ТАНЫМАЛ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ, КӨРКЕМДІК-ЭСТЕТИКАЛЫҚ

20

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

(«Күн  астындағы  Күнікей  қыз»),  Кендебай 

(«Кендебай  батыр»),  Ерназар,  Кенжекей 

(«Ер  Төстік»),  батырлар  жырларындағы 

(Қобыланды,  Алпамыс,  Қамбар,  Тарғын, 

Қарлыға,  Құртқа,  Гүлбаршын,  Ақжүніс, 

т.б.),  лиро  –  эпос  дастандарындағы  (Баян, 

Жібек,  Айман,  Шолпан,  Таңсық,  Қозы, 

Қодар,  Сарыбай,  Қарабай,  т.б.)  кейіпкерлер 

қа зақтың ататек – анатек ұрпақтары жал ғас-

тығы жүйесіндегі тұрақты қойылатын есім-

дерге айналғаны мәлім. Бұл – сөз өнері шы-

ғар маларындағы  халықтық  –  эстетикалық 

дү ниетаным тұтастығының болмысы. 

Әдеби  кейіпкерлер  –  сөз  өнері  мұ ра-

ла рындағы 

халықтың 

психологиялық, 

әлеу меттік  дүниетанымын  ұлттық  –  этно-

графиялық  дәстүрлерін  танытатын  тұл ға-

лар.  Сондықтан,  фольклор  мен  әдебиет  ту-

ын дыларындағы  кейіперлердің  тұрмыстық 

–  әлеуметтік  қарым  –  қатынастар  аясында 

ұмы тылмас есімдерге айналғаны да дәстүрлі 

жағ дай болып қалыптасты. 

Құран  Кәрим  кітабындағы  бір  жүз  он 

төрт  сүредегі  аяттарда  орын  алған  сю жет-

тер (Қараңыз: Құран хикаялары. – Алматы: 

Жалын 1992, -224 б.) ізімен әлем әде биетте        -

рін дегі  талай  шығармалардың  нә зи ра лық 

үр  діспен дүниеге келгені белгілі. Адам Ата, 

оның   екі ұлы Қабыл мен Абыл, Нұх, Ибраһим, 

Сымайыл,  Жақып,  Жүсіп,  Мұса,  Дәуіт, 

Сүлеймен,  Мәриям,  Зұлқарнайын,  т.б.  тұл-

ға лар  Құран  Кәримде  баяндалған  оқиғалар 

ізі мен әртүрлі жанрлардағы туындылардағы 

әде  би кейіпкерлерге айналды. Ал, Мұхаммед 

Пайғамбарымыз,  оның  әкесі  Ғабдолла, 

анасы Әминә, зайыбы Хадиша және қыздары 

Рахима,  Зейнеп,  Гүлсім,  Фатима,  Махбүбі, 

жас тай  қайтыс  болған  ұлдары  (Әбілқасым, 

Таһир)  туралы  тарихи  оқиғалар  негізінде 

бая ндалатын шығармалар да мол. Мұхаммед 

пай ғамбарымыздың  сахабалары  (Әбубәкір, 

Омар, Оспан, Әли т.б.) туралы оқиғалар да 

көп теген шығармаларға арқау болып келеді. 

Яғ ни  Құран  Кәрим  кітабындағы  сюжеттер 

мен  Ислам  тарихына  арналған  оқиғалар 

бой ын  ша жазылған әдеби тек түрлері (эпос, 

ли  рика, драма) жанрлары шығармаларының 

ке  йіпкерлері  халық  жадына  әбден  сі ңіс ті 

бо лып  қалыптасты.  Құран  Кәрим  кі та бын-

да ғы  және  ислам  діні  тарихына  бай ла ныс-

ты  шығармалар  кейіпкерлері  мұ сыл ман  ха-

лықтарының  бұрынғы,  қазіргі  және  бо  ла-

шақ тағы  оқырмандарының  мәңгілік  сү  йікті 

кейіпкерлері болып қала беретіні ақи қат. 

