсия заңдылығын ескерген
тосын эпитет, метафора ерекше сезімталдықпен
тамырлас. Әсіресе «өте ырымшыл» эпитеті сана
астарындағы діни-мистикалық желіні үзбей
жалғастырады. Етістік түріндегі алмастыру
«суықтық» атмосфераны жаңа семантикалық
қабатпен толықтырады. Эмоционалдық үдеріс
дамытыла түседі. «Талай рет үсіткенмін ақыл
қонған шекені! Ұят өлген өлкенің ең сүйікті
мекені – Өмір дейтін мәдениетті құндылықтан».
Постмодернистерге тән қара юмор қолына
қамшысын алады. Айқындау мен метафора
бастапқы бейнелілік биігінен төмендемейді.
Әлқиссалық (сказово сть) элементтер бері
мысқыл кернеуін мазмұн сапасы жағынан ғана
емес, сандық көрсеткіштердің нобайы арқылы
ұлғайтады. «Өмір» концепті үмітшілдіктен гөрі
терең күйзеліспен бағамдалған. Оның
бойындағы адамдар ойластырып тапқан сан
қилы жасанды құндылықтардың машықты мәні
мансұқ етіледі.
Түсін, күнім,
Менің сәби ойларымды жұбатқан,
Үні мұңлы, тылсымды бір музыка бар
қанымда.
Білесің бе?!
Кеше тағы жыладым.
Жалғыздықты жаутаңдатып жанымда.
Түсін, күнім,
Үміттімін, іздегенім табылар,
Сосын, жаным ауыр ойдан арылар...
.............................................................
...Жанарымда жалғаннан тыс арман бар,
Маңдайымда машақаттың табы бар...
...............................................................
Кешір, кешір енді оларға ермеймін,
Ниетімді жұтып қойды сенбеймін...
«Кеше тағы жыладым. Жалғыздықты
жаутаңдатып жанымда» лирикалық кейіпкер
«жалғыздықты
жаут аңдатып»
қойып
«жылайды». Демек, күнә арқалаған пенденің
«байлығы» да, қайғысы да жалғыздық.
Әйткенмен жалғыздық лирикалық кейіпкер
үшін жағымды дос. Өйткені ол – опасыздықтан,
келесі қателіктерден қо рғаныш. Жан
қайшылығы қарама-қарсы қақтығыстар үстінде
суреттеледі.
Бисмилла..,
Бисмилла..,
сенбеймін.
Алақаныма дем салып періштелерге
үрлеймін....
Сау болыңдар,
...Қайда кетіп барамын?!
... Білмеймін.
«...Қайда кетіп барамын/ ... Білмеймін» деп
адресат тыңдаушыларымен қоштасады. Ол ең
басты нәрсе – сенімнен айрылған. Белгісіздік
осы тұлғаның ғана үлесі емес. Оған үміткерлер
қатары да мол.
Жоғарыдағы өлеңінде тыныс белгілері: жол
бойы созылатын нүктелер, тырнақша, соңы
үтірге бітетін көп нүкте, қатарлас қонатын
сұрақ, леп білгілері постмодернистік ойын
астарындағы психологиялық, семиотикалық
ерекшеліктерді
білдіреді.
Бауыржан
Қарағызұлының «Ұмыт мені...», «Қоштасу» атты
өлеңдері де осы аталған стильдік, поэтикалық
қасиеттерге толы. Бұл өлеңдерде уайым-қайғы,
мұң сарыны тіпті шегіне жете бедерленеді.
Мәселен, «Ұмыт мені» өлеңінде:
Ұмыт мені...
ойлама,
өшір мені есіңнен,
Өлсін ойлар,
өлсін сөз,
өлсін өмір есірген.
Менің досым – өкініш – сенің ессіз ғашығың,
Енді мен де мыңдаған ғасырлардың
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
62
2013 №2 (19)
жасымын.
Қан аралас жаспын – Мен, өтінемін жолама,
Менің сорлы сезімім қаңғып өлсін далада!
Өлсін дала қамығып,
Өлсін қала қағынып,
Мен де өлейін дұғамда – түсінуге ауыр
соғатын жолдар, жекелеген сөздер ұшырасады.
Бүкіл әлемнен постмодернистік түңілушілік
көңілдің шегінбес азасын оқшау әрі соны
құбылту мысалдарымен назар аудартпай
қоймайтын қалыпта бейнелейді.
Ақын өзгеше дүниетанымды елестетеді,
басқалар айтпайтын түйсік сырларын ұйқасты
мәтін мазмұнына жасқанбай, сый етіп тартады.
Өлсін қазір уақыт, ұмыт, ұмыт барлығын,
Өлсін түндер көміліп, өлсін шөлдеп зарлы
күн!
Аңсар сөзін ұқпадың, мен адастым жоқ шара,
Кінә тақпа тағдырға, сосын, мені ақтама.
Өткен ғұмыр – хақ тағдыр, келер күндер
еркіңде,
Мен еркіңде өртендім, сен айныма сертіңде,
Өлді.
Бітті.
Жоғалды.
Мұнда
да бүгінгі
күйге көңілдің
толмаушылығы шектен шықпаса да, поэтикалық
әсірелеуден ада емес. «Мен» - күрделі кейіпкер.
Ол бізге таныс өмір машақаттарын білетін және
алыстан сезетін, яғни екі түйсік нүктелерін
жалғастырушы субъект. Көркемдік шарттылық,
уақыт пен кеңістіктегі орын алмасуы мезеттері
шексіз. Ақын өлеңінде барлық өмір
игіліктерінен күдер үзеді. «Үміт пен арман»
күйреген. Оған заман мен уақыт, салт, ғұрыптың
зардапты әсері мол. Айналасына көңілі толмау
сарыны бәрінен басым. Лирикалық кейіпкерлер
тартысты ғұмыр кешеді. Әлемдегі техногенді
заман өзгерістеріне жылы ұшырай алмайды.
Байырғы ұлттық құндылықтардың жойылып
бара жатуына наразылық күшті. Тәркі дүние
соққыларына төтеп беру қиын. Олар жалғанның
опасыздығынан түңіледі де, белгісіз бағдарда,
уақыт пен кеңістікті сезінбейтін жағдайда
шарасыздық мұнарына сіңіп кетуге бет алады.
Бұл ахуалдың шынайылығын толығымен теріске
шығару жасандылыққа, әсіре саясатшылдыққа
апарар еді.
Әдебиет
1. Қарағызұлы Б. Жүрегім жылқыдай
жылайды! // Қазақ әдебиеті, 2010.
2. Қарағызұлы Б. www.arzu.kz
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
Resume
Резюме
В статье рассматривается модернисткое и постмодернисткое направление в произведениях
Б.Карагызулы.
Author of the article discusses the symbolic aesthetics, i.e., modern, post-modern symbolic in the
works of Bauyrzhan Karagazyuly.
63
2013 №2 (19)
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
УДК 801.3.
K. YЕSSIMBEKOVA, master of philology.
Teacher of the department of “Theory and practice of translation”
Semey State University named after Shakarim.
PROVERBS AND SAYINGS IN THE ENGLISH LANGUAGE AND THEIR USAGE
This article is devoted to the investigation of proverbs and sayings in the English language and their
usage, their semantic sphere.
Key words: proverbs and sayings, folklore, poetic, semantic sphere of the proverbs and sayings.
In folklore among all the variety and richness of
its poetical significance and form it is difficult to
find more interesting genre than proverbs and
sayings. It was the subject of deep study of scientists
in most different ideological branches. Most of the
scientists agreed that the proverbs are folklore
speech where was not only the person's point of view
but also general people's outlook is expressed.
Proverbs and sayings play important role in
language. They give emotionality, expressiveness
to the speech. They have certain pure linguistic
features that must always be taken into account in
order to distinguish them from ordinary sentences.
Proverbs are brief statements showing uncondensed
form of the accumulated life experience of the
community and serving as conventional practical
symbols for abstract ideas. They are usually didactic
and image bearing. Many of them become very
polished and there is no extra word in proverbs and
sayings.
A proverb (from Latin: proverbium) is a simple
and concrete saying, popularly known and repeated,
that expresses a truth based on common sense or
the practical experience of humanity. They are often
metaphorical. A proverb that describes a basic rule
of conduct may also be known as a maxim.
Proverbs are often borrowed from similar
languages and cultures, and sometimes come down
to the present through more than one language. They
are also borrowed across lines of religion, and even
time. For example, a proverb of the approximate
form “No flies enter a mouth that is shut” is currently
found in Spain, Ethiopia, and many countries in
between. It is embraced as a true local proverb in
many places and should not be excluded in any
collection of proverbs because it is shared by the
neighbors. Proverbs are used by speakers for a
variety of purposes.They can be used to simply make
a conversation/discussion more lively. In many parts
of the world, the use of proverbs is a mark of being
a good orator.
The study of proverbs has application in a
number of fields. Clearly, those who study folklore
and literature are interested in them, but scholars
from a variety of fields have found ways to
profitably incorporate the study proverbs. For
example, they have been used to study abstract
reasoning of children, acculturation of immigrants,
intelligence, the differing mental processes in
mental illness, cultural themes, etc. Proverbs have
also been incorporated into the strategies of social
workers, teachers, preachers, and even politicians.
Proverbs in various languages are found with a
wide variety of grammatical structures. In English.
for example, we find the following structures (in
addition to others):
• Imperative, negative - Don't look a gift horse
in the mouth.
• Imperative, positive - Look before you leap.
• Parallel phrases - Garbage in, garbage out.
64
2013 №2 (19)
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
• Declarative sentence - Birds of a feather flock
together.
However, people will often quote only a fraction
of a proverb to invoke an entire proverb, e.g. "All
is fair" instead of "All is fair in love and war", and
"A rolling stone" for "A rolling stone gathers no
moss."
Proverbs are often poetic in and of themselves,
making them ideally suited for adapting into songs.
Proverbs have been used in music from opera to
country to hip-hop. Proverbs have also been used
in music in other languages. English examples of
using proverbs in music include Elvis Presley’s
Easy come, easy go, Arthur Gillespie's Absence
makes the heart grow fonder, Bob Dylan’s Like a
rolling stone, Cher’s Apples don't fall far from the
tree.
Proverbs come from a variety of sources. Some
are, indeed, the result of people pondering and
crafting language, such as some by Confucius, Plato,
Baltasar Gracian etc. Others are taken from such
diverse sources as songs, commercials,
advertisements, movies, literature, etc.
The proverbs and sayings are the paper of
folklore which is short but deep in the meaning.
They express the outlook of the amount of people
by their social and ideal functions. Proverbs and
sayings include themselves the some certain features
of historical development and the culture of people.
The semantic sphere of proverbs is very wide
and cannot limit them. The proverbs describe the
every branch of people's life. The fact is that
proverbs and sayings are similar in meaning in spite
of their diversity in form and language. While
investigating on the given qualification theme I have
analysed proverbs on the semantic point of view. I
have come across on the following noticeable
themes, such as Friendship, Motherland, Time,
Knowledge, Beauty, Health, Work, and a lot other
different subjects. For example:
Friendship (E.g. : “A friendship in need is a
friend indeed”, “A friend's frown is better than a
foe's smile”, “Amo ng friends all things are
common”, Who keeps company with the wolf, will
learn to howl.);
Motherland (E.G.: “East or West home is best”,
“ Every bird likes its own nest”, “There is no place
like home”, “Don't cut the bough you are standing
on”.);
Time (E.g.: “Time and tide wait for no man”,
“Time cures all things”, “Time flies”, “Time is
money”, “Lost time is never found again”);
Knowledge (E.g.: “To know everything is to
know nothing”, “Soon learnt soon forgotten”, “ Live
and learn”, “ It's never too late to learn”, “A little
knowledge is a dangerous thing”.);
Beauty (E.g.: “All that glitters is not gold”,
“Appearances are deceptive”, “Handsome is as
handsome does”, “There is no rose without the
thorn”.);
Health (E.g.: “An apple a day keeps the doctor
away”, “A sound mind in a sound body”, “Early to
bed and early to rise makes a man healthy, wealthy
and wise”, “ Good health is above wealth”, “Health
is not valued till sickness comes”.); Work (“A bad
workman always blames his tools”, “A good
beginning makes a good ending”, “All is well that
ends well”, “As you sow so you reap”).
I can conclude that proverbs are always the most
vivacious and at the same time the most stable part
of the national languages, suitable competing with
the sayings and aphorisms of outstanding thinkers.
In the proverbs and sayings picturesqueness of
national thinking is more vivid expressed as well
as their features of national character.
Literature:
1. Jennifer Speake. 2008. The Oxford Dictionary
of Proverbs, 5th ed. Oxford University Press
2. Doyle, Charles Clay, Wolfgang Mieder, Fred
R. Shapiro. 2012. The Dictionary of Modern
Proverbs. New Haven: Yale University Press.
3. Fielder, Sabine. 1999. Phraseology in planned
languages. Language Problems and Language
Planning.
4. Prahlad, Sw. Anand. 1996. African-American
Proverbs in Context. Jackson: University Press of
Mississippi.
5. The Advanced Learner's Dictionary by A.
Hornby, E. Gatenby, H. Wake-field; The Universal
English Dictionary by H. Wild and Л General
Service List of English Words with Semantic
Frequencies by M, West.
65
2013 №2 (19)
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
Резюме
Resume
Мақаланың басты мақсаты ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдер, олардың қолданысы,
семантикалық жағын айқындау болып табылады.
English proverbs and sayings are analyzed in the given article.
66
2013 №2 (19)
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
Г. ДАРМЕНОВА, қазақ филологиясы кафедрасының магистранты
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
«ДОСТЫҚ» КОНЦЕПТІСІНЕ ҚАТЫСТЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН
Достарыңызбен бөлісу: |