Бас редактор с. Ж. Пірəлиев а

2

БАС РЕДАКТОР

С.Ж. ПІРƏЛИЕВ

Абай атындағы ҚазҰПУ ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор,

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Нуриев М.А. - Абай ат. КазҰПУ, Интеллектуалды ұлт қалыптастыру ҒЗИ директоры, 

ҚР Жоғары мектебіне еңбегі сіңген қызметкер, профессор, бас редактордың бірінші орын-

басары;

Сейсенбаева  Ж.А.  Абай  ат.  КазҰПУ,  Интеллектуалды  ұлт  қалыптастыру  ҒЗИ 

директорының орынбасары, ф.ғ.к., жауапты редактор;

Айдемір Окай - Ыстамбұл университетінің байланыс факультетінің деканы, профес-

сор;

Əлмұхамбетов Б А. - Абай ат. КазҰПУ, көркем-сурет факультетінің деканы, пед.ғ.д., 

профессор;

Байсабаев Б.А. - ф.ғ.к., Ж.Баласагұн атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің доценті

Бейсенова  Ə.С. - Абай  ат.  КазҰПУ-дың  «География  жəне  экологиядан  ғылыми-

əдістемелік орталығының» меңгерушісі, геогр.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА акедемигі;

Бөлеев Қ -  Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының «Педагогика жəне этнопе-

дагогика» кафедрасының меңгерушісі, пед.ғ.д., профессор;

Ғаббасов С. - жазушы, КСРО Денсаулық сақтау iсінің үздігі, медицина жəне педагогика 

ғылымдарының докторы, профессор;

Есполов Т.И. – Қазақ ұлттық аграрлық университететінің ректоры, э.ғ.д., профессор, 

ҚР ҰҒА академигі;

Исамидинов  И.Ч.  –  Жүсіп  Баласағұн  ат.  Қырғыз  ұлттық  университетінің  ректоры, 

пед.ғ.д., профессор;

Иманбаева С.Т. - Абай ат. КазҰПУ, «Ұлттық тəрбие жəне өзін-өзі тану» кафедрасының 

меңгерушісі, пед.ғ.д., профессор;

Кирабаев С.С. - ф.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі;

Мардахаев Л.В. - Ресей Мемлекеттік əлеуметтік университетінің «Əлеуметтік жəне от-

басы педагогикасы» кафедрасының меңгерушісі, пед.ғ.д., профессор;

Михайлова  Н.Б. - пс.ғ.к.,  доцент,  Халықаралық  білім  жəне  ғылыми  ақпараттандыру 

орталығының директоры (Германия);

Молдабеков  Ж.Ж. - филос.ғ.д.,  əл-Фараби  ат.  КазҰУ  «Мəдени-антропология» 

кафедрасының профессоры;

Мұтанов F.M. - əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің ректоры, тех.ғ.д., 

профессор, ҚР ҰҒА құрметті мүшесі;

Нəрібаев К.Н. - ҚР ҰҒА қоғамдық жəне гуманитарлық бөлімше төрағасының орынба-

сары, э.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі;

Нөкетаева Д.Ж. - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ректоры, 

ед.ғ.к.;

Сманов  Б.Ө. - аппарат  жетекшісі,  Абай  ат.  ҚазҰПУ  профессоры,  пед.ғ.д.,  ҚР  ҰҒА 

корреспондент-мүшесі, Халықаралық педагогикалық білім беру (Ресей) жəне Халықаралық 

Айтматов (Қырғызстан) академияларының академигі;

Шаханова  Р.Ə. - Абай  ат.  ҚазҰПУ-дың  Магистратура  жəне PhD докторантура 

институтының филология мамандыктары кафедрасының меңгерушісі пед.ғ.д., профессор, 

ХПБҒА мүше-корреспонденті.

3

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР

С.Ж. ПРАЛИЕВ

Ректор КазНПУ имени Абая, доктор педагогических наук, профессор,

 член-корреспондент НАН РК

СОСТАВ РЕДАКЦИОННОГО СОВЕТА:

Нуриев М.А. - директор НИИ по Формированию интеллектуальной нации КазНПУ им. 

Абая, Заслуженный работник высшей школы РК, профессор, первый заместитель главного 

редактора;

Сейсенбаева  Ж.А. - зам.  директора  НИИ  по  Формированию  интеллектуальной  нации 

КазНПУ им. Абая, к.ф.н., ответственный редактор;

Айдемир Окай - декан факультета связи университета Стамбул, профессор;

Альмухамбетов Б.А. - декан художественно-графического факультета КазНПУ им. Абая, 

д.пед.н., профессор;

Байсабаев  Б.А. - к.ф.н.,  доцент  Кыргызского  Национального  университета  им. 

Ж.Баласагына;

Бейсенова А.С. - руководитель научно-методического центра по географии и экологии 

КазНПУ им.Абая, д.пед.н., профессор, академик НАН РК;

Болеев К. - зав. кафедрой "Педагогика и этнопедагогика" Таразского государственного 

педагогического института, д.пед.н., профессор; .

Габбасов  С. - писатель,  Заслуженный  работник  здравоохранения  КСРО,  доктор  меди-

цинских и педагогических наук, профессор;

Есполов  Т.И.  -  ректор  Казахского  национального  аграрного  университета,  д.э.н.,  про-

фессор, академик НАН РК;

Исамидинов  И.Ч. - ректор  Кыргызского  национального  университета  имени 

Ж.Баласагына, д.пед.н., профессор;

Иманбаева СТ. - зав. кафедрой национального воспитания и самопознания КазНПУ им. 

Абая, д.пед.н., профессор;

Кирабаев С.С. - д.ф.н., профессор, академик НАН РК;

Мардахаев Л.В. - заведующий кафедрой социальной и семейной педагогики Российско¬го 

государственного социального университета, д.пед.н., профессор;

Михайлова Н.Б. - директор центра международного образования и научной информати-

зации (Германия), к.пс.н., доцент;

Молдабеков  Ж.Ж. - профессор  кафедры  культурной  антропологии  КазНУ  им.  Аль-

Фараби, д.филос.н.;

Мутанов  Г.М. - ректор  Казахского  Национального  университета  имени  аль-Фараби, 

д.тех.н., профессор, почетный член НАН РК;

Нарибаев К.Н. - зам.председателя отделения общественных и гуманитарных наук НАН 

РК, д.э.н., профессор, академик НАН РК;

Нукетаева Д.Ж. - ректор Казахского Государственного женского педагогического уни-

верситета, к.пед.н.;

Сманов Б.О. - руководитель аппарата Казахского национального педагогического универ-

ситета имени Абая, д.пед.н., профессор КазНПУ имени Абая, член-корреспондент НАН РК, 

академик Международной академии наук педагогического образования (Россия), Междуна-

родной Айтматовской академии (Кыргызская Республика);

Шаханова Р.А. - завкафедрой филологических специальностей Института Магистрату-ры 

и PhD докторантуры КазНПУ им. Абая, д.пед.н., профессор, член-корреспондент МАН-ПО.

4

EDITOR-IN-CHIEF

S.ZH. PRALIEV

the rector of KazNPU named after Abai, the doctor of pedagogical sciences, the professor,

corresponding-member of the NAS RK

EDITORIAL STAFF:

Nuriev M.A. - the director of scientifi c research institute of Intellectual Formation nation of 

KazNPU named after Abai, the deserved worker of the higher school of the RK, the professor, fi rst 

deputy chief editor;

Seysenbaeva ZhA.-the deputy director of scientifi c research institute of Intellectual Formation 

Nation of KazNPU named after Abai, the candidate of philological science, the managing editor;

Aydemir Okay - dean of the Faculty of Communications Istanbul University, the professor;

Almukhambetov B.A. - the dean of art-graphic faculty KazNPU named after Abai, the doctor 

of pedagogical sciences, the professor, the academician of the National Knowledge Academy 

named after YAltynsarina;

Baisabaev BA. - the candidate of philological science, the docent Kyrgyz National University 

named by Zh. Balasagyn;

Beysenova A.S. - the chair of sud department «the scientifi cally-methodical centre on geography 

and ecology» the doctor of pedagogical sciences, the professor, academician of the NAS RK;

Boleev K. - the university chair of "Pedagogics and ethnopedagogics" of Taraz State Pedagogical 

Institute, the doctor of pedagogical science, professor;

Gabbasov C. - the writer, the deserved worker of public health services KSRO, the doctor of 

medical and pedagogical sciences, the professor;

Espolov T.I. - the rector of Kazakh national agrarian university, the doctor of economical 

sciences, the professor, the academician of the NAS RK;

Isamidinov I.Ch. - rektor of Kyrgyz National University named by Zh.Balasagyn, doctor of 

pedagogical sciences;

Imanbaeva S.T - Head of the Department of "national education and samoponaniya" KazNPU 

them. Abaya, the doctor of pedagogical sciences, the professor;

Kirabaev S.S. - the doctor of philology, the academician of the NAS RK;

Mardahaev L.V. - Head of the Department of Social and Family Pedagogy of the Russian State 

Social University, doctor of pedagogical sciences, professor;

Mikhailova N.B. - Ph.D., Associate Professor, Director, Center for International Education and 

Information Science (Germany);

Moldabekov Zh.Zh. - the academician of social academy, the academician of Academy 

International acmyology, the doctor of philosophic sciences, the professor of the chair "Cultural 

anthropology" of KazNU named after Al-Farabi;

Mutanov G.M. - the rector of the Kazakh National University named after Al-Farabi, the doctor 

of technical science, the professor, honorary member of the NAS RK;

Naribaev K.N. - vice-chairman of separation of social and humanitarian sciences of NAS RK, 

the doctor of economics, the professor, academician of the NAS RK;

Nuketaeva D.Zh. - rector of Kazakh State Female Pedagogical University, the candidate of 

pedagogical sciences;

Smanov B.U. - head of the offi ce of the Kazakh national pedagogical university of a name 

of Abay, doctor of pedagogical sciences, professor KazNPU of a name of Abay, corresponding 

member of National Academy of sciences of the Republic of Kazakhstan, academician of the 

International academy of Sciences of pedagogical education (Russia), International Aytmatovsky 

academy (Kyrgyz Republic);

Shahanova R.A-the university chair of philological specialties of PhD studies and magistracy 

Institute of KazNPU named after Abai, the doctor of pedagogical sciences, the professor, 

corresponding-member of the IASPE.

Меншік иeci: Абай атындағы Қазақ ұлттык педагогикалық университеті

Журнал Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде 2010 жылдың

4-ші ақпанында тіркеліп, №10674-Ж куəлігі берілді.

© Абай атындағы ҚазҰПУ, 2012

5

Біздің жастар елеспен өмір сүрмеуге тиіс. Қазақстаннан тыс жерде жұмақ 

жоқ. Еш жерде, əлемнің ешбір елінде бəріне бірден ие болу мүмкін емес

Н. Назарбаев.

«Садағаң кетейін, айналайын халқым!»

Егемен Қазақстан газеті. 09.12.2013

.

6

ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ

ҚҰТТЫҚТАУ!

Бүгінде  жазушы,  медицина  жəне  педагогика  ғылымдарының  докторы,  Қазақстанның 

Еңбек  сіңірген  қайраткері,  КСРО  денсаулық  сақтау  ісінің  үздігі,  профессор,  Зайсан  ау-

да ны  ның  құрметті  азаматы,  Махамбет  атындағы  сыйлықтың  лауреаты,  Халықаралық 

Нострадамус атындағы академияның толық мүшесі, академик Совет-хан Ғаббасов 75 жасқа 

толып отыр. 

«Адамшылық мектебiмнiң алғашқы ұстазы – Анашым едi!» – деген бір ауыз сөзге адам 

тірлігінің  маңызын  сыйдыра  білген,  айтулы  ғалым  Совет-Хан  Ғаббасов  өзінің  барлық 

саналы  ғұмырын  ана  мен  ұрпақ  тəрбиесіне  арнап  келеді.  Ондағы  ұрпақ  тəрбиесі,  адам 

тəрбиесі, қоғам тəрбиесі деп жеке-жеке алып жаңаша көзқараста қарап, тəрбиені дұрыстау 

керек қағидасын ұстана жүріп, еліне аянбай қызмет етіп келе жатқан академиктің өмірі – өз 

за мандастарына да, одан кейінгі бірнеше буын ұрпақтарға да үлгі-өнеге болып келеді. 

Жан-жақты талантты тұлға иесінің қайраткерлік қасиеті ғұлама ғалымдығымен, адал кір-

шіксіз тазалығы талмас еңбекқорлығымен, жауапкершілігі асыл адамгершілігі, қамқор шы-

лық ұстаздығымен жəне жазушылық қасиетімен ерекшеленеді.

Халық  махаббатына  бөленген  мерейтой  иесі,  Сізді,  елеулі  белес – 75 жасты  бағын-

дыруыңызбен  құттықтаймыз!  Тынымсыз  еңбек  пен  тұрмыс  тəрбиеңіз,  жеке  басыңыздың 

кіршіксіздігі отбасыңыз үшін ғана емес, қанаттас жүрген əріптестеріңіз, тілектес дос-жаран 

үшін де зор мақтаныш, абырой, жас ұрпақ үшін нағыз өмір мектебі екендігі даусыз!

Бала-шағаңыздың,  немерелеріңіз  бен  шөберелеріңіздің  ортасында  темірқазықтай  қал-

пыңыздан таймай, өмірдің қызығына кенеліп жүре беріңіз! Той тойға ұлассын!

Ізгі тілек білдірушілер: 

Интеллектуалды ұлт қалыптастыру ҒЗИ қызметкерлері

 жəне «Ұлттық тəрбие» журналының редакция алқасы

7

ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒА

ОƏЖ 92193:37.91

Т.С. Тебегенов

филология ғылымдарының докторы, профессор,

Қазақ Ұлттық əдет-ғұрып,салт-дəстүр Академиясының академигі,

ҚР Жазушылар Одағының мүшесі,

Жамбыл атындағы Халықаралық сыйлықтың лауреаты,

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіндегі

Қазақ əдебиеті кафедрасының меңгерушісі

АДАМНЫҢ ЖАН ДІЛІ МЕН ТƏНІНІҢ САУЫҚТЫРУШЫСЫ

Бұл  мақалада  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысындағы  Қазақ  Елінің  тарихына  сан  қырлы 

шығармашылық  болмысымен,  азаматтық-қайраткерлік  қызметімен  зор  үлес  қосқандар 

қатарындағы жазушы жəне ғалым Совет-Хан Ғаббасов жайлы сыр шертіледі. Қазақ əдебиеті 

тарихына  ХХ  ғасырдың 70-жылдары  өзінің  оқырмандары  ыстық  ықыласпен  қабылдаған 

көркем шығармаларымен қосылған танымал жазушы-ғалым жайлы жазылған.

Түйін сөздер: ғалым, жазушы, қайраткер, талантты тұлға, дəрігер.

В этой статье пишется о писателе и ученом Советхане Габбасове, который был в рядах 

вложивших огромный вклад в Историю Казахского народа во второй половине XX  века 

своей  разносторонней  творческой  натурой  и  гражданской  деятельностью.  Пишется  о 

известном  писателе-ученом,  вошедшим  в  историю  казахской  литературы  в 70г. XX века 

своими художественными произведениями, которые народ принял с огромным желанием. 

Ключевые слова: ученый, писатель, деятель, талантливая личность, врач.

This article written about  writer and scientist Sovetkhan Gabbasov who was one of the  invested 

enormous contribution to the history of the Kazakh people in the second half of the XX century 

with his versatile and creative nature of civil activities. Written about famous writer-scientist, who  

was adopted by his  the readers by  piece of art and entered to the history of Kazakh literature in 

70 years of XX century.

Keywords: scientist, writer, citizen, talented person, doctor.

8

ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ

Əлем  өркениетінің  тарихында  адамның 

ру  ха  ни    жан   ді лі   мен  тə нін  сауықтыру,  ем-

деу   жұмыстарын  тұтастырған  тұлғалар  та-

ғы  лы мы  ғасырлар  бойы  жалғасып  келеді. 

Пла не тамыздың  бес  құрлығын  мекендейтін 

ха лықтардың арғы-бергі тарихында жа ра  ты-

лыс тану,  қоғамдық-гуманитарлық,  тех ни  ка  -

лық  ғылымдар  салаларында  əлемдік  өр  ке -

ниет ке мол жаңалықтар қосқандар да ра  ла на 

бай қа лады. Ежелгі сақ, ғұн, түркі өрке ниеті 

дəуірлерінен  бастап,  қазіргі  зама ны мыз ға 

дейінгі  жалғасқан  осы  үр діс    же лі  сін де  біз 

əуелі өзіміздің ата-баба ла ры мыз дың ұлағатын 

назарға  аламыз.  Түр кі  халықтарының  ежелгі 

заманғы  ой шыл да ры  Қорқыт  атаның,  Əбу-

Насыр əл-Фараби дің, Қожа Ахмет Иассауидың, 

Ахмет Игүнеки дің, Жүсіп Баласағұнның жəне 

кейінгі  ға сыр  лардағы  Шоқан  Уəлихановтың, 

Ыбырай  Алтынсаринның,  хакім  Абайдың, 

Ахмет Байтұрсынұлының, т.б. ондаған ой шыл 

ғұламаларымыздың  өздерін  қоршаған  орта-

ның  материалдық  жəне  рухани  даму  əлеуе тін 

нығайтудағы  қызметін  айрықша  ба ға лаймыз. 

Дара  тұлғалардың  қоғамдық-əлеу мет тік, 

қайраткерлік  жəне  əдеби,  ғылыми-шы ғар-

машылық  қызметтері  тұтастығымен  тарих 

бет терінде  есімдері  мəң гі лік  жазылған  та-

ғылымын даралап ай та мыз. 

Əлем өркениеті тарихындағы жаратылыс-

та ну  жəне  қоғамдық-гуманитарлық  ғы лым   -

дар ды,  сонымен  бірге,  əдеби  шығар ма шы -

лық ты  дамытқан  Ислам  əлемі  ғұла ма ла ры-

ның [1, 4-112] ұлағаты  үздіксіз  жалғасуда. 

Мысалы,  дəрігер  əрі  философ,  Бейбарыс 

сұл тан ның жеке дəрігері Ибн Нəфис (1210-

1288), дəрігер жəне тіл, əдебиет зерттеушісі, 

ақын Əбу Əли ибн Сина (980-1037), мате ма-

тик, астроном Əл-Хорезми (775-835), фи ло-

соф,  математик,  өнертанушы,  əдебиет тану-

шы,  ақын  Əбу  Насыр  əл-Фараби (872-950), 

философ,  астроном,  географ,  ақын,  фи зик 

Əбу  Райхан  Бируни (973-1048) жəне  т.б. 

оқымыстылардың  ұрпақтар  жан  ділі  мен 

тəнінің  сауықтырушысы  болған  қызметтері 

қазіргі заманғы қазақтың жаңа тарихындағы 

тектес тұлғалар дəстүрімен біртұтас сипа ты-

мен бағалануда. 

ХХ  ғасырдың  екінші  жартысындағы  Қа-

зақ  Елінің  тарихына  сан  қырлы  шы ғар-

ма шы лық  болмысымен,  азаматтық-қай-

рат  кер  лік  қызметімен  зор  үлес  қосқандар 

қата рындағы 

жазушы 

жəне 

ғалым 

Совет-Хан  Ғаббасовты  да  сөз  арқауындағы 

алып тар  дəстүрі  желісінде  бағалаймыз.  Ең-

бек   өтілі  ғұмырнамасының  басталуында 

қа зір  гі  Шы ғыс  Қазақстан  облысының  Зай-

9

ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒА

сан   ау данында  дүниеге  келгені, 1957 жы лы 

онжылдықты  бітіргесін  екі  жыл  жыл қы-

шы   бо лып  еңбек  еткені,  бəлкім,  халық  та-

рихындағы  осы  айрықша  адамның  тағ ды-

рының  серпінді  баспалдақтарындай  елес-

тейді.  Талантты  тұлғаның  өмір  аспанында 

сұңқарша самғауына жəне тұлпарша алысқа 

ша батынына  туған  жер  Сұңқар  атауы  мен  

алғашқы жылқышылық қызметіндегі тұл пар-

лар шабысы ықпал жасағандай əсер бе ре ді.  

Сұңқар  ауылынан  қыранша  самғаған, 

жыл қы шы  болып  жүріп  тұлпарлар  дүбі-

рі нен  шабыт  алып,  алысқа  шапқан  Совет-

Хан  Ғаббасовтың  шығармашылық  ең бек  

жолы – Қазақ  тарихының  жарқын  бет те рі.  

1965  жылы  Алматы  мемлекеттік  ме ди ци-

на   институтының  емдеу  факультетін  бі ті-

ріп,   одан  кейін  Қазақ  КСР  Денсаулық  сақ-

тау  министрлігіне  қарасты  Қазақтың  экс-

пе ри ментальдік  жəне  клиникалық  ғылыми-

зерттеу хирургиялық институтында ғылыми 

қызметкер болып (1971-1978 жж.) еңбек етті.

Медицина  саласындағы  ғылыми-зерттеу 

жұмыстарын жемісті жүргізіп, «Қан жүрісі-

жүрек тынысы» (1968ж.), «Дəрігер келгенге 

дейінгі  көмек» (1973ж.), «Қатерлі  ісіктің 

алдын алуға бола ма?» (1980ж.) кітаптарын 

жарыққа шығарды, осы сала бойынша дис-

сер та ция қорғап, медицина ғылымының кан-

дидаты  ғылыми  дəрежесін  иеленді. «КСРО 

денсаулық  сақтау  үздігі»  белгісімен  ма ра-

пат тал ды [2, 93-94]. 

Совет-Хан Ғаббасов – қазақ əдебиеті та-

ри  хы на  ХХ  ғасырдың 70-жылдары  өзінің 

оқыр мандары ыстық ықыласпен қабылдаған 

көр кем шығармаларымен қосылған танымал 

жазу шы-ғалым. 

Жазушының  қаламынан  туындаған  əң-

гі  ме лері,  повестері,  романдары  қазақ  əде бие-

тіндегі  əлеуметтік-тұрмыстық  жə не   ғы лыми-

фантастикалық сарынды про за лық  шығармалар 

жазу үрдісін байыта түс ті,   қаламгердің ғылыми 

жəне  көркем  ой лау   си паттарын  тұтастырған 

күрделі шы ғар ма шы лық  талантын даралады.

Дəрігер  адамның  тəнін  зерделеп  қарап, 

сауықтыру  үшін  емдейді,  денсаулықтың 

сенімді  қорғаушысы  қызметімен  халықтың 

ықыласына бөленеді.  Ал жазушы адамдардың 

жан əлемін эстетикалық тағылыммен сауық-

ты ра ды, көңілдерді байытады. Адамдардың 

фəни дүниедегі өмірін ұзартуға арналған аса 

жауапты  қызметтегі  дəрігердің  көркемдік 

ойлау  иесі  қаламгер  болуында  да  осындай 

табиғи  сабақтастық  бар  екендігі  ақиқат. 

ХХ   ға сырдың 70 жылдарынан  бастап  дə рі -

герлігі  мен  жазушылығы  тұтастана  қа жыр-

лы  еңбегімен  халқымыздың  ыстық  ықы ла-

сына ие болып келеді. Жазушының қала мы -

нан  туындаған  көркем  шығармалары  (əң-

гі мелері,  повестері,  романдары)  автордың 

ғы лы ми жəне əдеби көркемдік ойлау дүние-

танымымен,  романтикалық-реалистік  сипа-

ты мен оқырмандарының көңілдерінен орын 

алып келеді.

Жазушы шығармаларының мазмұны мен  

пі шіні  жүйесінде  адамдар  арасындағы  қо-

ғам дық -əлеу меттік, тұрмыстық қарым-қа ты-

нас тардың өзекті мəселелерін қозғайды. Көр-

кем əдебиеттің əңгіме, повесть, роман жанр-

ларындағы шығармаларында өмір шындығы 

қозғалысындағы  жеке  адамдарға  тəн  мінез-

құлық  психологиясының  күрделі  жағдайы 

көр кем  шындықпен  жазылды.  Жазушы  өзі 

көрген өмір шындығы оқиғаларын сөз өнері 

поэ тикасы тəсілдерімен бейнелеген.

Жазушының «Қандауыр» романы –  қа зір -

гі   қа зақ   əдебиеті  дамуындағы  елеу лі  туын-

ды лар дың  бірі.  Романның  композициясы: 

«Пролог»,  Бірінші  бөлім:  Толғаныс.  Экс пе-

ри  мент; Екінші бөлім: «Адам жаны сыр сан-

дық»;   Үшінші  бөлім: «Толассыз  тартыс»; 

«Қу  да лау»; «Эпилог»  сияқты  құрылымнан 

тұрады.

Романның  идеялық  желісінде  басты  кей-

іп  кер Айбардың медицина саласындағы ғы-

лы ми   жаңалықтарын  тəжірибеге  енгізудегі 

қажыр лы  əрекеттерін  оқимыз.  Көркем  шы-

ғар  ма лардың  поэтикалық  заңдылығы – сю-

жет  желісінің тартысты қайшылықты си пат-

та болуы. «Қандауыр» романындағы негіз гі 

идеясы  медицина  саласындағы  ұсақ  пи ғыл-

ды мансапқор пенделер мен дəрігерлік ем деу  

жұмысына жаңалық енгізгісі келетін қа бі лет-

ті маман арасындағы тартыспен дəлелденген.

ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ

10

Р о м а н н ы ң   б а с   к е й і п к е р і 

Айбар  Ахметұлы ның   асқазан  операциясын 

жа сау  дың   жаңа  əдіс-тəсілдерін  жасау  жо-

лын да ғы  тəжірибелік ізденістері, өзі тапқан 

жаңа лы ғын  қолданысқа  енгізу  жолындағы 

қажыр лы   іс-əрекеттері  дəлелді.  Онымен 

тілектес Мəлтіктің бейнесі де жаңалықтарды 

қолдаушы  ізгі  ниеттілердің  көп  екенін  бай-

қатады.  Жаңалықтарымен  көзге  түс кен дер-

дің жақсы істерін қызғанатын, күн дей тін  па-

сық ойлы, сырты бүтін, іші тү тін  қыз ған шақ  

пенделердің көркем жинақталған бей не лері-

мен  (Қарабек,  Мардан)  де  дидарласамыз. 

Роман ның сюжеттік-композициялық желісін-

дегі өмір шындығы адам өмірін сақтаудағы 

дə рігерлердің  аса  жауапты  қызметін  оқыр-

мандарға  ұғындырады.  Жазушы-дəрігердің 

«Көңіл  құсы»  атты  романы  «Қия  жолдар», 

«Жалын  жүрек», «Арман  асуында»  атты 

үш   бөлімнен  тұрады.  Романның  бас  кейіп-

кері Асанның Алматыдағы медицина инс ти-

тутына  оқуға  түсуге  екі  рет  келіп,  үшін ші-

сінде  қабылданғаны,  ата-анасына,  ау ы лы на 

деген  махаббаты,  институттағы  оқу  жыл-

дарындағы  ұстаздарының  ықпалымен  жаңа 

хирургиялық əдістерін іздестіре бастауы, оқу 

бітіріп  еңбекке  араласуы,  асқазанға  опера-

ция жасау əдісіне байланысты кандидаттық 

диссертация  қорғауы,  дəрігерлік  қызметін 

ғылыми ізденістерімен ұштастырған жемісті 

жолы – бəрі де роман композициясының реа-

листік сипатымен ашылған. Жазушы қазіргі 

заманғы  өркениет  кеңістігіндегі  қазақтың 

оқы мыс ты  жас  мамандарының  көркем  бей-

не  сін  жинақтап көрсетуге тырысқан.

Талантты  жазушы  ХХ  ғасырдың 70-

90   –  жыл дары  жəне  қазіргі  ХХІ  ғасырдың 

бас  кезіндегі  қазақ  əдебиеті  дамуының 

шығармашылық кезеңдерінде əңгімелерімен, 

повестерімен,  романдарымен  сөз  өнерінің 

эсте ти калық  тағылымын  оқырмандарына 

та ныта білді. Оның шығармалары қазақ про-

засының ғылыми-техникалық прогресс дəуі-

рі  талаптарына сəйкес əсерлі сипатымен, ха-

лық тық  дүниетаным  негізіндегі  мəнерімен, 

көр кем дік-эстетикалық құндылығымен ерек-

ше ленді. Мысалы: «Қыран қия: Əңгімелер» 

(1971), «Ана  жүрегі:  Повестер» (1974), «Өс-

кен  ұя:  Əңгімелер», (1976), «Серпер:  Роман» 

(1979), «Порыв: Повести» (1982), «Нəзік сезім: 

Роман,  повестер» (1985), «Кəусар:  Ғылыми 

-  фантастикалық  роман» (1985), «Мейірім» 

повестер, əңгімелер (1989), «Воззрение: Повести, 

роман» (1993), «Қандауыр: Роман» (2006), т.б.

Жазушының  прозалық  шығармаларында 

көркем  əдебиеттің  классикалық  көркемдік 

əдіс те рі  романтизм  мен  реализм  тұтас ты-

ғын да ғы  сарындар  шығармашылық  шебер-

лік пен өріле қолданылады. Прозалық туын-

ды лар дың  мазмұн  мен  пішін  жүйе сін де гі  

поэтикалық  заңдылықтар  (тақырып  пен  

идея,  сюжет  пен  композиция,  кейіп кер лер-

ді  даралау,  мінездеу,  стильдік-тілдік  көр-

кем  кестелер,  т.б.)  көркем  шындық  жи нақ-

тауларымен  жазылған.  Тіршілік  қоз ға лы-

сын дағы  дара  қасиеттерді,  құбылыстарды 

көркемдік-эстетикалық дүниетаным көрі гін-

де шыңдап, өмір шындығы мен суреткерлік 

қи ял  желілерін  сабақтастыру – ойшыл  қа-

лам герлердің  шеберлік  ұстанымы.  Бұл 

орай да,  жазушы  Совет-Хан  Ғаббасов  шы-

ғар  ма ла рындағы  романтикалық-күрес кер-

лік    қи ял  же лілерінің  ұлттық  жəне  жал пы-

адам заттық  мəңгілік  арман,  үміт,  се нім  

ұш  қын дары  екендігі  айқындалады.  Бұл  

фоль клордағы  қиял-ғажайыптық,  мифо-

ло гия  лық  сарындардың  шынайы  өмірде 

жү зе  ге     асқан  жалғасындай  сезіледі.  Со-

ны  мен   бір  ге,  бұл  сарындар  дарынды  жазу-

шы   Махамбет  сыйлығының  лауреаты 

Совет-Хан  Ғаббасовтың  жауынгер-батыр 

ақын  Махамбет  Өтемісұлы  поэзиясындағы 

өр шіл   романтикалық  рухты  лирикалық 

қаһар  ман  дай  шынайы  болмысын  көз  алды-

мыз ға  əке ле ді:  

1. Мен – қарақұстан туған қалықпан,

   Сөйлер сөзге жалықпан [3 ,50].

              («Еріскендей ер болса» өлеңінен)

2. Шамдансам, шалқамнан түсер асаумын,

Шамырқансам, шатынап сынар болатпын [3, 53].

(Осы аттас өлеңінен)

3. Белгілі туған ер едім,

Беліме садақ асынған,

біріндеп жауды қашырған.