Түркі 

өркениеті 

ескерткіштеріндегі 

(VI  –   VIII  ғ.ғ.),  IX  –  ХІ  ғ.ғ.  (Қорқыт  Ата, 

Әбунәсір Әл – Фараби, Қожа Ахмет Иасауи, 

Ахмед  Иүгінеки,  Жүсіп  Баласағұн,  т.б.), 

ХІІ  –  ХVIII  ғ.ғ.  (Сыпыра,  Асан  Қайғы, 

Шалкиіз,  Қазтуған,  Доспамбет,  Марқасқа, 

Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар т.б.) ақын – жы-

раулары  поэзиясындағы  лирикалық  ке йіп-

керлер  де  әдеби  дамудың  көркемдік  жал-

ғастығын дәлелдеді. Ал, ХІХ – ХХ ғ.ғ қа зақ 

әдебиеті  дамуындағы  лирикалық,  эпи ка-

лық  кейіпкерлер  ұлттық  және  әлемдік  әде-

би  даму  сабақтастығын  танытты.  Дулат, 

Махамбет,  Шортанбай,  Сүйінбай,  Базар, 

Мұрат,  Майлықожа,  Әсет,  Біржан,  Ақан, 

Шәңгерей,  Шәді,  Ақыт,  Тұрмағамбет,  т.б. 

ақындар  шығармаларындағы  ли ри ка лық 

қаһармандардың  сыншыл  және  ди дак-

тикалық  –  философиялық  болмысы  ха лық-

тың шынайы қабылдау ықыласына ие болды. 

Ақын  –  жыраулар  шығармаларындағы  ли-

ри калық  кейіпкерлер  аттарынан  айтылатын 

ав торлық толғаныстар халықтық тәлім –тәр-

бие  мұраттарының  насихат  құралы  бол ды, 

жыршы – термешілердің орындауы ар қы лы 

үнемі тыңдаушыларының ынталы ықы ла сы-

на орай жырланып келеді.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың ба-

сын дағы ұлттық әдебиетіміздің туындылары 

қор шаған  әлеуметтік  орта  шындығын  көр-

кем дік  таныммен  қамтыған  сипатымен  ай-

қын далды. Хакім Абайдың, оның көркемдік 

дәс түрі  ізіндегі  Шәкәрімнің,  Мағжанның, 

Ахмет тің,  Жүсіпбектің,  Міржақыптың, 

Сұлтанмахмұттың, Бернияздың, т.б. ақын – 

жа зушылардың  туындылары  классикалық 

үр діс тұғырының ұлттық топырақтағы сым-

ба тын қалыптастырды. 

Хакім  Абайдың  шығармаларындағы  қа-

зақ тағдыры үшін күйзелген, тебіренген ли-

21

ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТ

ри  калық қаһарман тұлғасы – әдебиетіміздегі 

клас сикалық  көркемдік  үлгінің  нақты  кө рі-

нісі.  Ақынның  «Қалың  елім,  қазағым,  қай-

ран  жұртым!»  деп  тебіренген  лирикалық 

қа һарманының  күйзелісі  –  ғасырлар  бойы 

қа лыптасқан  қазақ  сөз  өнері  мұралары 

кей   іпкерлеріне  ортақ  Азаматтық  –  Отан-

шыл дық  көңіл  –  күй  психологиясының 

ор тақ  сарыны.  Ақынның  сатиралық  өлең-

де ріндегі  мансапқорлар,  бой  күйездер,  екі-

жүзді  өсекшілер,  күншілдер  т.б.  –  бә рі  де 

оқырмандарға,  тыңдаушыларға  шы на йы лы-

ғымен танылған поэтикалық бейнелер. Абай 

поэмаларындағы кейіпкерлер де өмір шын-

дығының  қайшылықтарын  дәлелдеген  жан 

жүйелік  болмыстарымен  ұрпақтар  тәр бие-

сін де елеулі қызмет атқарып келеді. 

Әдебиет  тарихындағы  көркем  шы ғар-

ма  лардың  кейіпкерлерінің  танымал  болуы 

–  сол  туындылар  халықтың  зор  ықыласпен 

жан  –  жүйесіне  қабылдауының  нәтижесі. 

Қа зақ  сөз  өнері  мұраларының  көркемдік 

дәс түрі  жалғастығы  жүйесіндегі  осы  дә-

не кер  желінің  ұлағаты  айқын.  Көрнекті  ту-

ындылар  авторларының  өздерінің  шы ғар-

ма ларындағы кейіпкерлері арқылы халыққа 

кең  танымал  болуы  әлеуметтік  құбылысқа 

ай налды.  Мысалы,  Қамар  есімін  естігенде 

–  Сұлтанмахмұт,  Құнанбай,  Абай,  Тоғжан, 

Әйгерім, Қарагөз аталғанда – Мұхтар Әуезов, 

Ботагөз, Асқар, Сұлушаш, Алтай туралы ай-

тыл ғанда  –  Сәбит  Мұқанов,  Ақан,  Құлагер 

ар қылы  –  Ілияс  Жансүгіров,  Мырқымбай, 

Раушан, Берен дегенде – Бейімбет Майлин, 

Ұлпан,  Ақлима,  Ақтоқты  айтылғанда  – 

Ғабит Мүсірепов тұлғалары көз алдымызға 

елес тей қалатыны ақиқат. 

Дүниежүзі  халықтарының  да  сөз  өнері 

мұ раларындағы ондаған кейіпкерлер жалпы 

адам заттық  ортақ  рухани  құндылықтар  қа-

та рында  сақталып  бүгінгі  заманға  ұласты. 

Гомер дің «Илиадасындағы» (б.з.д. ІХ –VIII 

ғ.ғ.)  басты  кейіпкерлер  Ахилес,  Гектор, 

Парис,  Елена,  «Одиссеясындағы»  (б.з.д. 

 VІIІ  –VII  ғ.ғ.)  Одиссей,  Пенелопа,  Те ле-

мах  бейнелері  ежелгі  замандардан  бү гін-

гі  күндерге  дейін  әрбір  жаңа  буын  оқыр-

ман дардың  жүректерінен  берік  орын  алу-

мен  келеді.  Дон  Кихот  пен  Санчо  Панса 

Испания  жазушысы  Сааведра  Мигель  де 

Сервантесті  (1547-1616),  Шерлок  Холмс 

ағыл шын  жазушысы  Артур  Конан  Дойлды 

(1859-1930),  Отелло,  Дездемено,  Ромео, 

Джульет та  ағылшын  жазушысы  Уильям 

Шекспир ді  (1564-1616)  ойымызға  түсіреді. 

Де мек, көркем шығарма кейіпкерінің та ны-

малдылығы – сол туынды авторының да та-

ным кепілі. 

Әдебиет  тарихындағы  көркем  шы ғар-

малардың  кейіпкерлерін  күнделікті  тұр-

мыс тық – әлеуметтік ортадағы тектес адам-

дар ға  баламалай  сөйлеу  үрдісі  де  мәлім. 

Бұ дан  әрине,  сол  туындылардың  халықтық 

қа былдауға  ие  болған  шынайылығын  кө-

ре міз.  Мысалы,  Ф.М.  Достоевскийдің 

Раскольникові,  А.С.  Пушкиннің  Татьянасы, 

Онегині,  М.Ю.  Лермонтовтың  Печорині, 

Бэлласы  күнделікті  тұрмыстағы  осындай 

тағ дырлы  адамдарға  баламаланып  айты ла-

ды.  Қазақ  әдебиетіндегі  Бейімбет  Майлин-

нің «Даудың басы – Дайрабайдың көк сиы-

ры»  әңгімесінің  осы  тақырыбы  да,  ондағы 

ке йіпкері де қазіргі уақытта да сол шығарма 

оқи ғасымен үндес мәселелерге байланысты 

тұ рақты  қолданылып  жүр.  Бейімбеттің 

«Гүл денге ауыл – гүлденеміз бәріміз» ат ты 

өлеңнің  осы  тақырыбы  да,  ондағы  ли ри-

калық кейіпкер толғаныстары қазіргі за ман-

ғы мемлекеттік қоғамдық – әлеуметтік көз-

қа растарға  арқау  болып  жиі  айтылады.  Ал, 

Сәкен  Сейфуллиннің,  Ілияс  Жансүгіровтің 

ли рикалық  өлеңдері  мен  эпикалық  шы-

ғар маларындағы  кейіптеулік,  символдық 

бей нелеулер  (дала,  тұлпар,  арғымақ,  сәй-

гү лік,  домбыра,  аққу,  сұңқар,  қыран,  т.б.) 

ро мантикалық,  ұлттық-этнографиялық  са-

рындардағы шығармаларға дәстүрлі жал ғас-

тық пен қолданылуда. 

Қазақ  әдебиеті  тарихына  қайта  оралған 

арыс тарымыздың  кейіпкерлері  Батыр  Баян, 

Кенесары  –  Мағжанды,  Қартқожа,  Ақбілек 

–  Жүсіпбекті,  Жамал  –  қазақты  ояну-

ға  шақырған  лирикалық  қаһарман-ақын 

Міржақып ты халқымыздың оқырмандық қа-

22

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

былдау әлеміне енгізді. Әрине, ұзақ жылдар 

бо йы қазақ оқырмандарына беймәлім болып 

кел ген алыптар шығармаларының ұрпақтар 

жа дына орнығуы жолындағы насихаттың ке-

ңе йе тереңдей түсуі тиіс. 

Қазіргі  қазақ  әдебиетінде  халықтың  дү-

ниетанымын осылайша жаулаған, көңіл-күй-

ді  баураған,  тұрмыстық  қарым-қатынастар 

жү йесінде  сөйлеу  тілінің  баламалы  ора-

лым дарына  айналған  кейіпкерлер  бар  ма? 

Қа зіргі  қазақ  әдебиетіндегі  поэзия,  проза, 

дра матургия  салаларындағы  шығармалар 

шо ғырында халықтың қабылдау ықыласына 

ие  болған  кейіпкерлер  кімдер?  Әрине,  бұл 

сұ рақтарға жауаптарды миллиондаған оқыр-

ман дар бере алады. Біз бұл сұрақтарды ой-

түрт кі ретінде ғана айтып отырмыз. 

Қазақ  жастарының  1986  жылғы  ұлттық-

азат тық  бағдарындағы  көтеріліс  тұрпатты 

бас көтеру оқиғасынан кейін (90-жылдардың 

ор тасына дейін) ақын Есенғали Раушановтың 

«Қа ра бауыр қасқалдақ» атты жыры ән-өлең 

тү рінде  қазақ  ауылдарындағы,  қалалардағы 

той ларда, ойын-сауық кештерінде – мек теп-

тер дегі, жоғары оқу орындарындағы мәдени-

әде би бас қосуларда үнемі орындалды.

Тіпті осы ән-өлеңнің әуенімен тойға, кеш-

терге қалыптасушылар түгел билейтін. Сим-

вол дық  өлеңдегі  астарлы,  меңзеулі  бейнелі 

сөз дер,  тіркестер  жұртшылдықтың  ішкі 

жан дүниесіндегі көңіл-күйді жеткізген еді. 

Мең зеулі мағыналы «қасқалдақ» сөзімен қа-

зақ тың ұлттық рухы, «сиреп кеткен тоғай», 

тір кесімен  әлсірей  бастаған  ұлттық  діл, 

ата-бабалық  айбын  бейнеленді.  Өлеңдегі 

«са зың»,  «ұя»,  «айдын»,  «көл»,  «босаға» 

сөз  дерінің  ортақ  поэтикалық  мағынасы  – 

қа  зақтың атамекені, шекараларын ата-ба ба -

лар белгілеген, қорғаған кең – байтақ да ла-

сы.  «Адасып  келген  шүрегей»  тіркесі  мен 

«бас қаға» сөзі арқылы Қазақ Жерін, хал қы-

мыз  ды  басқа  мемлекеттен  келіп  иеленген, 

би  леп-төстеген 

жатжұрттық-империялық 

отар лау  басқару  жүйесінің  озбыр  өкілдері 

бей  неленді.  Лирикалық  шығармадағы  ке й-

іп керлердің  қазіргі  кездегі  халықтық-де мо -

кратиялық  ойлау  мен  сөйлеу  жүйесіндегі 

өмір шең болмысын осы шағын туындыдағы 

ро мантикалық сипатты лирикалық қаһарман 

то лғанысы арқылы тануға болады: 

Қара  бауыр  қасқалдақ,  қай  жаққа 

ұштың пыр-пырлап?

     Сазың қалды сәбидің еңбегіндей 

был қыл  дап.

Қара бауыр қасқалдақ, қасқалдағым, 

кері қайт,

Сиреп кеткен тоғайға «Қамықпа!» 

деп көңіл айт!

Ұя қалса иесіз, айдын үшін сол 

қайғы,

Адасып келген шүрегей көлдің сәні 

болмайды.

Өз босағаң бұл жердің тауы, белі, 

төбесі,

Босағасын басқаға тастай ма екен, о 

несі?

Қасқалдағым, кері қайт!

(Раушанов  Есенғали.  Шолпан  жұлдыз 

туғанша: Өлеңдері мен поэмалар. – Алматы: 

Жалын, 1988, -27 бет)

Қазіргі уақыт – Қазақ халқының әлемдік 

өр кениет  деңгейінде  ұлттық  болмысын 

ке  мелдендіре  танылуға  ұмытылыс  сәті. 

Мемлекетшілік,  мемлекетаралық  қарым-қа-

тынастарда,  материалдық  және  рухани  мә-

де ниет  салаларының  барлығында  қазақша 

жа зуды, сөйлеуді толық қалыптастыру үшін 

қа зақ әдебиеті тарихының бұрынғы, қазіргі 

туын дылары кең көлемде насихатталуы кү-

шейтілуі  тиіс.  Ұлттық  рухты  көтеруде  көр-

кем әдебиеттен артық қуатты құрал жоқ. Ұлт 

әде биетінің  ұстаздары  Абайдың  «Ғылым 

тап пай  мақтанба,  орын  таппай  баптанба!» 

Ыбырайдың  «Қатарың  кетті-ау  алысқа  – 

ай,  ұмтылыңыз  қалыспай!»,  Міржақыптың 

«Көз іңді аш, оян, қазақ, көтер басты», «Қа-

зағым, енді жату жарамас-ты» деген ша қы-

ру лар  айтқан  лирикалық  қаһармандары  бар 

шы ғармалар бүгін де, ертең де керек.

Бұл  орайда,  жекелеген  көрнекті  қа лам  -

герлеріміздің  кейіпкерлері  ақыл-ой  би ік тік-

те рін игерген, бостандық, азат тық күресі жо-

лындағы  қайсарлығын,  айбын ды лығын  жо-

ғалт паған  сипаттарымен  бейнеленгендігін 

23

ҰЛТТЫҚ  ӘДЕБИЕТ

үл  гі  етіп  ұсына  аламыз.  Қазақстанның  Ха-

лық  жазушысы  Мұхтар  Мағауиннің  «Көк 

мұнар»  романындағы  басты  кейіпкер  Еді-

ге  –  қазақтың  ежелгі  және  қазіргі  та ри хын 

сабақтастыратын  ата-бабалардың  ер лік, 

елдік  қасиетті  дәстүрлерін,  рухани  мұ ра ла-

рын  ұлтшыл  сезіммен  зерттеуші  жас  жігіт. 

Ол – әлемдік мәдениет қазыналарының бә-

рін  кең  қамтып  оқу,  меңгеру  жолындағы 

жі  герлі  ізденуші.  Едіге  –  өзін,  яғни  қазіргі 

за манғы  жас  қазақтың  шығармашылық  мұ-

ра тын отаншылдық ұлттық ұлы мақсат тұр-

ғы сында  бағалайтын  адам.  Жазушының 

бұл  кейіпкері  –  қазіргі  қазақ  жастары  ұс-

тан уы тиіс ұлттық мүдде тұғырнамасы көз-

қа растары  жинақталған  тұлға.  Оның  ішкі 

мо нологтары  да  іс-әрекеттерінің  бағдарын 

аң ғартады:  «Менімше  өнер  адамы  қанша 

бер генімен  ғана  емес,  өз  мүмкіндігін  қан-

ша лық  іске  асырғанымен  де  бағалануы  ти-

іс.  Өйткені  талант  –  табиғат  сыйы,  бо йы-

на  талант  дарыған  жан  –  пайғамбар  іс пет-

тес,  оған  ерекше  миссия  жүктелген;  оның 

өмірі  өзінікі  емес,  елінікі,  сондықтан  күй-

кі  тірлікпен  күн  өткізбей,  бойындағы  бар 

күшін  ретімен,  қажетті  істерге  ғана  жұм-

сап,  ақылы  мен  білімін,  талантын  бір-ақ 

мақ сатқа-халқына  қызмет  ету  жолына  ғана 

ба ғыштауы  тиіс;  өзінің  бойында  үлкен  қа-

білет  барын  біле  тұра  бос  шашылған  адам 

- қылмыскер; ондайлар тамұқ отына қақ та-

лып, Отанын сатқан азғындармен қатар жаза 

ше гуге лайық» (Мағауин М. Таңдамалы шы-

ғар малар:  2  томдық.  –  Алматы:  Жазушы, 

1990. Т.І: Әңгімелер, роман, 263-бет). 

Қазіргі  қазақ  әдебиеті  шығармаларының 

ке йіпкерлері-әлемдік өркениеттегі ма те риал-

дық  және  рухани  мәдениет  қазыналарын 

жан-жақты оқып игерген, халқымыздың ата-

бабалар қалыптастырған сан мыңдаған жыл-

дар дан  жеткен  асыл  дәстүрлерін  мәңгілік 

бо лашаққа  жалғастырушылар.  Мұхтар 

Мағауин романының бас кейіпкері жиырма 

үш жастағы аспирант Едіге шығармашылық 

өнер жолын жүздеген шақырымдары бар ма-

ра фонға  баламалайды,  қазақ  жастарының 

осын дай әлемдік бәйгеде қалай да озық бо-

луы керектігін айтады: «Ал, өнер жолы – қар-

тай дым деп отыз жасында саптан шығатын 

спринтерлік  те,  стайерлік  те  дистанция 

емес.  Ол  –  сенің  бүкіл  өміріңе  созылған 

әл денеше  жүз  шақырымдық  марафон.  Ол 

–  өз ің  өлген  соң  рухың,  тіршілікте  жазған 

шы ғармаларың  одан  ары  жалғастыратын 

мың даған, он мыңдаған, миллиондаған ша-

қырымдық  марафон.  Кім  шыдамақ  оған? 

Кімнің  рухы  соншама  сынға  төзбек?  Шы-

да ғандар,  төзгендер  болған.  Орыста,  не-

міс те,  ағылшында,  французда.  Ал,  қазақта 

ше?...  Ұмыттық.  Жоқ.  Бірақ  мен  –ерекше 

ту ған  адаммын.  Менің  ойымда  Елтеріс, 

Естемирлер,  Күл  Тегіндер  заманындағы 

көш пенділердің  қаны  бар.  Құла-Шора  де-

ген ді естіп пе ең? Естіген жоқсың. Мен сол-

мын» (аталған кітаптың 352-беті). 

Міне, бүгінгі әдеби шығармалардың ке й-

іп керлері де, прототиптері де осындай ұлт-

тық  өршіл  пиғылдағы  мінез-құлық  пси хо-

логиясымен оқырмандарына серпіліс ық па-

лын жасайтын кейіпкер-тұлғаларымен да ра-

лана танылғаны керек. 

Қазіргі қазақ поэзиясының лирикалық қа-

һар манын  біз  ақын  Темірхан  Медетбектің 

«Көк  түріктер  сарыны»,  «Күлтегін», 

«Тоныкөк», «Махамбет рухының монологы» 

жә не т.б. шығармаларындағыдай ұлттық кө-

ңіл  -  күй  сарыны  айбынды  романтикалық 

кей   іп кер сипатында көргіміз келеді. Темірхан 

Медетбек ақынның шығармаларындағы ли-

ри калық қаһарман қазақ халқының сонау ар-

ғы  Күлтегіні,  Тоныкөгі,  берідегі  Абылайы, 

Кенесарысы,  Махамбеті  болып  тұлғалана 

та нылады. Ақынның лирикалық қаһарманы, 

Махамбет рухының бүгінгі ұрпақпен тұ тас-

қан тұлғасы сипатымен айбарлана толғайды: 

Бостандық алған елімнің, 

Асып тұрды айбары.

Күміс болды құйылған, 

Қыздарымның тұлымы. 

Алтын болды құбылған, 

Ұлдарымның айбарлы. 

Мен Махамбет Рухы! 

Азаттығымен елімнің, 

Мен осылай табыстым. 

Мен осылай қауыштым! 

24

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

(Медетбек Темірхан. Махамбет рухының 

мо нологы // Ана тілі,№24, маусымның 19-ы, 

Қой жылы 2003, 10-бет). 

Темірхан  Медетбектің  кейбір  өлеңде-

рін   дегі  («Құлқынның  құлы»,  «Астан-кес-

тен  дүние»)  лирикалық  қаһарман  қа зір гі 

әлем дегі  және  өз  ортамыздағы  жа ғым сыз 

қасиетті  адамдардың,  озбыр  саясат  қақ-

ты ғыстарының 

жалпыадамзатқа 

ти гі-

зіп  жатқан  қасіретіне,  зардаптарына  күй-

зеледі.  «Құлқынның  құлы»  (Егемен  Қа-

зақ    стан  №334,  27.12.2003  ж.)  өлеңінде  «қу 

құл қынға  құл  болған»  осы  заманғы  көп-

те ген  пенделерге  ортақ  жиіркенішті  қа-

си ет тер  жинақтала  жырланған.  Өлеңдегі 

ли  рикалық  қаһарман  –  ұлттық  ділі  таза 

сақ  талған  нағыз  мәрт  қазақтардың  көр кем-

дік  жинақтаумен  сомдалған  тұлғасы.  Ал, 

сыншыл  тілдің  поэтикалық  ойдың  ны са-

нын дағы бейнелерден қазіргі заманғы өз ор-

тамызда, елімізде жүрген «мәңгүрттерді, көз-

қамандарды танимыз. Ақынның тілімен айт-

қан да  халықтың  қамын  емес,  өз  құлқынын 

«дү ниенің,  қу  қарынның,  ақшаның  кісенсіз 

құ лы болған», ел байлығын «Жұтқан са йын 

жұтап жұмыры, тыққан сайын араны ашыл-

ған» осындай құбыжықтардың адамгершілік 

– имандылық қағидаларын таптаған зар дап-

та ры айқын суреттеледі:

Жын сияқты серуені, сейілі, 

Ін сияқты тап-тар ниет, пейілі.

Ел мен жерді есіне де алмайды, 

Құл адамда ес бола ма тәйірі! 

Байлық үшін бәрін, бәрін ұмытып,

Батпақ құрлы санамайды тұнықты.

Күші жетсе – жүн сияқты қанарлап,

Сатар еді аспандағы бұлтты. 

Мұз сияқты ызғар жатыр үнінде, 

Құз сияқты ызбар жатыр түрінде 

Қу  құлқынның,  қу  байлықтың  жо-

лы на,

Талақ еткен тілін, дінін, ділін де, 

Дүниені қарпып, обып асаған,

Қалай оны жаратты екен Жасаған. 

Ертелі-кеш домалатқан тезекті, 

Қара қоңыз секілді ғой осы адам. 

Міне, қазіргі кезеңдегі әдебиетіміздің ең 

жа ғымсыз  кейіпкері  осы!  Осындай  әдеби 

ке йіп керге прототип болатын ондаған адам-

дар өріп жүр маңымызда! Лирикалық өлең-

дер де,  эпикалық  поэмаларда,  прозалық 

әң гі мелерде,  повестерде,  романдарда,  дра-

матургиялық  шығармаларда  (драма,  ко ме-

дия,  трагедия,  т.б.)  біздің  заманымыздың 

адам дары  мінез-құлық  психологиясының 

күн гейлі  және  көлеңкелі  жақтары  шынайы 

бол мысымен  суреттелсе  екен!  Осы  орайда, 

Мұхтар Мағауиннің қазіргі қазақ әдебиетінің 

даму  деңгейіне  берген  байсалды  бағалауы 

қа ламгерлердің  қазіргі  заман  келбетін  бей-

не леуде  біраз  туындылар  жазғандығын  да 

аңғартады:  «Ақиқатына  келсек,  сан  жа ғы-

нан емес, сапа жөнінен алсаңыз, бүгінгі Тә-

уел сіздік заманының әдебиеті бұдан он бес, 

жиырма жыл бұрынғы қатал цензура, рухани 

қыспақ замандағы әдебиеттен қай тұрғыдан 

алғанда  да  әлдеқайда  өрелі»  (Мағауин  М. 

Ұлт сыздану ұраны: Зарлы толғау // Жұлдыз 

2004,  №7,  138-бет).  Қаламгердің  осы  зар-

лы  толғауында  бүгінгі  әдеби  дамудың  көр-

некті  туындылары  қатарында  атаған  шы-

ғар малары  (Б.Тілегеновтің  «Қара  жел», 

«Сек сен  алтыншы  жыл»,  Қ.Жұмаділовтің 

«Да рабоз»,  О.Сәрсенбаевтың  «Шеңбер», 

Б.Мұқаий дың  «Өмірзая»,  Т.Сәукетайдың 

«Ай 

қараңғысы» 

атты 

романдары, 

Т.Медетбектің «Көк түріктер сарыны» жыр 

кі табы  және  т.б.  ондаған  қаламгерлердің 

соң  ғы  жылдардағы  туындылары)  арқы лы 

қазақ  әдебиеті  дамуындағы  жаңа  кейіп кер-

лердегі  оқырмандардың  қабылдау  әлемі не 

ұсынылды. Бұлар – ұлттық әдебиет да муы-

ның болашағына сеніммен, үмітпен қарауға 

же телейтін, көңілге жұбаныш әкелетін көр-

сет кіштер. 

Алайда, біздің алаңдап жүргеніміз - қазақ 

әде биетіндегі соңғы 15-20 жыл көлеміндегі 

туын дылар кейіпкерлерінің сөз арқауындағы 

ұлт тық және әлемдегі әдебиет дәстүріндегі-

дей  ха лықтық  қабылдау  кеңістігінде  онша 

да ра лана  танылмайтындығы.  Мемлекеттік 

сый  лық алып жатқан туындылардың, кітап   -

тардың  халықтық  сұраныспен  қызу  тал қы-

лануы,  оқылуы  солғындау!  Сонау  ХХ  ға-

сыр  дың  30-жылдары  Саттар  Ерубаевтың 

“Ме нің 

құрдастарым” 

романындағы 

25

ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ

Рахмет  Дәуірұлы,  70-жылдардағы  Әзілхан 

Нұршайықовтың  “Махаббат,  қызық  мол 

жыл дар”  романындағы  Ербол,  Меңтай 

сын  ды  кейіпкерлердей  болып  қазіргі  ту-

ын  дылардың  кейіпкерлері  неге  кеңінен  та-

нымал  болмайды?  Біздіңше,  туған  әдебие -

ті міздің  ХХ  ғасырдың  90-жылдарынан 

бер гі  дамуындағы  жаңа  жазылған  көр нек ті 

туындылардың  жалпыхалықтық  тал қы ла-

ну ын  сол  арқылы  насихатталуын  әлсіретіп 

ал ған  секілдіміз.  Орта  мектеп  пен  арнаулы 

ор та,  жоғары  оқу  орындарында,  бұқаралық 

ақ парат құралдарында (газет, журнал, радио, 

те леарна,  т.б.)  қазіргі  қазақ  әдебиетіндегі 

көр некті  туындылар,  олардың  кейіпкерлері 

ту ралы талқылаулардың, пікір алысулардың 

жү йелі, жиі өткізілуінің игі әсер етері ақиқат. 

От басыларындағы  оқырмандық  ықпалдың 

да балаларға тікелей әсер ететіні мәлім. 

Қорыта  айтқанда,  ұлттық  әдебиеттің 

таң даулы  туындыларының  көркемдік  -  эс-

тетикалық  ұлағаты  арқылы  рухани  мә де-

ниетіміздің  мәңгілік  жолы  болашаққа  жал-

ға  сады.

ӘОЖ 39. 394

Р.К. Оразова

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың шығыс тілдері кафедрасының

аға оқытушысы

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: