қай та ланатын тақырыптар

59
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
гогика жөніндегі қазіргі ғылыми монографи-
яларды байыбына жете зерттеп оқыған жөн» 
Бір қуантарлығы, бізде қазір қолданыста 
жүр ген «Еңбекке баулу», «Технология» оқу-
лықтарының  барлығы  дерлік  жоғары  дең-
гейде  жазылғандығын  көре  аламыз.  Оқу 
бағдарламасында  тақырыптар  қай та лан ға-
ны мен,  оларға  ұсынылған  əдістер  күрделі 
бол ғанымен,  əр  сыныптың  оқушыларының  
жас  ерекшеліктерін  ескере  отырып  жа-
сал ған  оқулықтар  көңіл  қуантады.  Себебі, 
М.И.Скаткиннің сөзімен айтсақ, «Оқулыққа 
Бел гілі  бір  мөлшерде  оқыту  əдістемесі  де 
ен дірілген...  Бұл  мағынада  оқулық  алдағы 
оқыту  қызметінің  өзінше  бір  сценарийі  бо-
лып табылады» [4]. Яғни, оқулық де ге німіз 
оқушының  пəнді  терең  де  жетік  мең ге-
руінің  басты  құралы.  Ал  мұғалім  пəнді  тү-
сін дір ген де  түрлі  əдіс-тəсілдерді  ойлап  табу-
шы, са бақты түрлендіруші тұлға. Оқушының 
са бақ қа  құлшынысы  мен  талабы  көдінесе 
мұ ғалімге  байланысты.  Сол  себепен  де  біз 
жал пы білім беретін орта мектептің 9-10 сы-
нып  оқушыларынан  «Еңбекке  баулу», «Тех-
нология»  пəнінің  адам  өміріндегі  рөлі  жай-
ында, оның мектеп бағдарламасындағы ор ны, 
оқушы  интеллектуалын  арттырудағы  ерек-
шелігін,  жетілдіру  жолдарын  қарастыру  мақ-
сатында  сауалнама  жүргізген  едік.  Оның  нə-
тижесін төмендегі кестеден көруімізге бола ды:
Қойылған сұрақтар
Жиі ұшырасқан жауаптар
1. «Технология»  пəнін  жақсы  көретін 
себебім...
Кішкене сергіп, миың тынығады. Тұрмыстық техника 
түрлерімен танысамыз. Іс тігуді үйренеміз.
2. «Технология» пəнін жақсы көрмейтін 
себебім...
Жақсы көрмеймін, себебі ол сабақта көбіне бос 
отырамыз, уақытты алады, кейде бір іспен ұзақ 
шұғылданған жалықтырып жібереді. Ол пəнді жақсы 
көремін. 
3. Аталмыш пəн өте қызықты, себебі...
Шығармашылық жұмыстар істейміз. Түрлі заттар 
жасаған қызық. Өнер үйренуге септігін тигізеді.
4. Пəн өте қызықсыз, себебі
Бір нарсені жасауға көп уақыт кетеді. Бір затты жасап 
болмастан, екінші затты жасауға ауысып кетеді.
5. «Технология» пəні қандай түрде жəне 
қалай өткенін қалар едің?
«Технология» пəнінің орнына ҰБТға дайындалатын 
бір пəнді қойса. Ұлдармен қосып өте берсе. Лекция 
түрінде емес, көбірек практикалық сабақтар өтілсе. 
Тігін машинасы болса. Мұғалім сабақ өткенде көңілді 
болса. Өткен сабақтарды қайталамаса. Арнайы 
жабдықталған шеберханада өтілсе.
6. «Технология» пəні болашақта не үшін 
қажет?
Қолыңнан іс келетін адам боласың. Өенрлі болуға 
ықпалын тигізеді. Дизпйнер, суретші мамандықтарын 
таңдағандарға өте қажет деп ойлаймын.
7. Пəн меңгеруге жеңіл, себебі...
Ешқандай қиындығы жоқ. Жақсы оқысаң, барлық пəн 
оңай. Басқа пəндер сияқты оқып-жаттамайсың. 
8.  Пəн  адам  өміріне  пайдалы  деп 
есептеймін, себебі...
Бойың сергіп, демалып қаласың. Мамандық таңдауда 
үлесін қосады. Келешекте үй салуға үйретеді.
9.  Пəн  адам  өміріне  пайдалы  емес  деп 
ойлаймын, себебі..
Көп уақытыңды алады.
10.  Пəн  интеллектуалды  тұлға  болуға 
көмектеседі: ия / жоқ
22 «ия» / 3 «жоқ»
11.  Мұғалім  қызықты  түсіндіре  біледі: 
ия / жоқ
20 «ия» / 5 «жоқ»
12. Ата-анам «Технология» пəнін қажет 
деп санайды: ия / жоқ
15 «ия» /7 «жоқ» /3 «білмеймін, ата-анамның 
пікірлерін сұраған жоқпын»

60
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
Қорыта  айтқанда,  оқушыларды  еңбек 
ету ге,  еңбекқорлыққа  баулу,  оларға  кə сіп-
тік  бағдар  беру  қазіргі  таңда  барлық  оқу  
жүйесінде оқушы интеллектуалын арт ты ру-
дың  бір  тəсілі  болып  табылады.  Еңбек  тəр-
биесі барлық халықтар мен ұлттардың дəс-
түр лі  халықтың  педагогикасының  негізгі 
құ рам дас  бөлігі.  Отбасында,  орта  мектепте  
ба ланы еңбекке баулу мен белгілі бір кə сіп-
ке  бағдарлау  оның  жан-жақты  дамуы  мен 
интеллектуалының  артуына  бірден-бір  се-
беп ші  екенін  ұмытпайық.  Сондықтан  да, 
«Ең бек ке баулу» мен «Технология» пəнін өт-
кі зу ді жақсарту мен жетілдіру жолдарына өз 
та ра пымыздан  төмендегідей  ұсыныстарды 
қо су ды ұйғардық:
Пəнді 1-9 сыныптар  аралығында 
«Ең бек  ке 
баулу», 10-11 сыныптарда 
«Кəсіптік бағ дар»   деп атау;
1-2  сыныптарда  оқыту  əдістерін 
жеңілдету;
Оқу  бағдарламасында  қайталанатын 
тақырыптарды басқаша атау;
Тақырыптар мен сағат сандарын ауыл 
жəне  қала  мектептерінің  мүмкіншіліктерін 
ескере отырып бөлу;
Баланың  интеллектуалын  арттыру  
үшін   ұлттық  құндылықтарымызды  дəріп-
тей тін,   салт-дəстүрімізді  жаңғыртатын  та-
қы рып тар мен тапсырмаларды көбірек қосу;
Лекция  түрінде  емес,  практикалық 
са бақ тарға сағатты көбірек бөлу (оқушылар 
ұсы ны сынан);
Сабақ қызықты да пайдалы өту үшін, 
пəн   мұ ғалімін  интеллектуалын  арттыратын 
курс тар дан өткізу;
ƏДЕБИЕТТЕР
1 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын басқарған 
э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 482 б.
2 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрінің 09.07.2010 жылғы №367
3 Бұйрығымен бекітілген «Технология» пəні бойынша 10-11 сыныптарға арналған ОҚУ 
БАҒДАРЛАМАСЫ
4 Беспалько В.П. Теория учебника. М. – 1988, – 7б.
5 Скаткин М. Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении- М., 
1965.
6 Пралиев С.Ж., Нуриев М.А., Якупова А.Н., Сейсенбаева Ж.А., Аганина Қ.Ж. Ұлттық 
тəрбие (ұлттық тəрбиенің этико-эстетикалық негіздері), Алматы, 2010

61
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ƏОЖ 373.78.4
Д.М Советканова., А.Е.Садыкова
Педагогика ғылымдарының магитрлері
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика университеті
САЛАУАТЫ ӨМІР САЛТЫНЫҢ БАСТАУЫ МЕКТЕП
Мақалада  мектептегі  оқушы  денсаулығын  сақтау  мен  қалыптастырудың  басты 
мақсаттары айқындалған. Мектептегі оқушы денсаулығын сақтау мен қалыптастырудың ба-
сты мақсаты: тұлғаның психологиялық, дене – қимыл əрекеттерінің мүмкіндіктері мен жас 
ерекшеліктерін ескеріп, гигиеналық ұғымдарды, салауатты өмір салтының уəждамаларын, 
жеке  бас  тазалығын  жете  түсіндіру.  Олардың  мінез-құлқында  белгілі  гигиеналық 
тұрақтылықты қалыптастыру, өзіне-өзі қызмет ету, денсаулығын сақтау, нығайту, мəдени-
гигиеналық мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Осыған байланысты, 
бүгінгі таңдағы «Дене шынықтыру» пəнінің бағдарламасы талданып, ұсыныстар енгізілді. 
Талдау  жұмысы  нəтижесінде    мектептерде  өмір  салты  мен  денсаулық  арасындағы  өзара 
байланыс – салауатты өмір салты ұғымы толық ашып қарастырылған.
Түйін сөздер: мінез-құлық, дағды, дене шынықтыру, салауатты өмір, өзін-өзі тану.
В этом статье мы хотели бы рассмотреть такую тему как «Физическая культура в школе». 
Эта тема является актуальной, т.к. физическая культура это часть общей культуры обще-
ства, которая направленная на укрепление здоровья, развитие физических способностей че-
ловека, спортивных достижений, а также Физкультура в школе имеет решающее значение 
для воспитания полноценной, целостной личности школьника. В своей статье мы попыта-
юсь  выяснить  какое  место  и  роль  занимает  физкультура  в  образовательном  учреждении, 
выделить компоненты и формы физической культуры и определить ее функции.
Ключевые слова: поведение, физическая культура, самопознание,здоровый образ жиз-
ни, навыки.
In this article we would like to consider a topic like «Physical Education in school». This topic 
is relevant because physical education is part of the general culture of the society, which aimed 
at improving the health, development of physical abilities, achievements in sports and physical 
education in school is crucial for the education of high-grade, integrated personality schoolboy. In 
his article, we try to fi nd out what takes place and the role of physical education in the educational 
institution, identify the components and forms of physical culture and determine its function.
Keywords: behavior, physical culture, self-knowledge, healthy lifestyle, skills.
Адам организмі толық ер жетіп, кемеліне 
кел генге дейін ұзақ өсіп, күрделі даму жо лы-
нан өтеді. Осыған байланысты адам өмір ін-
де гі 4 кезеңді  айыруға  болады:  құрсақтағы 
да му, балалық шақ, ер жету жəне қартаю [1]. 
Со  ның  ішінде  балалық  шақ  пен  ержетудің 
ал ғашқы бірінші кезеңін балалар ең көп уа-
қы тын мектеп қабырғасында өткізеді. Ба ла-
лар дың  денсаулығы  мен  күн  тəртібінің  де 
ара сын да  айқын  корреляциялық  байланыс 
бар   екені  анықталған.  Ұйқысы  қанбаған 
оқу шы лар  арасында  денсаулық  көрсеткіші 
төмен екендігі, таза ауада күніне 1-ақ са ғат  
немесе  одан  да  аз  болатын  оқушылар  көз  
рефракциясының  анамалиясымен,  рев ма-
тизм мен, зат алмасу бұзылыстарымен, басқа 
мұн дай тəртіпті сақтаған балаларға қарағанда 
жиі рек зардап шегеді. Жедел респираторлық 
ау рулардың  балалар  арасында  таралуы,  не-
гізінен, оқу-тəрбие бөлмелерінің ауда ны ның 
жеткіліктілігіне, желдетілуіне жə не сонымен 
қатар,  дене  шынықтыру  сабақ та ры ның 
өтілу  сапасымен  байланысты  бо лып   келеді 
[2].  Жалпы  білім  беретін  мек теп тің  барлық 

62
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
сыныптарға арналған дене шы нық тыру мен 
өзін-өзі  тану  пəндерінің  оқу  бағ дар ла ма-
лары ның  мазмұнын  талдайтын  болсақ,  ұлт 
денсау лығына арналған тақырыптардың қан-
ша лықты деңгейде қамтылғанын  анықтауға 
бо лады.
Жалпы  білім  беретін  мектептің  барлық 
сы ныптарын бастауыш, негізгі, орта мектеп 
бағ дарламасы деп үшке бөліп талқыланды.
Бастауыш  мектеп  бағдарламасында 1-4 
сынып  аралығында  оқытылатын  дене  шы-
нық тыру пəнінің жалпы сағат саны 408 са ғат  
болса,  өзін-өзі  тану  пəні  бойынша  ұлт  ден-
сау лығы қамтылған тақырыптардың  жалпы 
са ны 4 сағат. Негізгі мектеп бағдарламасында 
ұлт   денсаулығы  туралы  тақырыптар  қам-
тыл ған  пəндер  тізімі:  Дене  шынықтыру 
(5-9  сыныптар)  бойынша  жалпы 510 сағат 
ал,  Өзін-өзі  тану (5-9 сыныптар)  бойынша 
жал пы  саны 6 сағат,  дене  шынықтыру 10 
– 11сыныптарда  жалпы  саны 204 сағат,  ал 
өзін-өзі тану бойынша 1 сағат бөлінген.
Талдау жұмысы нəтижесінде мектептерде 
өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара 
бай ланыс  салауатты  өмір  салты  ұғымы  то-
лық  ашып  қарастырылады.  Салауатты 
өмір    салтын  насихаттауда,  салауатты  өмір  
сүру  мəдениетін  қалыптастыру  мəсе ле-
ле рі  жетілдірілген,  дегенмен  осы  сала  
бойынша  өскелең  ұрпақты  оқыту,  тəр бие-
леу  формалары  мен  жаңа  əдістерді  жа ңар-
ту  қажеттігі  айқындалды.  Мектеп  оқу шы-
ларының  салауатты  өмір  салтын  қа лып тас-
тыру  туралы  алған  білімдері  болашақ  аза-
мат тардың денсаулығын сақтап қалуға берік 
ті рек болуы шарт.
Мектеп  оқушыларының  салауатты  өмір 
сү  ру мəдениетін қалыптастыру бұл:
-  Біріншіден,  жеке  тұлғаның  өзін 
қоршаған  жан сыз  жəне  жанды  табиғи 
ортамен  жан – жақ ты  үйлесім  тауып,  өз 
ғұмырын  Отаны,  елі,   отбасы  жəне  өзі 
үшін барынша пайдалы өт кізу дағдысын 
қалыптастыру;
-  Екіншіден,  салауатты  өмір  салты 
–  ол  ден саулықтың  үйлесімді  дамып, 
сақталуы  мен   орнығуын  қамтамасыз 
ету  мақсатында  ден саулықты  нығайтуға 
бағытталған іс – ша ра ларды жүргізу.
Мектептегі  оқушы  денсаулығын  сақтау 
мен қалыптастырудың басты мақсаты: тұл ға-
ның психологиялық, дене – қимыл əре кет те-
рі нің мүмкіндіктері мен жас ерекшеліктерін 
ес ке ріп,  гигиеналық  ұғымдарды,  салауатты 
өмір салтының уəждамаларын, жеке бас та-
за лы ғын жете түсіндіру;
Олардың мінез – құлқында белгілі ги гие-
на лық тұрақтылықты қалыптастыру, өзі не - 
өзі қызмет ету, денсаулығын сақтау, ны ғай ту, 
мəдени – гигиеналық мінез – құлық дағ ды-
ла рын қалыптастыру болып табылады.
Салауатты  өмір  салтын  қалыптастыру 
үшін  қандай  жағдайларға  назар  аудару  ке-
рек?   секілді сауалға жауап алуымыз керек. 
Салауатты өмір салтының бүгінгі ма ңыз-
ды  мəселелерінің  бірі – жасөспірімдер  ара-
сын дағы  ішімдікке  салыну  десек,  қазіргі 
зерт теулерге  қарағанда,  Біріккен  Ұлттар 
Ұйымының  бағалауы  бойынша,  əлемде  қа-
зіргі  кезде  есірткі  қолданатындардың  са-
ны 185 миллион  адамға  жеткен.  Ал  на ша-
қор лықтың  медико-əлеуметтік  мəселелері 
рес пуб ликалық  ғылыми-тəжірибелік  орта-
лы ғының  мəліметі  бойынша,  Қазақстанда 
жас  өспірімдер  арасында  нашақорлыққа 
шал дығу былтыр 100 мың адамға шаққанда 
564,2 адамды құраған. 2008 жылмен са лыс-
тыр ғанда  бұл 20 пайызға  жоғары.  Соңғы 
кез де сондай-ақ, алкогольдік, седативтік зат-
тарға жəне темекіге тəуелділіктің де арт қаны 
байқалуда.  ҚР  денсаулық  сақтау  ми нис-
трлігінің  мəліметіне  жүгінсек,  бүгінде  елі-
міз дегі алкогольге тəуелді адамдардың саны 
463  мың  адамды  немесе  еліміздің  ересек 
тұр ғын дарының 3,1 процентін құрайды. Ал 
Дүние жүзілік  денсаулық  сақтау  ұйымының 
стан дартына  сəйкес,  маскүнемдік  дертке 
шал дыққан адам жақындары, туыстары, көр-
ші ле рі  мен  айналасындағы 10-50 адамның 
тұрмыс сапасын төмендетеді. Демек, еліміз 
тұрғындарының  жартысына  жуығы  жанама 
тəуелді деген сөз.
Соған  қарамастан,  елімізде  маскүнемдік 
дең гейінің арту қарқыны барған сайын үдеп, 
осын дай  дертке  шалдыққандар  арасындағы 
жастардың  үлес  салмағы  арта  түсуде.  Мə-
селен, 1992-жылдан  бері  еліміздегі  мас кү-
нем дік дертіне шалдығу деңгейі 10 есе арт ты. 

63
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
Соңғы 3 жылда  жасөспірімдер  ара сын да ғы 
 маскүнемдікке шалдыққандар үлесі 2 есе ар-
тып,   əрбір 100 мың тұрғынға шаққанда 410,5 
деген көрсеткішті құрап отыр. Бұл ересектер 
арасындағы осындай көрсеткіштен де артық. 
Ал балалар арасындағы көрсеткіш те 10 есе 
өсті [3].
Жастар  арасында  маскүнемдіктің  өсуі-
не сыра жəне күшті спиртті өнімдерді өнді-
ру шілердің  жастарға  бағытталған  агрес-
сивті  жарнамалық  саясаты  да  бір  жа ғы нан 
түрткі  болуда.  Соның  кесірінен  бү гін де  
жастар арасында сыра- алкогольді ішім дік ке 
жатпайды деген жалған стереотип қа лып та-
сып  өскелең ұрпақтың санасын улауда. 
Дүниежүзілік  денсаулық  сақтау  ұйым-
ын дағы  Еуропалық  жəне  Оталық  Азиялық 
бю ролық  бағдарламасының  жетекшілерінің 
пайым дауынша, халықты спиртті өнімдермен 
улау дың қазіргі қарқыны сақталған жағдайда 
Қазақ стан көп кешікпей Ресейдің деңгейіне 
же туі мүмкін. Ал Ресей тұрғындарының 8-9 
проценті  маскүнемдіктен  зардап  шегеді  де-
ген есеп бар. 
Бүгінде  нашақорлық  пен  маскүнемдікке 
са лынудың  əлеуметтік – патологиялық  да-
му ы мына себептерге байланысты екені бел-
гі лі  болып отыр:
- əлеуметтік – экономикалық жағдай;
- отбасындағы психологиялық орта;
-  жұмыссыздық,  мақсатсыздық  немесе 
шек тен тыс бос уақыт, т.б.
Сондықтан балаларды жасынан салауатты 
өмір   салтына  қалыптастыруға  күш  салып, 
зиян ды  əдеттерден  сақтандыруымыз  керек. 
Ден саулық  тəрбиесі –  елдің  ортақ  мəселесі. 
Халық санының өсуі, оның сапасы, деннің сау-
лығы мемлекет əл – ауқатының дамуына мұ-
рын дық болады. Сондықтан дене шы нық тыру 
пəнінде жаңа инновациялық тех но ло гияларды 
қолданудың маңызы орасаң бо ла ры  хақ. 
Дене шынықтыру пəнінің басқа пəндерге 
қарағанда көптеген ерекшеліктері бар. Мұн-
да негізінен оқушының қабілеті, бейімділігі 
ба са  назарда  болуы  керек.  Дегенмен  де 
оқушыларды  бейімдеу,  қабілетін  дамыту, 
спорт қа деген қызығушылығын арттыру жақ-
сы  ұйымдастырылған  сабаққа  байланысты. 
Сондықтан  оқушылардың  пəнге  қызығу-
шы лық тарын  арттыру  мақсатында  са бақ-
та  тақырыпқа  байланысты  спорт  түр ле-
рінің шығу тарихын, спорт түрлері да мы ған 
елдерді  спорттың  əр  саласындағы  бел гілі 
спортшылар  өмірін  алуға  болады.  Оқу шы-
лардың  пəнге  деген  қызығушылығын  арт-
ты рып,  білім  сапасын  көтеруге  сыныптан 
тыс   спорттық  шаралардың  да  маңызы  зор.  
Соның  ішінде  қазақтың  ұлттық  ойын да-
ры   мен  қозғалмалы  ойындарын,  əр  түрлі 
жарыс тарын,  тоғызқұмалақ,  арқан  тартыс, 
ау дар ыспақ  сынды  ойын  түрлерін  өткізіп 
оты ру  керек.  Осындай  жұмыстарды  жүр гі-
зу   нəтижесінде  оқушылардың  белсенділігі 
ар тып,  спортқа  деген  бейімділігі  қалып та-
са ды.  Оқушылардың  танымдық  қа бі лет-
терін  артырып,  салауатты  өмір  сү ру,  адам 
денсаулығы осы спортқа бай ла ныс ты екендігін 
түсінеді.  Нəтижесінде  оқу шы лардың  білім 
сапасы  артып,  оқу  тоқ сан дар ында  жоғары 
сапаға қол жеткізуге бо лады. Жаңаша əдістерді 
сабақтарда үнемі қолданысқа енгізуде теория 
мен  прак ти каның  ұштасуына  мəн  бергенде 
ғана жұ мыс тың мазмұндылығы көріне алады.
Осы  бағыттарда  сын  тұрғысынан  ойлау  жə-
не  деңгейлеп  оқыту  технологияларының 
тиім ді  əдістерін  дене  шынықтыру  пəнінде 
қол дануды  ұсынамыз.  Алдымен  «Дене  шы-
нық тыру  пəні  не  береді?» –деген  сұраққа: 
Қи мыл  қозғалысты  береді.  Машықтандыру. 
Де не  мəдениетін  қалыптастыру.  Денені  шы-
нықтыру,  тəрбиелеу.  Жалпы,  дамыту  жат-
тығуларын  меңгертеді.  Мемлекеттік  стан-
дарт тық бағдарламаны жоспарлай білуді, нор-
мативтік тест жаттығуларды игертуді бе ре ді.
Білім – қоғамды  тұрақтандыратын,  ру-
ха ни  мұраны  сақтайтын,  ұрпақты  ұрпақ қа  
сабақтастыратын  құрал.  Қолда  бар  мүм кін-
дікті пайдаланып оқытудың жаңа əдіс-тəсіл-
дерін  тиімді  қолдану,  жаңа  технологияны 
əркімнің  өз  сабағында  пайдалану  арқылы 
оқушы жастарды халықтың дəстүр үрдісінде 
адамгершілікке, салауатты өмір сүруге баулу 
дені сау ұрпақ тəрбиелеу дене тəрбиесі пəні 
мұғалімдерінің басты міндеті. Олай болса, оқыту 
мен тəрбиелеудің ой елегінен өтетін əдіс-тəсілдерін, 
жаңашыл педагогтардың тап қан əдістемелерін біліп 
қана қою жет кі лік сіз, оны əркім өз мүмкіндігінше 
күнделікті сабақта пайдалану қажет.

64
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ƏДЕБИЕТТЕР
1  Неменко Б.А. Оспанова Г.К Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы(Оқулық).- Алма-
ты 2002.344б.
2  Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков., М., Медицина, 2004.,
3 www.stat.kz
ƏОЖ 8.80
М.А. Нуриев
«Интеллектуалды ұлт қалыптастыру» ҒЗИ директоры, профессор
Ж.Ш. Саметова
«Интеллектуалды ұлт қалыптастыру» ҒЗИ эксперті
САУАТТЫЛЫҚ - СӨЗ МƏДЕНИЕТІНЕН БАСТАЛАДЫ
Сөз – құдіретті де пəрменді күш. Қазақ тілінің сөз мəдениетін көтеру – ұлттық мүдде 
талаптарының  бірі.  Сондықтан  да,  мақалада  қазіргі  қоғамдағы  сөйлеу  мəдениеті,  сөз 
тəрбиесі,  бұқаралық  ақпарат  құралдарына  байланысты  мəселелер  реті  сөз  болады.  Оның 
ішінде тəрбие бесігі сөзден басталатындығы дəлелденіп,  ғаламтор мен бұқаралық ақпарат 
құралдар тілінің тілдік мəдениетке əсері мен ықпалы қарастырылады. 
Түйін сөздер: сөз мəдениеті, БАҚ, тілдік тəрбие, ғаламтор тілі,қазақ тілі.
Слово – могущественная и мощная сила. Поднять культуру речи казахского языка – один 
из требовании национального интереса. Поэтому, в статье говориться о культуры речи, вос-
питании  речи,  проблемах  средства  массовой  информации.  В  том  числе,  рассматривается  
обоснование языковой воспитании, влияние и впечатление к языковой культуре интернета 
и средств массовой информации. 
Ключевые слова: культура речи, СМИ, языковое воспитание, язык интернета, казах-
ский язык. 
A word is mighty and powerful force. To heave up the culture of speech of Kazakh - one of 
requirement of national interest. Therefore, in the article talked at the cultures of speech, education 
of speech, problems of medium of communication. Including, a ground is examined by a language 
education, infl uence and impression to the language culture of the internet and mass medias.
Keywords: culture of speech, media, language education, language of the Internet, the Kazakh 
language.
Жалпы  тіл  мəдениеті  дегеніміз – əдеби 
тіл дің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу ті-
лі мен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білі-
мі нің саласы. Тіл мəдениетінің тіл білімінің 
бас қа  салаларынан  айырмашылығы – оның 
күн де лікті  өмірде  тілді  қолдану,  жазу,  сөй-
леу  мəдениетімен  тығыз  байланыста  бо ла-
тындығында.  Ғылым  тілімен  айтқанда,  тіл  
мə дениеті  дегеніміз – коммуникативтік  қа-
рым -қатынас кезінде тілдік тəсілдерді дұрыс 
ұйым дастырып, белгілі бір тəртіппен жүйелі 
қол дану.
Сөйлеу мəдениетінде ойдың дəлдігі, сөз -
дің  анықтығы,  тазалығы,  көңіл  күйге  əсер 
ететін  шынайылығы  (ол  қарапайым  сөз ден  
немесе бейнелі образды сөздерден құ ра лу ы-
на қарамастан), көркемдігі маңызды рөл ат-
қа ра ды.

65
ҰЛТТЫҚ ТІЛ
Сөз  мəдениетінің  қарастыратын  мə се ле-
леріне тілдік ситуация, тілдік сана, тіл дік  орта, 
тілдік  ортаның  тазалығы,  сөз  қыз метіндегі 
стилистикалық  қатынастардың  бұ зылуы, 
сөйлеу  этикасы  мəселелері,  сөз  мə дениеті 
жəне мониторинг, т.б. мəселелер жа та ды.
Тіл мəдениетіне тілдің құрылымдық жү йе-
сіндегі орфоэпикалық, пунктуациялық, лек-
сикалық-грамматикалық,  синтаксистік  нор-
малар қамтылып, олардың коммуникативтік 
эс тетикалық  қызметі  толық  айқындалған 
жағ дайда стилистикалық норма жүзеге аса-
ды.  Стилистикалық  норма  сөйлеушінің  тіл-
дік  сөйлеу  тəртібін  қалыптастырады.  Олай 
дейтініміз,  сөз  мəдениеті  көркем  сөйлеуде, 
ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті 
ауызекі сөйлеу стилінде тілдің барлық сала-
ларымен тамырлас келеді. Сөйлеу мəдениеті 
топ  алдында  мəдениетті  сөйлеу,  оның  ал-
ғышарттарын, əдіс-тəсілін танып білу, озық 
үл гілерін меңгерудің жолдарын, нақты қа си-
ет терін  ұғыну  сияқты  мəселелермен  тығыз 
бай ланысты.
Қазақ тілінің сөз мəдениетін көтеру – ұлт-
тық мүдде талаптарының бірі. Жоғарыда айт-
ылғандай,  қазақ  тіл  мəдениетінің  үлкен  бір  
саласы – сөйлеу мəдениеті, оны жоғары дең-
гейге көтерудің басты заңдылығы – дұрыс ай-
ту  нормасы. Жазу жəне сөйлеу мəдениетінің 
қа зақ  əдеби  тілін  қалыптастырудағы  орны 
жə не  оның  орфографиялық  ережелерді  жү-
йе леу  мəселелерімен  байланысы  қазақ  тіл  
білімінде жан-жақты зерттеліп келеді. Сөй-
леу  мəдениетін  ұлттық  мүдде  ретінде  тану, 
сөз   мəдениетіне  əлеуметтік  көзқарасты  қа-
лып тастыру,  сөз  мəдениетін  əлеуметтік  ғы-
лымдар  мен  ұлттық  мəдениеттің  ең  бас ты  
тірегі  ретінде  бағалау,  сөз  мəдениетін  ұлт  
мəдениетімен  қатар  насихаттау,  лин г вис-
тикалық  болжау  орталықтарын  ашу,  сөз  
мəдениетіне  қарама-қарсы  құбылыс  линг-
вис тикалық  экологияны  жеке  сала  ретінде 
қа растыру, «əсем  жеткізу»  ұстанымдары 
не гізінде  сөз  мəдениетін  жетілдіру,  т.б.  мə-
се лелерді дұрыс жолға қою негізінде тіл мə-
де ни еті дамиды.
Қазақ  халқы  адам  өміріндегі  сөздің  алар 
ор ы нын,  оның  күш-қуатын  жете  түсініп, 
сөз   сөйлей  білуді  ежелден-ақ  өнер  ретінде 
бағалаған. «Ойнап  сөйлесең  де,  ойлап  сөй-
ле»,   «Сөз сүйектен, таяқ еттен өтеді» тəрізді 
ата лы тұжырымдар тегін айтылмаған. Жуан-
ды жуасытып, албыртты сабасына түсіретін 
де  сөз.  Иінді  жерінде  айтылған  өткір,  мəн-
ді   сөздер  қашан  да  көп  көкейіне  тез  ұялап, 
өзі нің  тыңдаушысын  тамсандырады.  Не бір  
ғажайып  ойлар,  пікірлер  сөз  арқылы  кес те-
ле ніп, оқушысын немесе тыңдаушысын бау-
райды. Білім болып сіңіп, тəлім болып тарап 
жатады. 
Ұлы  ойшылымыз  Абай  Құнанбаев: «Сө-
зі не қарай кісіні ал, ал кісіге қарап – сөз ал-
ма»  деген  ғой.  Өнегелікті,  байлықты,  бай-
ып тылықты,  адам  бойындағы  байсалды   па-
ра сат тылықты сөзден іздеген, себебі, сөз тек 
ой-пі кірді жеткізу үшін ғана қызмет етпейді, 
ол тəр бие құралы да. Қазіргі сауатты, білім-
нің  барша саласы өрбіген, ғарыштар сырын 
аша   бастаған  біліктілер  заманында  сөздің 
тəр биелік мəні арта түсуде.
Сөз – құдіретті де пəнменді күш. Ойлан-
бай,   жете  мəн  берілмей  айтылған  сөз  адам  
зердесіне  кейде  өшпес  өз  таңбасын  қал ды-
ра ды. Адамды еріксіз ренжітеді, жасытады, 
жі гер ді  құм  етеді,  ойға  қалдырады,  тіпті 
кейбір  адам дардың  еңсесін  басып,  өмірден 
мүлде тү ңілдіріп те жібереді. Осы тұрғыдан 
келгенде,   əйтеуір көкейіндегіні ірікпей айта 
салуға  абай  болып,  аңдап  сөйлеу  қажеттігі 
туа ды. Сөзді сұрыптап, байқап қолдану тəр-
бие  берудегі  аса  қажетті  шарттардың  бірі. 
Се бебі, ақыл-есі жаңа қалыптасып келе жат-
қан  балада жаңаға құштарлық, күңгіртті ай-
қын дау, өзіне мағынасы бəймəлім нəрселерді 
сұ рап  алу  əдеті  басым.  Бала  түсінігінің  ке-
ңею іне,  оның  сөздік  қорының  артуына,  ал-
дымен  ата-ананың  ықпалы  зор.  Балаға  бел-
гілі  бір  оқиға,  құбылыс  жайлы  түсінік  бер-
гі міз,  қиялына  қанат  бітіріп,  арман  жолына  
жете легеніміз,  тіпті  күнделікті  өмірдің 
қыр -сырынан  хабардар  еткіміз  келсе,  оның  
барлығын  сөйлеу  арқылы  жеткіземіз.  Күн-
нен-күнге түсінігі ұлғайып, ойына ой қо сы-
лып  келе жатқан жас буын айтып отырған тə-
лі міне қоса сөзіне, сөз саптауына мəн береді. 
От ба сы – баланың тіл «сындыратын» бірінші 
мек тебі. Сондықтан, балаға жасының өсуіне 
орай,   тиісті өнегелі сөздерді үйретіп отыру – 

66
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ата-ананың ең маңызды борышы. Тілі шыға 
бастаған сəттен, тəрбиелік мəні бар сөздерді 
бала санасына сіңіре беру – оның болашақта 
тəртіпті, кішіпейіл болып қалыптасуына не-
гіз қалайды. Сондықтан, ересектер бала кө-
зін ше айтатын əңгімесінде өрескел, тыңдауға 
ер сі,  сөлекет  сөздерді  қолданбағаны  жөн. 
Тіп ті əңгімеге бала араласпаған күннің өзін-
де де, үлкендердің өздеріне қатаң талап қоя  
отыр ғаны керек. «Жақсы сөз – жарым ырыс»  
дейді  халқымыз.  Олай  болса  бала  санасы-
на  жақсы  сөздер  ұялата  білу,  жақсыға  жа-
нын  құмар  етіп  тəрбиелеу – өзіміздің  келе-
шегімізді  тəрбиелеу  екенін  ұмытпаған  дұ-
рыс.   Баланың еркін, батыл, ашық болуы не-
месе  бұйығы,  жалтақ,  жасқаншақ  болуы  да 
от басы  мүшелерінің  мінез-құлқына  тікелей 
бай ланысты. Үйде, ата-анасымен өз түсінігі 
айна ласында  еш  қағажаусыз  əңгімелесетін 
ба лада алдыңғы – абзал қасиет басым келеді. 
Кей   ата-ана  баласының  сұрағына  жауап 
беру дің  орнына  тиып  тастайды.  Сондықтан 
да,   баланың  бойында  жағымсыз  қасиеттер 
орын алады. [1]
Тіліміздегі  сөздер – алтын  қорымыз.  Ізі-
міз ді  басып  келе  жатқан  ұрпаққа  қал ды ра-
тын ең асыл мұрамыз – тіл. Осы күнгі жас-
тарымыздың  сөзіне  қарап,  еріксіз  бас  шай-
қап,  қынжыласың.  Əрине,  бұл  аяқ  астынан  
пай да бола кеткен дерт емес, отбасыда ата-
анадан, жеңіл мінезді жолдастардан жұқ қан,  
күннен-күнге,  жылдан-жылға  белең  алып  
келген  дағды.  Үлкендердің  өзі  сөзінен  сү-
рі ніп  тұрса,  оны  тыңдаған  балауса  жастың 
көр ген-ұққанын өз ортасында айнытпай қай-
талайтындығы  шындық.  Сол  үшін  де,  сөй-
лей  білу,  сөйлеу  əдебін  сақтай  білудің  рө лі 
зор. Жүсіп Баласағұн бабамыз «ақыл-ой дың 
көркі – тіл,  тілдің  көркі – сөз»  десе,  кө не 
замандағы  мəдениет  ошақтарының  бірі – 
шу мерлердің тас табақтарына былай деп жа-
зыл ған  екен: «...аузыңа  абай  бол,  көкейдегі 
ой ды  айтуға  асықпа,  ойланбай  сөйлесең, 
опық  жейсің...»,  ал  мексика  халықтарында 
«сөй легенде  сабыр  сақтаған  жөн,  асығып-
ап тықпа,  қызбаланба,  дауысыңды  көтерме, 
сө зің орынды да ұрымтал болсын» десе, үн-
ді заңында «қандай бір қиын жағдайда да  ба-
лағат сөзге тыйым салынады, көкейге қо ным-
ды, көңілге ұнамды сөздер ғана айтылсын»  
де лінген.  Бұл  адамның  сөйлеу  тілінің  адам 
өмі ріндегі маңызын, жөнімен сөйлей білудің 
қа жет екенін, сөздің құдіретін мойындаудан 
ту ған жауапкершілік.
Сөз қолдану мəдениетін арттыратын не гіз-
гі шаралардың бірі – тіл тазалығы. Тіл та за-
лы ғы дегенде, ойымыздың, сөзіміздің бөтен, 
бөг де  элементтермен  шұбарланбауын  талап 
ете міз. Əрине, бөтен тілден сөз алмай, таза 
ана  тілі  материалының  негізінде  ғана  өмір 
сү ретін  əдеби  тіл  деген  болмайды.  Көркем 
шы ғарманы, сондай-ақ, əдеби нормадан еш-
бір  ауытқымай,  бөтен  тілдік  элементтерді 
қос пай, сірестіріп, «таза əдеби» тілде де жа-
за беруге болмайды. Өйткені, көркемсөз ше-
бер ле рі оқырмаңдарына өмірдің өзі көтерген 
са ла сын жан-жақты көрсету, олардың дү ние-
та ны мын,  эстетикалық  талғамын  арттыру 
мақ са тын көздейді.
«Ана тілін жақсы білу - əркімнің аза мат-
тық  борышы.  Егер  əр  бір  сөзді  орнымен  
жұм сай  біліп,  айтқан  ойы  мазмұнды,  ны-
са на ға  дəл  тиетіндей  ұғымды  шығып,  тың-
дау шысын баурап алардай əсерлі болса, ана 
тілі нің  құдіреті  сонда  ғана  сезілер  еді.  Ал 
мұн дай  шеберлік  тек  тіл  мəдениеті  жоғары 
адамдардың ғана қолынан келер жайт» - деп 
тұжырымдайды М.Балақаев. [2] 
Жазушы  Əлжаппар  Əбішев  бұл  туралы 
бы лай  дейді: «Жастар  ізденбейді,  ағаларын 
оқы майды, олар қазақ əдебиетін оқымайды... 
Жас тар  сөйлемді  əтейі  бұзып  жазады,  олар 
ерек шеліктің белгісі түсініксіз жазу деп ой-
лайды... Тіл мəдениетінің төмен болуына ғы-
лы ми-техникалық  прогрестің  де  əсері  бар» 
[3], - десе,  И.  Нұғыманов: «Оқушылардың 
ті лін де болатын кемшіліктердің себептері: 
1. Ортаның əсері; а) оқушының сөйлеуіне 
жер гілікті тіл немесе басқа тіл əсер етеді, ə) 
кө ше нің əсері (дөрекі, былапыт тіл), б) пəн 
ті лі нің нормаларын жақсы меңгермеген мұ-
ға лім нің əсері;
2.  Сөйлеу  дағдыларының  жоқтығы  (мек-
теп тің тіл дамытуға немқұрайлы қарауы);
3.  Жекелеген  оқушы  тіліндегі  кемшілік 
(са қау лық,  быдықтық,  мыңғылдық,  т.б.)» - 
деп  көр се теді.

67
ҰЛТТЫҚ ТІЛ
Сондай-ақ  М.  Балақаев,  Т.  Қоңыратбаев, 
С. Қирабаев, Ш. Беркімбаева, Н. Уəлиев та-
ғы  да  басқа  ғалымдардың  зерттеулерін  не-
гіз ге ала отырып, оқушы жастардың тіл мə-
де ниетінің  төмен  болуының  себептері  деп, 
тө мен дегілерді саралайды:
1. Көркем əдебиет оқуға деген оқу шы лар-
дың  қызығушылығының  төмендігі.  Тіл  мə-
де ниетіне жастарды тəрбиелеу көркем əдеби 
шығармаларын көптеп оқумен байланысты. 
Көркем əдебиетті аз оқитын адамның сөздік 
қоры аз болады, соған орай олардың сөйлеу 
мəдениеттілігі мен өз ойын логикалық баян-
дауы да төмен екендігі байқалады;
2. Мəдени орталықтарға бару, ол туралы 
пі кірлесудің өте сирек кездесетіндігі;
3. Ата-аналардың балаларының тіл мə де-
ние тіне жете мəн бермеушілігі;
4. Тілдік ортаның əсері;
5. Тіл мəдениетін қалыптастыруды тек қа-
зақ  тілі сабағына міндеттеп, басқа пəндерді 
бұл  мəселеден мүлдем бөліп тастаушылық;
6. Бастауыш сыныпта қазақ алфавитін те-
рең   меңгермегендігін  ескермей,  орыс  тілі, 
ше тел  тілі  пəндерін  қосып  үйрету.  Бірнеше 
тіл ді игеру ауыр тиетіндігіне көңіл бөлінбеу;
7.  Кей  мұғалімдердің  өздерінің  тіл  мə-
де ниетінің  төмендігі.  Мұғалімнің  оқушы  ал-
дында сөйлейтін сөзін ешбір оқулықпен айыр-
бастауға  болмайды.  Оқушы  мұғалімді  тың-
дағанда одан білім алумен қатар сұлу, көр кем, 
анық, түсінікті сөйлей білуге үй ре не ді; 
8.  Отбасы  тəрбиесінде  ұлттық  пе да го ги-
ка ның, халық ауыз əдебиеті үлгілерінің тар 
шең бер де қолданылуы;
9. Мұғалімдердің көпшілігінің бұл мə се-
ле ге арнайы көңіл бөлмеуі т.б. [4, 5]
Жалпы  тіл  мəдениетіне  қойылатын  та-
лап  тар  қандай,  əрбір  мəдениетті  адам  мə-
ден иетті сөйлеу, қарым-қатынас жасау үшін 
не ні  меңгеруі  керек  деген  сұрақтар  туын-
дайды. Зерттеуші М.Балақаев өзінің тіл мə-
дениетін  тереңінен  зерттеген  еңбектерінде 
тіл  мəдениетінің  негізгі  принципі  деп  сөй-
лем дер дің,  жеке  сөздердін  тыңдаушыға, 
оқу шыға  бірден  түсінікті  болу  керектігін 
көр сетеді.  Зерттеуші  жазуда,  сөйлеуде  адам 
ойы на  қажетті  сөз  таңдағанда  олардың 
стиль дік  ерекшелігтерін  ескеруді  айтады. 
Тіл дік  норманы  қалыптастыру,  сауаттылық, 
тіл  тазалығы,  сөздерді  дұрыс  айтып,  дұрыс 
жа зу  тіл  мəдениетінің  басты  талаптары  ре-
тін де тұжырымдалады.
А. Жапбаров тіл мəдениетінің жоғары бо-
лу ына мынадай талаптар кояды:
- сөздің жүйелі, анық, түсінікті болуы;
-  сөздің  тілдегі  орфоэпиялық,  грам ма ти-
ка лық,   лексикалық  нормаларға  сай  дұрыс 
құ рылуы;
- сөздердің қажет еткенде бейнелі, көркем, 
эмо циялы болуы;
- сөздердің тыңдаушы немесе оқушының 
жағдайына,  ортаның  қажеттілігіне  сай  бо-
луы. [6]
Осы  сияқты  көптеген  зерттеушілер,  ға-
лым дар,  педагогтардың  ой-тұжырымдары 
мен  пікірлерін қарастыра келе тіл мə де ние-
ті  не  қойылатын  талаптарды  төмендегідей 
са ра лау ға болады:
-  сөйлегенде  тілдегі  дыбыстарды  дұрыс, 
анық айту;
- сөйлеу əуені, қарқыны, дауыс күші мен 
кідірісті сақтау;
- екпіннің түсуін, үндестік заңын сақтау;
- сауатты, қатесіз жазу;
- жазба мəтіндерде тыныс белгілерін сақ-
тау; 
- əріп таңбаларын дұрыс, түсінікті жазу;
- дұрыс айтып, сөздердің тізбегін табиғи 
заң дылықтарымен дыбыстау;
-  сөйлегенде  сөз  тұлғаларын,  түрленуін 
сақ тау,  қосымша,  көмекші  сөздерді  дұрыс, 
өз орнында қолдану;
- сөздерді өз мағынасына қарай қолдану, 
мағыналарын анық біліп отыру;
 - сөйлемдерді, əсіресе, күрделі ойды біл-
діретін  кұрмалас  сөйлемдерді  дұрыс  құ рас-
ты ру;
- керекті сөзді сөздік құрамның ішінен ірік-
теп,  əдеби  вариантын  қолдану,  ретсіз  енген, 
баламасы бар кірме сөздерді, жергілікті тіл ге 
тəн диалектілерді, жаргон сөздерді тұс-тұстан 
қолданудан қашық болып, реттеп отыру;
- тіл дегі ауызекі, ресми іс-қағаздарды, пуб-
лицистикалық,  көркем  поэзиялық,  ғылыми 
стиль дердің əрқайсысының ерекшелігін сақ-
тап отыру;
- сөйлеу əдебінің сақталуы;

68
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
-  тілдегі  көркемдік  құралдар,  тіл  бай лы-
ғын,   оның мүмкіндіктерін пайдалану;
- сөйлеуде тілдің өз заңдылықтарына қа-
тыс ты халықтың ұлттық ерекшеліктерін сақ-
тау; 
Қорыта айтқанда, тіл мəдениетінің шың-
ы на жету жолы ұзақ əрі қиын. Ол отбасынан, 
ба ла лар  бақшасынан  басталады,  мектепте 
ана  тілі жүйелі оқытылып, тіл дамыту, сауат-
ты   жазу  үйретіледі.  Оқушының  мектептен 
ала тын тіл сабақтары отбасы мен айналаның 
«тіл   сабақтарымен»  ұштасып  жатуы  керек.  
Мек теп  ұжымы  жүйелі  жоспар  құрып,  шə-
кірттермен ақылдаса, ата-аналармен бір ле се 
жұмыс істеген жағдайда ғана үлкен нə ти же-
лер ге ие бола алады.
Ғаламтор  тілінің  тілдік  мəдениетке  əсе-
ріне  келсек,  қазіргі  таңда  Қазақстан  кө ле-
мінде 500-ге  тарта  интернет  сайт  ең  көп  
қолданысқа  ие  болса,  соның  бар  бол ға-
ны 53-і  ғана  қазақ  тілінде  ақпарат  тара та-
ды  екен.  Бұл  дегеніміз,  интернетті  пай да-
ланушылардың 94 пайыздан астамы, не гі зі-
нен,   орыс  тіліндегі  сайттарға  үңіледі  деген 
сөз.  Олардың  бар  болғаны 4,5 пайызы  ғана 
вир туалды кеңістікте қазақ тіліндегі ақпарат 
көз деріне  жүгінеді.  Халықтың  ағылшын  ті-
лін  дегі сайттарға шолу жасайтын бөлігі 1,1 
пай ыз ды құрайды.
Қазақ  тілінде  ақпарат  тарататын  сайт-
тар дың  сапасы  төмен  екендігін  айтпағанда, 
он дағы  мəліметтердің  мардымсыздығы  да 
кө ңіл ге  кірбің  ұялатады.  Бұл  мəселемен, 
əсір есе қалам ұстаған қауым жиі ұшырасып 
жа тады. Қолдағы бар дүниемізді тұздықтай 
тү су  үшін  интернет  атты  «сауын  сиырға» 
жү гінсек, ана тілімізде жөнді ақпарат ала ал-
май  шарасыз  күйге  түсеміз.  Амал  жоқ,  ин-
тернет  «жарықтыққа»  орыс  тілінде  тапсы-
рыс   берсеңіз, «көктен  іздегеніңіз  жерден 
та была кетеді». Сол жартылай орысша тілді 
ғаламтор желісі біздің тілдік мəдениетімізге 
əсер  етпей қалып жатқан жоқ. Соңғы дерек-
терге жүгінсек, елімізде əрбір азаматтың 4 ак-
кау нты бар. Яғни, Қазақстан халқы  бүгінде 
əлеу меттік  желілердің  шынайы  пайдалану-
шыларына айналып отыр. Жасыратыны жоқ, 
теле дидар,  газет  сынды  БАҚ  құралдарын 
да    ин тер  нет  басып  озды.  Еліміздегі 
тұрғындардың басым көпшілігі теледидарға 
үңіліп, ақпарат іздеп, шарқ ұрмайды. Есесіне, 
əр секунд сайын жаңаратын ақпараттық пор-
талдар  арқылы  жер-жаһандағы  соңғы  ақ па-
рат тар дан құлағдар болып отырады. 
Тілдік  сауаттылықты  бақылауға  болатын 
ин тернеттегі бір нəрсе ол – блог. Блок – жеке 
пі кіріңді,  не  ойлағанынды  еркін  жаза  ала-
тын ашық алаң. Қазақстанда қазақтілді 300-
ден  аса  блог  бар.  Қазақстандық  блогерлер 
– бағдарламашылар, журналистер, аударма-
шылар, филологтар, түрлі мамандықтағы ел-
дегі жəне шет елдегі ізденушілер, сондай-ақ,  
өзіндік айтары бар жеке тұлғалар. Қазір сая-
сат тағылардың да, əкім-қаралардың да блог-
тары көбейіп келе жатыр. Бұл – интернеттегі 
қа зақ  тілінің  кеңеюіне  бірден-бір  себеп.  Бі-
рақ осы, қазақ тілді контенттің саны артып 
ке ле жатыр деп бір қуансақ, сапасын айтып 
қуа на аламыз ба?
Тіл  дамытуға  атсалысып  жатқандардың 
ішінен алғашқы орындарды иеленетіндердің 
біріншісі  публицистика.  Арнайы  осы  са-
лада 7 блок  бар  екен, екінші орында 5 блок-
пен  ІТ,  одан  кейін 3 блогты  еншілеп  фотосу-
рет  пен  поэзия  тұр.  Аспаздық,  журналистика, 
əзіл-қалжың 2 блог. Сондай-ақ, кітаптар əлемі, 
ғибратты  əңгімелер,  абайтанушылар,  тіл  сақ-
шысы, қазақтың салт-дəстүрлері, асыл сөз сын-
ды блогтар да бой көтерген. Аталған блог тарды 
оқысаңыз  кəдімгідей  көңіліңіз  то лады.  Бірақ, 
бұл  қазақтілді  оқырман  немесе  ізденушілер 
үшін өте аздық етеді. Се бе бі, болгтардың тілдік 
дамуға əсер ететін тұс та ры  көп.
Əлемдік стандартқа сай блогтардың өзін-
дік  атқаратын  функциясы  бар.  Олар:  ком-
муникативтік, өзін-өзі таныстыру, көңілдену, 
ғұмырнама, рефлекция мен өзін-өзі дамыту, 
психотерапевтік  функциялар.  Осы  орайда, 
2011  жылғы Blogcamp форумында  Мұрат 
Əбеновтің айтқан бір сөзі еске оралады. Ол: 
«Бір  тақырыпқа 10 адам  қызығуы  мүмкін. 
Бірақ онымыз он облыста тұрып, бір жерде 
ол тақырыпты талқылай алмаймыз. Ал, блок 
соған мүмкіндік берді жəне жақсы шешімдер 
қабылдап жатамыз», - деген болатын.
Ал, Бекболат Тілеухан кейбір айта ал ма-
ған нəрселерін блокта еркін жеткізе ала тын-
ды ғын  алға тартқан еді.

69
Блогтарды қарау барысында мынаған көз 
жет кізуге  болады:  аталған  функциялардың 
ішін де  қазақ  блогсферасында  коммуника-
тив тік қызмет көп қолданылады.
«Қазақстандағы 
интернет» 
зерттеу 
жұ мыс тарын  жинақтаған  кітапта  Əлия 
Сембайдың  мақаласында  қазақ  блогының 
да муы, блогерлердің көзқарастары жан-жақ-
ты талқыға түсіп беріледі. Сондай бір пі кір-
лердің ішінде қазақ блогсферасының дамуы 
жайлы, оның негізін қалаушы ретінде Асхат 
Еркімбай былай дейді: «Мен Қазақстанның 
6 қа ласында блогинг тақырыбына арналған 
тре нинг өткіздім. Бүгінгі күні, Қазнеттің қа-
зақ  тілінде  пайдалы  материалдарымен  то-
лығуына шын мəнінде үлес қосқысы келген-
дер  өздерінің  жеке  беттерін  жүргізіп  отыр. 
Ал,   блогтардың танымалдығын арттыру мə-
селесіне келсек, мен веб-парақшалардың кө-
ме гі  арқылы  ғылымды,  азаматтық  қоғамды 
жə не  қазақ  тілінің  күш-қуатын  арттыруға 
бо лады  деген  пікірден  айныған  емеспін», – 
дей ді.
Асхат  Еркімбайдың  пікірінің  жаны  бар. 
Қа зақ тілді блогсферада белгілі бір сөйлеу мə-
не рі, өз стилі, қазақ тілінің ерекшеліктеріне 
ың ғай ланған жаңа сөздер пайда болды.
Ал бірақ кей кездерде өзінің ойын орыс-
тың  сөзін  қоспаса  «дəмді»  етіп  жеткізе  ал-
май тын  замандастарымыздың  жеке  па рақ-
шаларын  оқып  қалып  жатамыз.  Ал  əлеу-
меттік желілердің мобильді нұсқасы жай лы 
сөз  қозғағанда  жастар  арасында  сауат сыз-
дық тың белең алып бара жатқанын кө ре міз. 
Яғни,  мобильді  агентті  пайдалану  ар қы лы 
замандастар  арасында  қазақ  тілінде  жа зу 
сауаттылығы  төмендей  бастағанын  бай қай-
мыз.  əрине,  телефонымызда  қазақ  тілінің 
фун к циясы орнатылса, өз ана тіліміздегі қа-
ріптер бойынша жазуға болады. Алайда, 42 
əріп заманауи технологияға «қиындық» кел-
тіріп отырғаны баршамызға аян. Сондықтан 
да,  жеңіл  пайдаланылатын  латын  не  орыс 
əліпбиін пайдаланып, өзіміздің төл дыбыста-
рымызды ұмыта бастағандаймыз.  Мысалы, 
«қ»   орнына «к», «ң» орнына «н» пайдаланып  
«калайсын?» деп жазып жүргендері рас. Со-
нымен  қоса, «ш»  орнына  сыртқы  пішіні 
ұқсас болған соң латынның «w»-ін, орыстың 
«ч» əріпінің орнына «4» санын пайдаланатын  
жас тарымыздың да бары өтірік емес. Мысал 
ре тінде мына бір диалогқа назар аударыңыз:
- kaydasin 
kazir?
- U4aralda
- kawan 
kelesin?
- erten 
wigam
Көріп отырғанымыздай бұл – таза сауат-
сыз дыққа  бастар  жол.  Тек  қазақ  тілі  емес 
ағыл шын тілінде сауатты жазуға кедергі кел-
тіруде.  Тілге  деген  бұл  салғырттық  мектеп  
оқу шыларының  арасында  тым  белең  алып 
ба ра жатыр. Ертегі айтатын əже, өсиет айта-
тын ақсақал тəрбиесінің орнын техника  бас-
қан жаһандану дəуірінде техниканы сапа лы 
қазақшаландыру  ана  тіліміздің  шұ бар лан-
бауы ның бірден-бір амалы. 
Шетелдік  лингвистердің  орташа  есебі-
мен,  əлемде  əрбір  адам  күніне 2 сағат  шы-
найы  əлемде  тілдік  қарым-қатынас  жаса-
са,  əлеуметтік  желілерде 5 сағатқа  жу ық  
тілдеседі екен. Мамандар да оның пси хо ло-
гиялық,  физиологиялық,  тілдік  зияндарын 
айтып дабыл қағуда. Тіпті, ғаламтордың бұл 
зияндылығын  білсе  де  оны  пайдаланатын 
адамдар соңғы жылда тым көп белең алды. 
Өкінішке  орай,  ғаламтордың  даму-
ын  ешкім  тежей  алмайды.  Сол  үшінде  біз 
ғаламторды  ұлттықты  сақтауға  пайдалану-
ымыз  керек.  Қазіргі  кезде  ғаламтор  бетінде 
қазақ тілін дамыту мəселесі өте өзекті мəнге 
ие. Интернетте мемлекеттік сайттардың бə-
се ке ге қабілетті болуы үшін оның өзіндік қа
-
зақы ортасы, оқырманы болуы шарт. Ондай 
жұмыстардың  жүріп  жатқаны  да  қуан тар-
лық. Мысалы, жыл сайын қазақ тіліндегі жа-
ңа  ресурстар  пайда  болуда.  БАҚ-ның  элек-
трондық нұсқалары дамып, əртүрлі семинар-
лар, конференциялар, тренингтер, байқаулар 
өт кізіліп келеді. Кейбір қауымның ойынша, 
мем лекеттік  тілдегі  контенттерді  танымал 
ету дің жаңа жолдарын іздестіру қажет-ақ. 
Ғаламтордағы қазақ тілі осыдан 2-3 жыл 
бұрын тым нашар болатын. Соның кесірінен 
қа зақ тілді ақпараттарға деген сұраныс ха лық 
арасында пассивті түрде болып, ұлты қа зақ 
бола тұра орысша ақпаратты пайдалана тын-
дар көп еді. Мəселен, осыдан бір жарым  жыл 
бұрын  қазақша  википедиадағы  мақалалар 
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ

70
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
са ны 7 мыңға зорға жететін, бұл көрсеткіш 
вик ипедиадағы 200-ден  астам  тілдің  жүз ді-
гі не де кірмейтін. Ал қазіргі таңда қазақша 
ви кипедиадағы мақалалар саны бір жылдың 
ішін де 160 мыңға  жетті.  Бұл  өз  кезегінде 
ви ки педиадағы  рейтинг  бойынша 200-ден  
астам  тілдің  арасында  қазақ  тілі 30-шы  
орынға көтерілді. Бұрын түркі тілдес ви ки-
пе диалардың  ішінде 5-ші  орынды  алатын 
қа зақ тілі бір жылдың ішінде екінші орынға 
шық ты. 
Қорыта  айтқанда,  ғаламтордағы  тіл  та-
за лы ғын  сақтап  қалудың  жолы,  қазақтілді 
болг тардың  артуын,  БАҚ-ның  электрондық 
нұс қа ларының  көбеюін,  Т9  құралы  арқылы 
қал та телефондарына қазақ алфавитінің ен-
гі зі луін,  жалпы  ұлттық  контенттердің  арту-
ын жеделдете дамытуды қолға алу.
БАҚ жəне сөз мəдениеті. Бұқаралық ақпа-
рат  құралдары (БАҚ) – түрлi хабар-ошарды 
көп шiлiкке арнайы техникалық құралдар ар-
қылы ашық, əрi жария түрде жеткiзетін бас-
пасөз,  радио,  теледидар  жəне  көпшiлiкке 
ар налған  анықтамалар  көзі.  Соңғы  кезде 
олар дың қатарына ғылым мен техниканың 
соңғы  жаңалықтары – спутниктік  байла-
ныс,  түрлi  компьютерлiк  интернет  байла-
ныс жүйелерi қосылып та жатыр.
Жалпы «сөз мəдениеті» деген терминдік 
ұғым тек сөз дұрыстығымен шектеліп қой-
май ды,  яғни,  сөзді  дұрыс  айтсақ,  жазсақ, 
мə де ниет тің  биігіне  көтеріліп,  шыңына 
шық тық  деуге  болмайды,  себебі  сөз 
мəдениеті  «дұ рыс тық»  қана  емес,  сөзді 
бедерлі жұм сау деген ұғымды да қамтиды. 
Сөзді  дұ рыс   жұмсағанымызбен,  нақыш-
бедерін  дəл   тауып,  ақтан  тигізіп  айта 
алмасақ,  діт те ген  межеден  көріндік  деуге 
болмайды. Өйт кені, БАҚ əр түрлі хабарды 
«құрғақ» ақ па рат түрінде беріп қоймайды. 
Радио-теле шешеннің 
тыңдарман 
мен 
көрерменге ық пал етіп, олардың қоғамдық 
пікір туралы бел сен ді лігін де көтеруге ты-
рысады.
Микрофон  ұстаған  адам,  я  болмаса  жұрт-
шы лық алдына шығып сөйлемес бұрын ал ды-
мен тілдік қарым-қатынастың түрін, мақ са тын 
айтқындап алуы тиіс.
· 
Тілдік қатынас ресми ме, бейресми ме?
· 
Сөздің  адресаты  кім?  Жеке  адам  ба, 
көпшілік пе?
· 
Аудиторияның  əлеуметтік  құрамы, 
білім, мəдени деңгейі қандай?
· 
Бірыңғай ма, əлде əр алуан ба?
· 
Тілдік  қатынас  біржақты  ма,  əлде 
екіжақты я көптарапты ма?
· 
Тілдік қатынастың мақсаты не? Жай 
ғана хабарлау ма, ықпал ету ме?
Міне осы айтылған тілдік емес жайттарға 
кө ңіл бөлінсе, мыңдаған сөздің, ондаған тіл-
дік амал-тəсілдің ішінен қарым-қатынастың 
мақ сатына,  жағдаятына,  түріне  сай  келетін 
ең лайықтысын талғап ала білудің мүмкіндігі 
ар та  түседі.  Сөйлеушінің  діттеген  мақсаты 
ай қын болуға тиіс. Атап айтсақ, адресаттың 
се зіміне  əсер  ету,  ой-пікіріне  түрткі  болу, 
бел гілі  бір  əрекетке  жұмылдыру,  ой  салу, 
өтіну,  талап  ету,  иландыру  тəрізді  жайттар 
тіл дік құралдардың мақсатқа сай болуын та-
лап етеді. Осы мақсаттың үдесінен шыға білу 
сөз бедері деп аталады. Кейбір тілшілер тың-
даушыға  ықпал  етемін  деп,  тілдегі  эмо цио-
налдық, бағалауыш мəнді сөздерге, мыса лы 
фра зеологизм, мақал-мəтелдерді пайдалану-
ға   көп  жүгініп  жатады.  Тілдегі  өзінен-өзі 
дай ын  тұрған  мұндай    бірліктердің  түр-тү-
рін  əдетте  ұзына  бойы,  екі  сөздің  бірінде 
тал ғаусыз  жұмсау  сөздің  бедеріне  нұқсан 
кел ті реді.  Ал  осының  орнына  тыңнан  та-
был ған  теңеу,  қиыннан  қиыстырылған  сөз  
орамдарының ықпалы, əсер ету қуаты əл де-
қай да күшті.
Жал пы, БАҚ-тың сөз бедері, тіл нақышы 
ең ал ды мен ой-сезімге əсер ететіндей эмоци-
оналды, экспрессивті, бағалауыш сөздерден 
өр нектеледі.
Стильдік  нышаны  бар  мұндай  сөздер  ең 
алдымен автордың, шығармашылық ұжымның 
(редакцияның),  əлеуметтік  жіктің,  саяси  пар-
тияның  бір  нəрсеге,  құбылысқа,  оқиғаға  ба-
ғасын, көзқарасын білдіре отырып, олар жайын-
да қоғамдық пікір қалыптастыру үшін аса қажет. 
Осындай стильдік нышаны бар тіл дік құралдар 
арқылы тілші тыңдаушының эмо ция сына əсер, 
ықпал етіп, қоғамдық пікір ту ғы зады.

71
ҰЛТТЫҚ ТІЛ
Мысалы, 60-80 жылдары  тыңдаушыға 
əсер  етудің құралы ретінде БАҚ тілінде дала 
аруы – жүгері,  тəтті  тамыр – қызылша,  ақ 
ха латты  абзал  жан – дəрігер,  көгілдір  отын 
– газ, қара алтын – көмір, мұнай, болат жол – 
те мір жол, екінші тың – қой шаруашылығы, 
екін ші нан – картоп, көгілдір экран – теледи-
дар тəрізді жасанды сөз əшекейлері шектен 
тыс  жиі қолданылатын. Олардың көптігінен 
құ лақ  сарсылып,  көз  сүрінетін.  Ол  кезде 
өмір ді боямалап, көрсету дағдыға айналып,  
эфир дегі, газет бағаналарындағы сөзге жұрт-
шы лық құлай сенбейтін. Майталман домбы-
рашы, майталман шешен, майталман күйші 
тəріз ді сөздермен тыңдап, талғап тіркесетін 
баға лауыш сөз құнсызданып, жасанды «əше-
кей ге» айналады. 
Қазіргі  кезде  БАҚ  тілі  мұндай  жасанды 
əше кейлерден  арыла  бастады.  Бұл,  əрине, 
ұнам ды  жайт.  Қазіргі  БАҚ  тіліндегі  сөз  бе-
де ріне байланысты жағымды-жағымсыз кө-
рі ністерді  айқын  аңғару  үшін,  сөйлеу  ті лі,  
қарапайым  сөйлеу  тілі,  əдеби  сөйлеу  ті лі , 
кітаби тіл деген құбылыстардың мəн-ма ғы-
на сынан  хабардар  болуымыз  керек.  Ауыз-
ша  сөз болсын, сөзді саралап алу қажет, се-
бе бі,   БАҚ тіліндегі жағымды көріністер де, 
жа ғымсыз  жайттар  да  осы  айтылған  сөздің 
түр леріне  байланысты.  Сөздің  аталмыш 
түрлерін  ажыратып,  саралап  қолданғанда, 
эфир ден  естілер  сөз  болсын,  газет  баға на-
ла рындағы сөз болсын, бедер, өрнегі келісті 
бо лып,  сөздің  мазмұны  ашыла  түседі.  Ал 
олар ға мəн берілмеген жағдайда бедері, на-
қы шы теріс түсіп жатады.
Қарапайым сөйлеу тілі – əдеби тіл  ке ңіс-
ті гі нен  тысқары  жатқан,  жалпы ха лық тық  
тіл дің бір түріне жататын ерекше феномен. 
Со ған  қарамастан,  қазіргі  жас  тілшілердің 
ара сынан  бұқаралық  қатынсымда  сөздің 
сөй леу тілінде, қарапайым сөйлеу тіліне тəн 
бе дер ле не,  қарапайым  сөйлеу  тілінің  мəн-
ма ғынасына  жете  көңіл  бөлмегендіктен, 
елеп-ескермегендіктен,  сөз  арасы  бейəдеби 
сөз дермен  араласып,  ала-құлалық  көбейіп 
ба ра  жатқаны  байқалады.  Тіпті  сындарлы 
са ли қалы  деген  республикалық  телеарна-
ларда бейəдеби элементтерді уəжсіз жұмсау 
етек алып бара жатқан тəрізді. 
Теледидар  көрермені  қызықсыз,  тартым-
сыз  хабарларға  көңіл  аудармайды.  Кө рер-
мендердің  қызығушылығын  оятуда  тіл  бай-
лығы мен сөйлеу өнерінің қатарласа қа быс-
қа ны   керек.  Егер  тілші  эфирде  талғамсыз, 
нəр сіз   бес-алты  тіркесті  қатар  қолданса, 
одан əрі теледидар алдында көрерменді ұс-
тау  мүмкіндігінен  айырылады.  Сол  үшін, 
əсіресе,  тікелей  эфир  форматында  ау ыр  
жүк  журналист  иығына  түсіп,  оның  жау-
апкершілігі шексіз өсіп, білімі мен парасаты, 
мəдениеті мен жағымды дауысы, шешендігі 
мен тіл байлығы алдыңғы қатарға шығады. 
Сондықтан  да,  сөз  мəдениетін  сақтау 
үшін, дикторлар болсын, арнаулы репортаж 
жа сайтын  тілшілер  болсын  төмендегідей 
жайт тарды ескергендері жөн:
Біріншіден, барлық стильдің сөздік құ ра-
мы   бірдей  емес,  сондықтан,  сөйлеу  кезінде 
адам  өзіне  керекті  сөздердің  стильдік  ерек-
шеліктерін  ескерту  керек.  Телехабар лар  
көпшілікке  арналғандықтан,  онда  қол да ны-
ла тын сөздер де аса қатаң, не тым əсіре қы-
зыл сөзбен көмкерілмей, жалпыға бірдей тү-
сі нікті болуға тиіс, яғни тележурналист  пен  
көрермен  арасында  түсінікті,  сенімді  əріп-
тестік байланыс орнауы керек. Ал теледи дар  
хабарларын қабылдаудың ерекшелігі кө рер-
мен өзі көрген көріністерге қайта орала ал-
майды. Осыдан келіп əрбір сөз, сөйлем анық, 
тү сінікті, қарапайым ойларға құрылғаны дұ-
рыс. 
Екіншіден, сөйлемнің құрылысын күр де-
лен діріп сөйлемеу. Яғни, көп бағыныңқылы 
са бақ тас  құрмалас  сөйлемдер,  қиын  тір кес-
тер, айтылуы қиын сөздер экрандағыны қас-
қағым сəтте қағып алуды қиындатады. Экран-
да  өтіп  жатқан  жеңіл  көріністер  мен  ойлар 
ара сындағы жымдаса байланысқан тіркестер 
ғана ұғынықты əрі тез қабылданады.
Тіл  мəдениетіне  жетік  болу  үшін,  қазақ 
тілінің сөз байлығын жақсы білу жеткіліксіз, 
ол   сөздерді  жұмсай  білу  керек.  Сөзді  жұм-
сай   білу  үшін,  олардың  мағыналарын,  мəн-
дес  ерекшеліктерін,  əдеби,  əдеби  еместік 

72
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
қа сиетін,  еркін  жəне  тұрақты  тіркестер  құ-
ра мына  ену  мүмкіншіліктерін  жақсы  білуі 
ке рек.  Тележурналист  өз  сөзінде  бейпіл 
сөздер  мен  диалект  сөздерді  қолданса, 
онда  ол  сөз  шеберлігін  аяққа  басқан  бола-
ды.  Айқын  ой ды  көріктілеу  бояуы  да  сөз 
дəлдігімен өл ше не ді. Сондықтан да, бұлдыр 
ойдан  туған  сөз  де   алыстағы  сағым  сияқты 
бұлыңғыр  болады.   Ондайдан  аулақ  болу 
үшін, редакция  лау кезінде сөз саптауға баса 
көңіл аударып, жазылғандарды бірнеше рет 
түзетіп, əрбір сөйлемді, сөз тіркесін мұқият 
өң деу қажет. 
Бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде 
ра дио мен теледидарда сөз құдіретіне, сөйлеу 
мə нері мен оны тыңдаушы көрерменге жет-
кі зуге ерекше мəн беріледі. 
«Тіл – сөйлеу-сөйлесу, оқу-үйрену, жазу-
сы зу арқылы өседі. Бұл үшеуінің бірде-біріне 
кө ңіл  аудармау  да  үлкен  қылмыс», - дейді, 
ака демик-жазушы Ғабит Мүсірепов. Тіл тағ-
ды рына  қатысты  өзекті  осы  үш  мəселенің 
қай сысын  да  назардан  тыс  қалдыруға  бол-
майды.  Себебі,  жөнімен  сөйлей  білу  мə-
де ниеті  болсын,  оқып-тоқу  арқылы  тілдің 
тоқ сан толғам сырын игеру болсын, немесе 
ру хани  болмысымыз  көрініс  табар  əдеби 
тілі міз болсын, бұдан кім-кімнің де бейтарап 
қал майтыны айқын.
Сөйлеу мəдениеті, ауызекі тілге қатысты 
про блемалардың ішіндегі ең мəндісі. Ауыз-
екі  тілге, сөйлеу мəдениетіне мəн беріп, оған  
жауапкершілікпен  қарау – бүгінгі  руха ни  
өреміз үшін қызармау, алдағы жарқын бо ла-
шақтың қамын жеу болып табылады. Ха лық-
тың ғасырлар бойғы ұғым-түсінігінің, ар ман 
-аңсарының, жан-сырының, бітім-бол мы сы-
ның алтын күмбезі – тілге дақ түсірмеу, тілді 
қас тер леу ең алдымен дұрыс сөйлей білуден 
бас талады.
Қорыта  айтқанда,  телеэкран  арқылы  сөз 
сөй леу – белгілі  бір  заңдылықтарға,  өзіне  тəн 
ерек шеліктерге ие, сонымен қатар, бірнеше өнер 
түрінің негізгі қырларын меңгеруді қа жет ететін 
өнер түрі. Тележурналистер қан дай  да бір тілдік-
стильдік қателіктерге тап бол мас үшін, өздеріне 
қойылатын талаптарды үнемі есте сақтау керек. 
Олар күнделікті өмі де тілімізді қандай сөздермен 
байып,  да му  үстінде  екенін  біле  отыра,  эфир 
уақыты  заң дылығына  сəйкес,  орфография-
орфоэпия  ере желері  мен  грамматикалық-
фонетикалық заң дылықтарды сақтап, əдеби тіл 
нормасын сақ тауға міндетті. Теле-радио жур-
налистер арқ ылы халыққа таралатын ақпарат 
сөз сөй леудің үлгілі формаларының көмегімен 
жү зеге асуы қажет. Демек, бұқаралық комму-
ни кация  кезінде  тележурналист  əдеби  тілдің 
ауызша нормарын алып, сөз саптау этикасын 
сақтай  отырыра,  коммуникативтік  мақ сат қа  
дұрыс жетуге мүмкіндік беретін тілдік құ рал-
дарды талғап қолдануы қажет. Себебі, бұ қа-
ралық  ақпарат  құралдары – жалпы  бұ қа ра-
ның  тілдік  мəдениетіне  əсер  ететін  бірден-
бір  құрал.

жүктеу/скачать 2,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: