Бас редактор

69
ҰЛТТЫҚ РУХАНИЯТ
ƏОЖ 111.1(09)
Б.М.Аташ
Абай атындағы ҚазҰПУ магистратура жəне PhD докторантура институты, 
саясаттану жəне əлеуметтік философия кафедрасының доценті, философия 
ғылымдарының докторы
Н.Б.Маханова
Абай атындағы ҚазҰПУ Интеллектуалды ұлт қалыптастыру ҒЗИ эксперті
ҰЛТ РУХАНИЯТЫНДАҒЫ БІРЛІК ИДЕЯСЫНЫҢ ТОЛҒАНЫЛУЫ ЖƏНЕ 
ОНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСТАРЛАРЫ
Бұл мақалада Бірлік идеясының деңгейлері көрсетілді. Оның достық, туыстық, жанұялық, 
рулық, ұлттық жəне жалпыадамзаттық шеңберлері алғаш рет ұсынылды. Ол қазақ руханияты 
мен мұралары бойынша мысалдармен дəлелденді.
Түйінді сөздер: бірлік, ұлттық идея, ұлт бірлігі, жалпытүркілік, рухани құндылықтар.
В  статье  показывается  уровни  идеи  Единства.  Ее  дружеские,  родственные,  семейные, 
родовые, национальные и общечеловеческие рамки предлагаются впервые. Это доказывается 
примерами из наследия казахской духовности. 
Ключевые  слова:  единство,  национальная  идея,  единство  наций,  общетюрский, 
духовные ценности.
The paper shows the levels of the idea of Unity. Its friendship, kinship, family, tribal, national 
and common to all mankind frameworks are suggested for the fi rst time. This is demonstrated by 
examples from the heritage of the Kazakh spirituality.
Keywords: unity, national idea, unity of nations, common Turkic, spiritual values.
Қазақ дүнетанымында Бірлік тұрмыстық-
əлеу меттік,  саяси-мəдени,  этикалық-эсте-
ти калық  негізде  құрылатын  кең  ауқымды 
тү  сі нік.  Оның  осы  салалар  бойынша  бі-
рін-бірі  қамтитын  өзіндік  бір  шеңберлер 
жүйе сі  құрылған:  тұлғаның  толыққандығы, 
жанұялық үйлесімділік, ру бірлестіктері, ал-
ты  алаштың  тұтастығы,  жалпыадамзаттық 
бір лік  идея сы,  адам  мен  табиғаттың  үндес-
тігі, пенде мен құдайдың тоғысуы. 
Бірінші,  тұлғаның  сыртқы  келбеті  мен 
іш кі  жан  дүниесінің  бірлігі,  үйлесімділікке 
ке ліп  саятын  эстетикалық  тоқтам.  Халқы-
мыз  адамның  түр-тұрпаты,  жүріс-тұрысы-
мен  қатар  мінез-бейнелерінің,  рухани  дең-
гейінің  бір-біріне  сай  болуын  маңызды 
сана ған. Əйелдердің сұлулығы да ішкі маз-
мұнымен:  мінез-құлқымен,  ерік-жігерімен, 
ақыл-ойымен  толықтырылатын  кешенді 
туын  ды  деп  түсінілген.  Мəселен,  қазақ  са-
ха  ра сындағы  поэтикалық  мектептің  көр-
нек   ті  ойшылдарының  бірі – Майлықожа 
Сұлтанқожаұлы осы үйлесімділік пен үйле-
сім  сіздікті  жарыспалы  түрде  бейнелейді: 
«Іші-сырты  тең  сұлу,  Əйел  емес  үр  (хор 
қы зы)  деңіз»  немесе  «Іші-тысы  тең  жаман, 
Қап-қара батпақ лайлайды»[1,107б.].
Екінші саты – жанұялық-туыстық бірлікке 
келіп саяды. Бұнда да ер мен əйелдің өзін дік 
бір  ішкі  түсіністігі,  бір-біріне  деген  махаб-
баты ның мəңгілігі, түптеп келгенде, олардың 
бір  лігін  қамтасыз  ете  алатындығы  негізге 
алын  ған.  Шал  ақын  бұл  жайтты  былайша 
са лыс  тырып бейнелеп береді: «Жақсы қа тын 
алған ның тойы үйінде, Жаман қатын алған -
ның  соры үйінде». Жанұялық бірлік ке  ңейе 
ке ле,  қандастардың-туысқандардың  бауыр-
мал дылығына қарай ұласады. «Ағайын тату 

70
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
бол са,  ат  көп  болар,  Абысын  тату  болса  ас 
көп бо лар» деген мақал осының айғағы. 
Үшінші сатысы – рулық-қауымдық бірлес-
тік.  Қазақ  қоғамында  бір  атаның  балалары 
мен оның кейінгі ұрпақтары өсіп-өркендеп, 
жұп тарын  жазбай,  бір  рулы  елге  айналып, 
қыс та  қыстауға,  жазда  жайлауға  көшсе  де 
бір ге жүрген. Рулық қауымдастық кеңейе ке-
ле, олар үлкен бір ауылға айналған, қоныс із-
деп, ауып көшкендері де сол аймақтан əріге 
көп  ұзай  қоймаған.  Оның  белгілері  бүгінгі 
кү ні де сақталған. Осы жеті атаға дейін са-
бақ тасқан  рулық  тұтастықта  бəрі  бірін-бірі 
таны ғандығы  өз  алдына,  той-садақаларда 
ара ласып-құраласып,  біріне-бірі  қажет  ке-
зін  де жəрдем беріп, қуаныштары мен қай ғы-
ларын  бірге  бөлісіп,  тату-тəтті  ғұмыр  кеш -
кен. Бұл тұтастық «У ішсең, руыңмен» де  ген 
нақыл сөз арқылы бейнеленген. Алты алаш-
қа жайылған үлкен мерекелерде, сол рудың 
палуандары, ақындары мен күйшілері де «ру 
намысы» үшін бəсекеге түскен.
Төртінші саты – тұтас қазақ қоғамының, 
үш  жүз  бен  алты  Алаштың  тұтастығы  ар-
қылы  жүзеге  асатын  Ел  бірлігі.  Бұнда  руға 
бөліну  қалыс  қалып,  тұтас  қазақ  баласы 
ота ны  мен  жері  үшін  ел  басына  күн  туған 
сəт терде  біріге  түседі.  Демек,  сыртқы  жау-
лар  үшін  іштей  ынтымақтастық  пайда  бо-
луы  тиіс.  Оларды  біріктіретін  тұтас  ұлт-
тың  тарихи  тағдырының  ортақтығы,  бір 
эт нос  болғандықтан  туыстық-қандық  бай-
ла ныстар,  бірігіп  өмір  сүруге  жетелейтін 
ұжым дық  сана.  Бұл  бірлік  ортаңғы  буын 
бол ған мен,  өткен  тарихымызда  да,  қазіргі 
кез де  де,  келешекте  де  маңызды  құбылыс 
бо лып  саналатын  сол  ұлттың  түпкі  идеясы 
болып табылады.
Бесінші  саты – жалпытүркілік  идея. 
Ол  ке зінде  бір  бұтақтан  өрбіген,  кейіннен 
əлем ге  бытырап  кеткен  туыстас  түркі  тай-
паларының əрқайсысының өз алдына мемле-
кет  немесе  бірлестіктер  құрып  отырған 
қауым дарының  тұтасуы,  ынтамақтастық 
пен  бір лікте  болуы,  саяси-экономикалық 
қаты настары мен əлеуметтік-мəдени сұх бат -
тастығын  қамтамасыз  етуі.  Мысалы,  түр кі-
шілдік  идеясын  толғағандардың  бірі – ХХ 
ғасыр  басындағы  ақын  Мағжан  Жұмабаев 
бо латын: «Қосылып  батыр  түрік  балалары, 
Тап татпа,  жолын  кесіп,  тізгінге  орал»  не-
месе: «Бауырым, сен о жақта, мен бұ жақта, 
Қай ғыдан  қан  жұтамыз.  Біздің  атқа,  лайық 
па құл боп тұру. Кел кетелік Алтайға, ата ми-
рас алтын таққа»[2,55б.].
Алтыншы  саты – тұтас  адамзат  қоғамы-
ның  бірлігі.  Адамдардың  биологиялық  түр 
ре тінде  ортақ  қасиеттері  бойынша  ұжым-
дасуы. «Жер  –адамзаттың  ортақ  үйі»  немесе 
«алып  кемесі»  дегенге  келіп  саятын  ішкі  се-
зім оларды ерікті-еріксіз түрде біріктіреді. Бұл 
қазіргі  экологиялық  жағдайларда,  жа һан дану 
үрдісінде,  тұтас  ақпараттық-эко номикалық 
кеңістіктің  құрылуы  жағдайында  өзектілене 
түскен.  Абайдың  «Адамзаттың  бə рін  сүй 
бауырым  деп»,-деген  тұжырымы  жалпы-
адамзаттық бірлік идеясына келіп то ғы сады.
Жетінші саты – адам мен табиғат немесе 
адам  мен  əлемнің  тұтастығы  идеясы.  Кө не 
Антика дəуіріндегі стоиктер мектебі адам ды 
əлемнің  шағын  қайталанған  үлгісі  ық шам-
ғарыш деп түсінген. Қазіргі кездегі кванттық 
физика  да  тек  адам  мен  табиғат  қана  емес, 
бар лық  құбылыстардың  бір-бірімен  тығыз 
байланысты болатындығы, оның əрбір бөл-
ше гінің  тұтас  əлем  туралы  ақпараттарды 
бойы на сіңірген екендігі туралы академиялық 
емес  ғылыми  тұжырымдар  ұсынып,  оны 
дəйек теу үстінде. Қазақтардың он сегіз мың 
ға лам  туралы  түсініктері  де  олардың  əрбір 
ша ғын  бөліктерінің  де  бір-біріне  тəуелді 
екен дігі туралы ойды меңзейді.
Қазақ  халқындағы  ұлт  бірлігі – ұлттық 
идея ның негізгі саяси-əлеуметтік мəні. Хал-
қы мыздың  тарихы  мен  қазіргі  күнге  дейін 
сақталуының,  этностың  бар  болуының,  бү-
гін гі біздің, яғни, əрбіреуіміздің өмір сүр іп, 
осы  дүниеге  қазақ  болып  келуіміздің  алғы-
шарты  да  осы  ұлт  бірлігі  идеясына  тіке лей 
байланысты.
Түркі  халықтарының  ерекшелігі,  əлемде 
бас қа  халықтарда  мүлде  болмаған  жағдайы 
– қай та-қайта тарих сахнасына шығып, бір-
неше  рет  империялар  құруы,  одан  кейінгі 

71
ҰЛТТЫҚ РУХАНИЯТ
ХҮ  ға сыр дағы  қазақ  хандығының  құрылуы 
жə не  оның  бастапқыда  халықаралық  саяси 
сах нада  айтарлықтай  беделге  ие  болуы – 
Бір лік  идеясына  тікелей  байланысты.  Осы 
тұс та, «неге  бастапқыда,  ал  кейіннен  неге 
олай  болмаған»  деген  түйткіл  туындайды. 
ХҮІІІ  ға сырлар  шамасында  ел  ішіндегі 
мыз ғымастықтың  іргесі  шайқала  бастады, 
хан дар  мен  батырлар  арасында  алауыздық 
туды, сондықтан алты алашқа ортақ тұрақты 
əскер болмады. Бұл үрдіс бірнеше жылдарға 
созылды жəне бүгінгі күні де сарқыншақтары 
байқалып  отыр.  Ауызбірліктің  жоқтығы, 
хандыққа талас, руаралық тартыс, күншілдік 
сана саяси зияткерлерден бастап, қарапайым 
бұқара  халықтың  санасын  жаулап  алған 
жағымсыз  жəне  тұрақты  мінез-құлыққа 
айналды.  Оның  тамыры  да  тереңде  жатыр. 
«Қырық  пышақ  қыпшақ»  деген  сөз  содан 
қалған  жəне  ол  қоғамдық  өмірдің  барлық 
саласынан орын алады. Шыңғыс ханнан кейін 
оның  əулеттерінің  арасындағы  таққа  талас, 
қазақ хандығы тұсындағы билік үшін күрес, 
руға  бөлініп  өзара  қырқысу, «ағайының 
бар  болсаң  көре  алмайды,  жоқ  болсаң 
бере  алмайды»  деген  нақыл  сөздің  тууына 
алып  келген  қарапайым  халық  арасындағы 
күншілдік,  бүгінгі  күні  ұлғая  түскен 
жанұядағы  кикілжіңдер  т.б.  барлығы  қазақ 
қоғамындағы  зиялы  қауымды  алаңдатпай 
қоймады.  Əсіресе,  жоңғар  шапқыншылығы 
мен  орыс  отаршылдығы  тұсында  оның 
зардаптары  анық  байқалды.  Сондықтан, 
қазақ  халқының  осындай  жағымсыз  мінез 
бейнесіне байланысты руханиятымызда бір-
лікке  шақыратын  мақалдар  мен  мəтелдер, 
жыр лар мен өлең толғаулар, аңыз əңгімелер 
көп теп туа бастады.
Сырым  батыр  Нұралы  ханға  наразы  бо-
лып жүргенде «Аз бен көпті, ақ пен қараны, 
нашар мен мықтыны теңгере алмадың», – деп 
өкпелепті. Нұралыға бір кез келгенде Сырым 
амандаспай  жүре  беріпті.  Сонда  Нұралы: 
«Батыр! Қайырылып сəлем бергің келмейді, 
тасып  жүрсің-ау!»,-депті.  Сонда  Сырым: 
«Хан, тасып жүргенім жоқ, қазақ баласының 
басын қоса алмай сасып жүрмін» деген екен 
[3].  Бұл  тек  Сырым  батырдың  ханға  өк-
пелегенде айта салған сөзі ғана емес, қазақ 
қоға мының тарихындағы шындық жəне ке-
рі  тартпа  əдет.  Осыны  кезінде  жоңғарлар, 
хиуа лықтар,  орыстар  шебер  пайдаланды, 
қа зақ тардың  өздерін-өздеріне  айдап  салды, 
халқымыздың түпата тегін білуге тиістілігі, 
жеті атаға дейін қыз алыспайтындығы сияқ-
ты  тұрақты  тарихи  жадысын  рушылдық 
идео логиясына  айналдырып  жіберді.  ХХ 
ға сыр дың  басында  қазақ  халқының  зия-
лы лары  арасында  да  бірін-бірі  «Кеңес  үкі-
меті не  мынау  қарсы»  деп  ұстап  беретін 
быты раңқылық  сақталып  қалды.  Абайдың 
көре ген ділігі де осы тұста анық байқалады: 
«За ман ақыр жастары, Қосылмас ешбір бас-
тары, Біріне бірі қастыққа – Қойнына тыққан 
тас тары».
Тарихта  еліміздің  ішкі  бірлігінің  бұзы-
луы, бауырмалдық пен туысқандық шартта-
рының  сақталмау  жағдайларының  бүгінгі 
кү ні  де  кездесіп  отырғандығы  жасырын 
емес. Оның үстіне қазақ халқының ділін дегі 
жағымсыз психологиялық қасиет – «күн шіл-
дік» те бүгінгі заманға дейін жалғасын тау ып 
отырған құбылыс. Оның да тарихи-əлеу меттік, 
генетикалық-психологиялық өзін дік себептері 
бар.  Күншілдікті  «қан  арқылы  қалыптасқан 
мінез-құлық  бойын ша  жалғасқан  табиғи 
қасиет»  деп  түсін дірушілердің  пікірлерін 
мысалға алсақ, бір неше себептерін ұсынуға 
болады: көп əй ел алушылықтың салдарынан 
олардың  бір  ша ңыраққа  психологиялық 
тұрғыдан  сый ыса  алмай,  ауызбірлікте 
болмауынан. Осы құ былыстың «бір əкелі, əр 
түрлі ана лы» ұрпақтарға беріліп, олардың да 
бір-бірі не ана мүддесін қорғауға ұмтылысы 
жөні нен  қайшы  келуі.  Бұл – əсіресе,  тари-
хы мыз көрсеткендей, хандық билікке тай та-
ластардан  анық  байқалады.  Осыған  бай ла-
нысты халқымызда «тоқалдан туған» деп ата-
латын  əлеуметтік  кемсітушілік  орын  ал ған. 
Билік басындағы бұндай талас-тартыс қара-
пайым бұқара халық санасында солай бо луы 
тиіс құбылыс ретінде қалыптасып «үл гі» ре-
тінде  таралған.  Психоəлеуметтік  тұрғыдан 
бұл  құбылыс:  саяси  күншілдік  немесе  күн-

72
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
шілдік саясаты – билікке ұмтылыстың нəти-
же сі  өзгені  басты  бəсекелес  ретінде  таңдап 
алып,  оған  қарсы  айла-əрекет  ұйымдастыру 
бо йынша;  психологиялық  күншілдік – адам-
ның  ішкі қызғаншақтық сезімінен туын дау ар-
қылы; əлеуметтік күншілдік – қоғам дағы қай-
шылықтардан  туындаған  кек  алу шы лық  са-
наның негізінде құрылған деп ажы ра ты ла ды. 
Бірақ түркі-қазақ халқының тұтас тарихы 
тек  өзара  саяси-əлеуметтік  кикілжіңдерден 
тұрған деген түсінік тумауы тиіс. Себебі, ел 
бірлігі мен тұтастығын жырлаған идеологтар 
халқын  үнемі  ауызбіршілікке  шақырып 
отыр ған. Мысалы, Ақтамберді жырау «Бала-
ларыма өсиет» деп аталған толғауында қазақ 
ұрпақтарының татулығы мен бірлікте болуы 
тиіс  екендігін  насихаттайды,  оны  өсиет  ре-
тін де қалдырады: «Балаларыма өсиет: Қыз-
маңыздар  кепиет,  Бірлігіңнен  айрылма, 
Бір лікте  бар  қасиет.  Татулық  болар  береке, 
Қыл масын  жұрт  келеке,  Араз  болсаң  алты 
ауыз»[4,67-68бб.]
Бүгінгі бірлік идеясында, ұлттық, жалпы-
түркілік,  жалпыадамзаттық  деңгейлердің 
бə рі де өзектілігін жоймаған түйткілді мəсе-
лелердің бірі. Қазіргі кезде, Қазақ Елі өркениет 
көшіне ілесіп, мəдени-рухани дамудың жаңа 
сатысына  көтеріліп  келе  жатқан  шақта,  өз 
ұл-қыздарынан – тəуелсіздікті  нығайтуды, 
еліміздің  өркендеуіне  жұмыла  күш  салуды, 
дүниежүзілік  бəсекелестік  алаңында  өзінің 
ұлттық  тұғырынан  айнымауы  үшін  бірлесе 
қызмет  етуді  талап  етіп  отыр.  Сондықтан, 
Абай  сияқты  қазақ  қоғамының  əлеуметтік 
сын шыларының айтқан пікірлері мен ескер-
тулерін  жадымызға  ұстап,  алауыздық  пен 
күншілдік сияқты керітартпа əдеттерімізден 
ары лып,  болашаққа  мүдделестер  ретінде 
бір ге аттануымыз қажет. 
Тарих  тегершігі  адамзатқа  сынақ  жіберу 
не месе  табиғи  эволюцияға  бейімделу  та-
лап  тарын  ұсыну,  тіпті  болмаса,  өздері 
құ растырған  беталыс  аясында,  өзін-өзі 
танудың  жобасымен  үнемі-үздіксіз  ізденіс 
тағ дырын  тағайындаған.  Қазіргі  кездегі 
əлем дік жаһандану үрдісі өз кезегінде: эконо-
микалық-саяси,  мəдени-əлеуметтік,  рухани-
психологиялық  тұрғыдан  қауымдасудың 
үлгі сін  сабақтастырып  келеді.  Жаһандану 
құбылысы  бүгінгі  заманғы  əрбір  ұлт  мен 
ұлыстардың,  жалпыадамзаттың  біріңғай 
өмір  сү руді  жалғастыруының  өзекті  мəсе-
лелерінен  пайда  болған,  жалпы  алғанда, 
гума нистік  тұғырлы  болып  келетін  əлемдік 
интеграциялық  беталыс  болып  табылады. 
Осы тұста, ұлт мүддесі мен болашағы туралы 
пайымды пікір – соңғы жылдары қолға алы-
нып  жүрген  жалпытүркілік  бірлік  идеясы, 
демек, түркі халықтарының мəдени деңгейде 
өза ра  ұйысуы  мен  ынтымақтастығының 
жал пы нұсқасы. Бұл біріншіден, жаһандану 
жағдайындағы  түркі  халықтарының  рухани 
құндылықтарына сəйкес келмейтін əр түрлі 
жат  психологиялық  ықпал  өрісі  аясындағы 
идео логия лардан сақтану үшін қажетті бағ-
дар болып табылады. Шындығында, қазір гі 
адамзаттық идеологиялық кеңістік арна сын-
да, əрбір қауымдастық пен ықпалды күш тер 
өзінің  насихаттық-психологиялық  түсінік-
терін  жалпыға  таңуға  ұмтылу  үстінде. 
Мəсе лен,  еуропаландыру,  қытайландыру, 
америка ландыру тəрізді ықпалдармен қатар 
əр  түр лі  діндердің  насихатшылдық  əрекеті 
өріс тей  түсуде.  Осы  орайда,  қазақ  халқы 
жə не  басқа  да  түркі  халықтары  бұрынғы 
тари хи  дəстүршілдік  қағидасын  жəне 
оны  қазір гі  заманға  сай  қайта  жаңғырту 
идеясын қолдауды ұсынады. Себебі, əр түрлі 
болмыс-бітімімізге  сəйкес  келе  бермейтін 
идеологиялардың  ықпалынан  алдымен, 
рухани лықты  бетке  ұстау  арқылы  сақтана 
алатын дығымыз  тарихи  тəжірибеде  бінеше 
рет дə лелденген шара.
Екіншіден,  түркілік  рухани  құн ды лық-
тар ды,  өзара  мəдени  сұхбаттастықты  қайта 
жаңғыртудың тарих алдында қажеттілігі ту-
ды, хронологиялық жағынан да мезгілі ке ліп 
жетті, бұл – тарих таразысының ақиқи шарты 
ретінде  белгіленді.  Кеңес  үкіметі  ыдыра-
ғаннан кейін түркі халықтарының егемендік 
алуы,  түркия  мемлекетінің  түркілік  идея 
аясын дағы мəдени ынтымақтастыққа ұмты-
лысы, ұмыт болып бара жатырған руханият-
тық  деңгей  т.б.  оны  қайта  жаңғыртудың 

73
ҰЛТТЫҚ РУХАНИЯТ
уақыты келгендігін паш етіп отыр. Шынайы 
тарих ты  тану,  тарихи  өзіндік  сананың 
қалып тасып, дамуы бүгінгі күні рухани құн-
ды лықтарды қайта жаңғыртуды қалайды.
Үшіншіден,  Түркі  халықтарын  тұтастай 
жə не оларды жекелей алғанда да, өзінің тұғыр-
лы мəртебесін əлемдік саяси-мəдени сахнада 
анықтайтын  мезгілдің  келіп  жеткендігі  де 
осы рухани құндылықтарды сараптап, қайта 
жаңғыртып,  ешкімге  ұқсамайтын  төлтума 
ерекшеліктерімізді  əйгілеудің  бірден-бір 
себебі  болып  табылады.  Бұндай  заманауи 
талап – қазақ халқының жəне басқа да түр кі 
халықтарының əлемдегі орнының сал мақты 
түрде  айғақталуы,  дүниежүзілік  халық ара-
лық  кеңістікте  өзіндік  мəртебесінің  ны-
ғаюына алып келеді.
Төртіншіден,  тарихтағы  түркілік  бірлік 
ру хын  еске  алсақ,  өткенге  көз  жүгіртсек, 
жер  бе тінде  түркі  тектес  халықтардың  бір-
не ше империялар құруы, шындап келгенде, 
олардың  тарихтың  қозғаушы  күші  ретінде 
танымал  болуы,  əлемдік  өркениетке  айтар-
лықтай ықпал еткендігі т.б шынайы тарихи 
əділ  бағасын  алуы  тиіс.  Осы  əділ  бағаға  ие 
болу  түркі  халықтарының  рухын  қайтадан 
жаңғыртып,  өркендете  түсуіне  жетелейді. 
Бұл өз кезегінде, түркі халықтарының тари-
хи  өзіндік  санасының  орнығуы  мен  өзіндік 
мақтанышына  айналары  сөзсіз.  Жалпы-
түркілік  идеясының  іске  асуы  өз  кезегінде 
мынадай нəтижелер бере алады: жаһандану 
жағдайында  ұлттық  құндылықтар  мен 
түркі лік  құндылықтарды  сақтап  қалудың 
іргелі  тетігі;  шынайы  тарихымызды  қайта 
қалпына  келтіру  мен  дүниетанымымызды 
əйгілеудің негізі; тарихи туыстық қалпымыз 
рухани  құндылықтарды  қайта  жаңыртудың 
түпнегіздік  іргетасы;  əлемдік  саяси-мəде-
ни,  рухани-экономикалық  сахнада  түр-
кі  халықтарының  өзіндік  беделін  əйгі леу-
дің  қозғаушы  күші;  əлемге  түркілік  рухани 
құндылықтарды  паш  етудің  жəне  оң ды, 
тиімді,  ұтымды  тұстарын  əлем  халық та-
рына  таратудың  негізі;  адамзаттың  ру ха ни 
құлдырау  «жоспарында»  өзіндік  «құт қару-
шы»  ролін  атқаруы  тиіс  екендігі  жауап кер-
ші лігі жүктеледі.
Соңғы  уақыттарда  адамзат  діни,  нəсіл-
шілдік, ұлттық сияқты жікшілдіктен арылып, 
бірлесіп бейбіт өмір сүруден, ынтымақтастық 
арқылы  ілгері  қарай  өрлеуден,  ғаламдық 
мəселелермен барлық мемлекеттер бірлесіп 
күресуден, Жер мен ондағы тіршілік иелері-
нің тағдырын біріге отырып шешуден басқа 
жол жоқ екендігін ұғынып келеді. Сондықтан 
жалпыадамзаттық бірлік идеясы келешектегі 
адам болмысының мағынасын ашып беретін 
түпкілікті шешім болып табылады.
Дүниеден əркім жəне əрбір халық өзіндік 
үлесін алуға құқылы, беруге борышты жəне 
адамзат  эволюциясы  мен  əлем  заңдылығы 
осыған  негізделген.  Жер  бетіндегі  байлық 
пен игіліктің барлығы барша адамзатқа жəне 
басқа  да  тіршілік  иелеріне  арналған.  Бұдан 
əлем  мен  адам  бірлігі  идеясы  туындайды. 
Соңғы  уақыттардағы  экологиялық  дағда-
рыстар жəне қоғам мен табиғат арасындағы 
қайшылықтар  бұл  идеяның  қажеттілігін, 
заң ды  екендігін,  қашып  құтыла  алмайтын 
қағидат екендігін дəйектеп берді. Сондықтан, 
«жасыл  экономика»  барша  мемлекеттер 
бірлесіп  шешім  қабылдап,  тұтаса  əрекет 
еткенде  ғана  өзінің  оңды  нəтижесін  бе ре  
алады  жəне  адамзат  болмысының  ке ле ше-
гінің жарқын болуының кепіліне айналады.
Əдебиеттер
1  ХІХ ғасыр əдебиеті. (Құрастырған Х. Сүйіншəлиев) – Алматы, Ана тілі, 1992. – 224б.
2  Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 
1989. – 448б.
3  Шешендік.http://www.massagan.com/sheshensozder.php?mod=sheshensozder&start=90
4  Ай заман ай, заман-ай...(Бес ғасыр жырлайды): 2 томдық (құрастырушы М. Мағауин, 
М. Байділдаев). – Алматы, 1991. –т.1. – 384б.

74
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ƏОЖ:92193:37.01
К.Н.Нəрібаев
ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, э.ғ.д., профессор,
Абай атындағы ҚазҰПУ
ҰСТАЗДЫҚ ҚАСИЕТ ЖƏНЕ АЗАМАТТЫҚ БОЛМЫС
Бұл мақала белгілі ғалым-ұстаз Балтабай Адамбаевтың ұстаздық қағидалары, азаматтық 
болмысы, ғылыми еңбегі туралы жазылған.
Түйінді сөздер: ұстаздық қызмет, ұстаздық қасиет, азаматтық болмыс, шешендік өнер.
Эта  статья  посвешена  педагогическим  принципам,  гражданской  позиции,  научной 
деятельности известного ученого-педагога Балтабая Адамбаева.
Ключевые  слова:  педагогическая  деятельность,  педагогические  принципы,  личность, 
ораторское искусство.
This article is devoted to the pedagogical principles, civil position, scientifi c activity of the 
known scientist-teacher Baltabai Adambaev.
Keywords: pedagogical activity, pedagogical principles, identity, public speaking.
Балтабай  Адамбаев!  Қазақстанда  көпке 
əйгілі, белгiлi есiм. Өйткенi ол кiсi Ұлы Отан 
соғысының ардагерi, ұлагатты ұстаз, көрнектi 
ғалым, жазушы, ақын. Мiне, осы салаларға 
азды-көптi  қатысы  бар  азаматтардың  бəрi 
Бакеңнің кiм екенiн жақсы бiледi.
Ал мен болсам Балтабай ағаның шəкірті-
мін. Мектепте дəрiсiн тыңдап, тəрбиесiн кө-
рiп  өскен  азаматпын. 1952 жылы  ауылдағы 
7 жыл дық мектептi тамамдап, Жамбыл қала-
сындағы  №38  қазақ  орта  мектебiнiң 8-шi 
классына оқуға түстiм. Ол кезде қалада бар 
болғаны екi ғана қазақ орта мектебi болатын. 
Бiрi қала орталығындағы Жамбыл атындағы 
мектеп-интернат,  екiншiсi  осы  бiздiң  те-
мiр  жол  əкiмшiлiгiне  қарайтын  станция 
жанындағы мектеп.
Бiздiң бақытымызға қарай сол кезде осы 
мек тепте  керемет  мықты  ұстаздар  ұжымы 
са бақ  бердi.  Ол  уакыт,  əрине,  мұғалімдерді 
пiр тұтатын мезгiл ғой. Бiрақ олардың өзi де 
қа дiрлеп-қастерлеуге  тұратын  ардақты  аза-
маттар едi.
Б.Адамбаев бiзге қазақ тiлi жəне əдебиетi, 
логика,  психология  пəндерінен  сабақ  бердi. 
Со нымен  қатар  соңғы  екi  жыл  бойы  бiздің 
класс  жетекшiміз  болды,  сондықтан  басқа 
мұ ғалімдерден гөрi бiзге жақындау едi.
Балтабай  ағамыздың  ұстаздық  қасиетi 
ерек ше  болатын.  Мiнез-құлқы, iс-əрекетi, 
кiсi лiк  болмысы,  жүрiс-тұрысы,  дəріс  бе-
ру  тəсілі – бəрі-бəрі  ұстаз  болу  үшiн  жа-
ра тылған  адам  едi.  Əлде  шəкірттік  көз бен 
қа  рағандықтан  ба,  немесе  ерекше  сила-
ғандықтан ба − ол кiсiнiң əрбiр басқан қада-
мының,  айтқан  сөзiнiң  тəрбиелік  мағынасы 
бар сияқты болып тұратын.
Кейiн ағамыз Алматыда ғылым Академия-
сында  қызметте  жүргенде,  кездескен  сайын 
ме нiң ол кiсiге айтатыным: «Аға, Сiздiң орны-
ңыз  университет  кафедрасында  емес  пе?  Бо-
лашақ  əдебиетшiлерге  Сiздей  ұстаз  ауа дай 
қажет  қой»,  −  деушi  едiм.  Ол  кiсi  бiр  кү лiп 
алып: «Мен мына ғылымның қызығына тү сiп 
кеттiм, тақырыбымның өте күрделi жə не керек 
мəселе екенiн өзiң бiлесiң. Дана хал қымыздың 
шешендiк  өнерi  туралы  бар  мате риалдарды 
жинақтап,  зерттеп,  жүйеге  кел тiрiп,  өзiне 
қайтарып  берiп  кетсем  де ген  арманым  бар. 
Бұл  да  көп  күш-жiгердi  қа жет  ететiн  тiрлiк 
екен.  Ал  ұстаздық  болса  қаш пас,  кейiнiрек 
көре жатармыз», − деп, жауап беретiн.

75
ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒА
Менiң бұл айтқаным ағамыздың ұстаздық 
қасиетiн əсiрелеу емес, шыны солай едi. Ең 
ал дымен  Балтабай  ағамыз  нағыз  əдебиетшi 
бо латын, бұл сала бойынша бiлiмi мен бiл-
гендерi тасып-төгiлiп жататын. Сабақ үстiнде 
оқу лық  шеңберiнен  əлдеқайда  тыс  шығып 
ке тетiн.  Танысып  жатқан  жазушымыздың 
өзi  бiлетiн  қыр-сырларын  өте  тартымды, 
əде мi  етiп  əңгiмелейтiн.  Ал  талқыланған 
шығармалардың жазылу тарихы, сыншы лар-
дың берген бағасы, халықтың ой-пiкi рi, тiптi 
кейбiр кейiпкерлердiң өмiрдегi прототип терi 
туралы  да  айтып  беретiн.  Мектеп  қабырға-
сында  жүрiп,  белгiлi  романдар  туралы  сын 
тақырыбын алғаш осы Балтабай ағамыздың 
ау зынан  еститiнбiз.  Шығарманың  өзiн  ғана 
бi лiп  қоймай,  ол  туралы  ой  пiкiрлердi  бiлу 
бiз дi өте қызықтыратын.
Əдебиет  сабағын  жүргiзiп  отырып,  аға-
мыз тек əдеби шығармашылықпен шектелiп 
қал майтын. Кино, опера, балет, көркемсурет 
жө нiнде  əртүрлi  қызғылықты  əңгiмелер  ай-
ту шы едi. Опера меп балеттiң не екенiн бiл-
мейтiн  бiздер  ағамыздың  əңгiмесiн  аузы-
мызды ашып тұрып тыңдаушы едiк.
Бiр жолы класста «Жамбыл» кинофильмы 
ту ралы əңгiме қозғадық, оқушылардың бiра-
зы  оны  көрген  болып  шықты,  сондықтан 
оны  тал дауға  қызыға  араластық.  Көбiмiз 
фильм дi мақтап жатырмыз, бəрiмiзге ұнаған 
сияқ ты. Ал Балтабай ағамыз фильмнiң жақ-
сы  жақтарын  айта  келiп,  бас  рольде  ойна-
ған  Шəкен  Аймановты  қатты  сынға  ал ды. 
Жамбылдың ролi солғын шыққан, аты аңыз-
ға  айналған,  ХХ  ғасырдын  Гомерi  атанған, 
атақ ты  халық  ақынының  бейнесi  бұлай 
бол мау керек. От пен жалын шарпыған қы-
лыш тай өткiр сөзi бар, аты бар əлемге əйгi-
лi  ақынның  образы  ширақ,  жинақты  шы ғу 
керек  едi.  Фильмнiң  осал  жерi  осы,  −  де дi 
ұстаз ағамыз. Балтабай ағамыздың осы сөзi 
бiздi  шығармашылық  əлемiне  сын  көз бен 
қарап,  əр  адамның  өз  ой-пiкiрi  болу  керек-
тiгiне  жəне  оны  орынды  айта  бiлу  өнерiне 
үйреттi.
Адамбаев  −  ұстаздың  тағы  бiр  қасиеттi 
қы ры  −  ол  шешендiгi,  сөйлеу  мəнерi.  Аға-
мыз  шешендiк  өнердi  бекер  зерттемеген 
бол са керек. Ең алдымен ол кiсi тумысынан 
ше шен бе деп ойлаймын. Өйткенi бiздiң ел-
де шешен сөйлеуге (ораторлық өнерге) үйре-
тетiн арнайы мектеп болған жоқ, ондай са бақ 
та болмайтын. Бұл мəселе кейiнгi кезде ғана 
көтерiлiп жатыр. Сондықтан шешендiк өнер 
ағамыздың қанына бiткен қасиет болу ке рек. 
Ол  кiсi  сөйлегенде  елдiң  бəрi  жым-жырт 
болатын,  сөздерi  өте  тартымды  əрi  əсер лi 
шығатын.  Сабақ  кезi  ме,  одан  тыс  па  сөй-
легенде  мақал-мəтелдердi,  нақыл  сөз дердi 
көп  келтiретiн.  Бiз  ол  кiсiнi  сыртынан  «ма-
қал-мəтел жинағы» деп атаушы едiк. Айтыл-
ған  мақалдар  өте  орынды  жəне  айтылмақ 
ой-пiкiрдi толықтырып, мəн-мағынасын аша 
тү сетiн. Өзiнiң осы əрекетiмен бiзге ма қал-
мəтелдердiң өмiрдегi орнын анықтап, маңы-
зын айтып түсiндiрiп кеткендей болды. Менiң 
өз  басым  осыдан  кейiн  мақал-мəтелдерге, 
на қыл  сөздер  мен  афоризмдерге  көп  мəн 
беретiн  болдым.  Бiреудiң  аузынан  бiр  жаңа 
ма қал  естiсем,  жазып  алам.  Тек  қазақтың 
ға на  емес,  бүкiл  дүние  жүзi  халықтарының 
мақал-мəтелдерiн  жинап  жүрудi  əдетке  ай-
нал дырдым.  Мұзафар  Əлiмбаев  ағамыз  бен 
Қадыр  Мырза  Əлiнiң  жинақтаған  ма қал-
мəтелдерi ғана емес, өздерi жанынан шыға-
ратын  нақыл  сөздерiн  жiбермей  қызығып 
оқып, газет журналдардан қиып алып, бөлек-
бөлек  папкаларға  салып  жинап  жүремiн. 
Мi не,  жақ сыдан  шарапат  деген  осы  болар. 
Балтабай ағамыздың бiр ғана қырының бүкiл 
менің өмiрiме еткен əсерi осындай.
Б.Адамбаев  ағамыздың  ұстаздық  қызме-
тiнiң  өзіндік  «құпиясы»  болатын.  Егер  бе-
рiл ген  тақырыпты  дұрыс  түсінсең,  оны  мең-
геруге жақсылап еңбек еткенiң көрiнiп тұр са, 
бiрақ  айтқан  жауабын  мардымсыздау  бол-
са  да  бағаны  көтерiп  қоятын.  Мен  бұл  жақ-
сы  бағаны  сенiң  жауабыңа  емес,  еткен  ең-
бегiне,  төккен  терiне  қойдым,  келесi  жолы 
дұ  рыс тау  дайындалатыныңа  сенемiн,  −  деп, 
өз «құпиясын» ашып та беретiн. Əрине, бұ дан 
кейiн бəріміз де алған жоғары бағаны ақтауға 
тырысатынбыз,  тақырыпты  жарыса  оқып, 
бiрiмiздiң бiлетiнiмiздi бiрiмiзге айтып беремiз. 

76
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
Мұндай  əдiс  педагогика  ғылымында  бар  ма, 
əлде жоқ па, бiлмеймiн, ал оның бiзге əсерi өте 
керемет  болатын.  Əдебиет  пəнін  бүкiл  класс 
болып  үздiк  оқуға  тырысатынбыз.  Бiрақ  бұл 
зорлап оқыту емес, өз еркiңмен əде биетті сүйiп 
оқу  болатын.  Сондықтан  да  бо лар  Балтабай 
ағамыздың шəкірттері iшi нен əдебиетті сүйетiн 
жастар көп шықты. Ағ а мыздың шəкірттерінің 
iшiнен  бiраз  жур налистер,  ақын-жазушылар, 
əдебиет зерт теушi ғалымдар шықты. Олардың 
бə рін  айтпай-ақ  өзiммен  бiрге  оқыған  клас-
стасым,  аты  бүкiл  Қазақстанға  əйгiлi,  та-
лант  ты  ақын  Жарылқасын  Амановты  айт сам 
да  жеткiлiктi.  Ол  өзiнiң  қайталанбас  ақын-
дық  талантымен,  шығармаларының  фи ло-
софиялық ерекшелiгiмен, өлеңдерiнiң өмiрлiк 
мəні-маңызымен  ақындық  жанына  нəр  
берген Балтабай ағамыздың ұстаздық еңбе гiн 
толығымен ақтады деп есептеймiн.
Ұстаз Адамбаевтың тағы бiр ынталандыру 
тəсілін айтқым келедi. Бұл тəсіл де педагогика 
теориясында  қаралмаған,  ағамыздың  өзiнiң 
ойлап тапқан жаңалығы болу керек. Егер де 
үйге берген тапсырманы бəріміз (түгел класс 
болып)  ойдағыдай  орындасақ,  жауабымыз 
жоғары  бағаланып,  сабақ  ойдағыдай  өтсе, 
сабақтың  соңында  ағамыз  өте  қызық  де-
ген тақырыпқа əңгіме айтуды əдетке айнал-
дырды.  Əңгіменiң  тақырыбы  əртүрлi – аға-
мыздың соғыста бастан кешiрген оқиғалары, 
əде биет,  өнер,  бiлiм,  ғылым  жəне  т.б.  сала-
лар.  Қандай  тақырыпты  қозғамасын  ұста-
зымыздың  əңгiмесi  қызықты,  тартымды 
бола тын  жəне  ешуақытта  қайталанбайтын. 
Бiз  де мiмiздi iшке  тартып,  тым-тырыс  оты-
рып тыңдайтынбыз.
Ал  егерде  үй  тапсырмасын  кейбiреулер 
орын дамай, сабақ нашар өтсе, онда ол күнi 
бiз ге мұндай əңгiме жоқ. Сондыктан түгел 
класс болып тырысатынбыз, ал əлгi бəрiмiздi 
əңгi месiз  қалдырған  «батырларды»  ортаға 
алып мү йiздеп алатынбыз, олар ендi мұндай 
қы лыққа  бара  бермейтiн.  Қазiр  ойлап  қа-
расақ,  бұл  оқудағы  жоғары  үлгерiмге  де-
ген,  сапалы  бiлiмге  деген  ұжымдық  ынта-
ландыруды,  ұжымдық  жауапкершiлiктi  кө-
терудің ең жетiлдiрiлген əдiсi екен.
Кейiнгi кездерi бiз ұстаздық деген түсiнiктi 
сабақ  беру  сапасымен  ғана  өлшеп  жүрмiз. 
Бұл  жеткiлiксiз.  Ұстаз  өз  шəкiрiтерiн  тек 
дəрiс берiп қана тəрбиелемейдi. Тəрбие үшiн 
онын адами болмысының, кiсiлiк келбетiнiң, 
өмiр  сүру  қағидаларының,  тiптi  жүрiп  тұ-
ру,  киiну,  сөйлеу  мəнерiнiң  маңызы  зор. 
Балтабай  ағамыз  осы  қасиетттердiң  бəрiне 
көп көңiл бөлетiн ұстаз едi. Мүмкiн бұл ол 
кiсiнің əдебиет пен өнердi, эстетика мен эти-
каны терең түсiнiп қана қоймай, соған қо са 
үлкен  психолог  болғанынан  шығар.  Ұстаз-
дың  қандай  iс-əрекетi  шəкiрттерiне  қалай 
əсер ететiнiн өте жақсы бiлгенi ғой.
Осы  туралы  бiздiң  − 1950 жылдарының 
бас  ке зiн дегi  мектеп  оқушыларының  ұс-
та  зымыз  туралы  есте  қалғаны  мынау. 
Б.Адамбаев  мұнтаздай  тап-таза  киiнетiн, 
мiн деттi түрде костюм-шалбар, таза көйлек, 
мой нында  жарысымды  галстук.  Үтiктеген 
шал барының  қыры  ешуақытта  сынбайтын. 
Қал тасында  жақсылап  үтiктелiп  бүктелген 
та за бет орамал. Кейде сол орамалды алып, 
маңдайының терiн сүртiп, жай ғана көз де рi не 
тигiзiп қойып қайтып қалтасына салып қоя-
тын. Əрине, бұл жерде осының бəрiн ретiне 
келтiрiп,  ағамызды  жарқыратып  киiндiрген 
Жаңылхан жеңгемiздiң еңбегi ерекше болар. 
Дегенмен  Бакең  қандай  киiм  кимесiн  өзiне 
өте жарасып тұратын. Бұған да бiлiктiлiк пен 
икемдiлiк  керек  шығар.  Ағамыз  класстың 
есi гiн  ашып  кiрiп  келгенде,  ол  кiсiмен  бiр-
ге жылылық, жарасымдылық, сұлулық, келi-
сiм дiлiк қоса кiретiн. Алдымызда жай қара-
пайым мектеп мұғалiмi емес, көрнектi өнер 
қайраткерi  тұрғандай  сезiнетiнбiз.  Өйткенi 
Балтабай  аға  тек  жарасымды  киiнiп  қана 
кой май, соған сəйкес өзiн де өте жарасымды 
ұс тайтын.  Ұстаздың  ұлылығы  осында  ғой 
деп  бiлемiн.  Өйткенi  ол  өзiн  ғана  емес,  өз 
шəкірттерін сыйлай бiлгенi.
Осы тұста менiң көп ойланып қиналатын 
мəселем  мынау  −  бүгінгі  күнi  дəрiсханаға 
қа лай  болса  солай,  кiр  қожалақ  киiнiп  кiре 
бере тiн  ұстаздар  шəкірттерінің  есiнде  кiм 
жə не қалай болып қалатынын ойлай ма екен? 
Бүгінгi заман қиын, сондықтан кешiрiмдi бо-

77
ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒА
лайық дейтiндер болар. Ал бұдан жарты ға-
сыр  бұрын  өмiр  сүру  деңгейi,  тұрмыс  жағ-
дайы  бүгiнгiден  оңай  болған  жоқ.  Əңгiме 
ада мында, ұстаздың ұлылығында.
Бiз,  сол  кездегi  Балтабай  Адамбаевтың 
шə кiрттерi,  ол  кiсiден  көп  нəрсе  үйрендiк. 
Мен  не гiзiнен  жоғары  оқу  орындарында 
жұмыс  іс тедiм,  студенттерге  дəріс  оқыдым. 
Сон да  аудиторияға  кiрер  алдында  өзiме 
Балтабай ағамыздың көзiмен бiр қарап ала-
тын мын.  Бұл  əдетiм  əзiр  де  бар.  Қазақта 
«бой тү зеу» деген сөз бар, ол бiреуге қарап 
өсу, елiк теу, оның жақсы жақтарын қабылдап 
бойы на сiңiру, соған ұқсау деген сөз. Менiң 
ұста зымнан қабылдап алған негiзгi қағидам 
мы нау: адам өзiнiң iшкi дүниесiмен сыртқы 
кел бетiнiң үндестiгiн таба бiлуi керек, сонда 
ға на  ол  өзiмен  өзi  болады,  өмiрден  өзiне 
лайықты орнын табады.
Өмiрдегi  үндестiктiктi  тану,  табу  деген 
маңызды жəне күрделi мəселе. Адамдардың 
бiразы  осыны  түсiнбей  əлек:  əлi  келмейтiн 
iске араласады, қолынан келмейтiн қызметке 
жармасады,  сəнді  деп  жараспайтын  киiм 
кие дi, өзiнiң бар болмысын оның шын баға-
сынан асырып көрсетем деп шаршайды. Мұ-
ның  бəрi  табиғилықтың,  үндестiктiң  жоқ-
тығы. Ақыл тоқтатып, өз бойынан осы қа си-
еттердi тапса, каншама адам бақытты болар 
едi. Ол үшiн олардың Балтабай Адамбаевтай 
ұстазы болу керек.
Осы  тұста  оқырмандардың  бiразы 
Б.Адамбаевтың образын тым əсiрелеп жiбер-
ген,  бұл  барлық  ұстаздардың  жинақталған 
жа ғымды бейнесi деп түсiнуi мүмкiн. Əрине 
нағыз  ұстаздардың  бəрі  Адамбаевтай  болу 
керек,  сонда  ғана  олар  ұстаз  деген  ұлағат-
ты  ұғымға  лайық.  Бiрақ  бұл  жинақты  об-
раз емес, Балтабай ағамыздың жеке өз бей-
несi. Ал бiздiң ой санамызда ол кiсiнiң тəр-
биелік iс-əрекеттерi, мiнез-құлықтары тас қа 
басқандай  сақталып,  тағдырымызда  те рең 
iз  қалдырған  себебi,  бiрiншiден,  ол  кiсi нiң 
ұстаздық  тұлғасының  құдіретi  болса,  екiн-
шiден, бiздiң көрiп бiлген жақсылықты бөлiп 
жар май түгелiмен сорғыштай сорып алатын 
балау садай  балғын  балалық  шағымыз, 
бол масақ  та  ұқсап  бағайық  деген  асқақ 
арманымыз.
Жалпы мен ұстаз жөнiнен өмiрде жолым 
бол ған  адаммын.  Талай  асыл  азаматтардың 
ақы лын тыңдап, жақсылығын көрiп, шапаға-
тына  бөленген  жанмын.  Ғылыми  жетек-
шi лерiмдi  былай  қойғанда,  өмiр  жолымда, 
қыз мет  тұрғысында  Д.Қонаев,  А.Асқаров. 
Т.Қатаев, 
К.Қазыбаев. 
Ө.Жəнібеков, 
Б.Төлепбаев,  Қ.Тұрысов  сияқты  абзал  аға-
ла рымның  өлшеусіз  көп  жақсылығын  көр-
дiм. Солардың ақылымен өсiп-жетiлдiм, бi-
раз биiк ке көтерiлдiм, халыққа қызмет ету дi 
үйрендiм.  Ал  осыған  қажет  адами  қасиет-
терді  Б.Адамбаев  ағамыздан  алдым.  Мi не, 
өмiрiмнiң  шындығы  осындай.  Мектеп  қа-
бырғасында  өткен  оқиғаларға  да,  Балтабай 
ағамыз  секiлдi  мектеп  мұғалімінің  болмыс 
бiтi мiне  де  көбiрек  көңiл  бөлгенiмнiң  се-
бе бi  осында.  Өкiнiшке  орай  дəл  қазiр  сол 
бiз  оқыған  мектептей  мектеп,  бiзге  дə рiс 
берген ұстаздардай ұстаз жоқ па деп қор қам. 
Өйткенi  оларға  бұрынғыдай  көңiл  бөлiн-
бейдi.  Мектептiң  аузы-мұрнын  компьютер 
мен жаңа техникаға қаншама толтырып тас-
тағанмен,  оқушы  тағдырын  шешетiн,  оның 
болашағын анықтайтын, адами қасиетттерiн 
қалыптастыратын күш − ол ұстаз.
Егер  елiмiзге  қазiр  аралары  сиреп  бара 
жат  қан  ғалымдар,  қайраткерлер,  ұлттық 
ин тел лигенция,  ақын-жазушылар  керек 
деп  тап сақ  (бұған  күмəн  болмау  керек 
қой   де ймiн),  онда  бар  көңiлiмiздi,  мектеп 
ұжымдарындағы  ұстаздарға  бөлуiмiз  керек, 
олар ға  қажеттi  барлық  жағдай  жасайық. 
Өйткенi  ұлтымыздың  тағдыры,  жастардың 
бо ла шағы,  елiмiздiң  келешегi  солардың 
қолында.
Балтабай Адамбаевтың ғылыми iзденiстерi 
сол  кез  үшiн  тың  тақырып  болатын.  Кеңес 
Ода ғы  кезiнде  шешендiк  сөздер  негiзiнен 
би лердiң сөзi деген сынаржақтық түсiнiк бар 
едi. Сондықтан бұл бағытқа шешiлiп ешкiм 
ба ра  бермейтiн.  Б.Адамбаев  батылдық  та-
ны тып  қазақтың  шешендiк  өнерiн  алғашқы 
зерт теген ғалымдардың бiрi. Мүмкiн осы iс-
пен айналысуға өзiнін бойындағы ақындық, 

78
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ше шендiк  қасиеттерi  де  себеп  болған  шы-
ғар.  Ағамыздың  осы  қырын  танып  ғұ ла ма 
ғалым,  академик  М.Əуезовтiң  оны  ғы лым-
ға шақыруы да тегiн емес сияқты. Та лант ты 
алыстан  көретiн  Мұқаң  əдебиетке  əлi  бей-
малым осы саланы алып бару Б.Адамбаевтың 
қолынан келетiнiне сенген болу керек. Бакең 
ұлы  ғалымның  сенiмiн  толығымен  ақ тады. 
Əдебиеттану  ғылымында  жаңа  бағыт  ше-
шен дiк  өнердi  зерттеу  саласы  пайда  бол-
ды.  Оның  басы-қасында  тұрған  бiздiң 
Балтабай  ағамыз  едi.  Кейiн  бұл  кiсiнiң  жо-
лын  қуып,  осы  тақырыпта  еңбек  жазған 
бi раз  ғалымдар  шықты.  Олар  Нысанбек 
Төреқұлұлы («Билер  сөзi,  акылдың  көзi», 
«Қазақтың 100 би-шешенi», «Даланың дара 
дiлмарлары»  жəне  т.б.),  Серiк  Негимов 
(«Ше шен дiк өнер», «Қазақтың сал-серiлерi» 
ж  т.б.).  Сонымен  катар  Төле  би,  Қазыбек 
би,  Əй теке  би,  Бөлтiрiк  Əлменұлы  сияқты 
та рихи  тұлғалардың  шешендiк  өнерiн  зерт-
теген  бiраз  жеке  шығармалар  жарық  көрдi. 
Осы  тақырып  туралы  орыс  тiлiнде  шыққан 
ғылыми  еңбектер  де  бар.  Сонымен  қазiргi 
кезде  қазақтың  шешендiк  өнерiн  зерттеп, 
жүйе леу  əдебиеттану  ғылымының  үлкен 
бiр  ке лелi  саласына  айналып  отыр.  Бұған 
«Мə дени  мұра»  стратегиялық  ұлттық  жо ба 
аясында жарық көрiп жатқан, əсiресе «Баба-
лар  сөзi»  жəне  «Алтын  қор»  сериялары 
бойын ша  басылып  шыққан  шығармалар  да 
өз үле сiн қосуда. 
Осы бағытты дамытып, жетiлдiруге үл кен 
əсерiн тигiзiп отырған тағы бiр арна бар. Ол 
заманымыздың  көрнектi  ғалымы  ака демик 
С.Зимановтың  жетекшiлiгiмен  шық қан  он 
томдық «Қазақтың ата заңдары» де ген жинақ. 
Бұл көптомдық жинақта бел гi лi тұлғалардың,  
ойшылдардың,  жиһангер лердің,  əдебиет 
пен  мəдениеттің  өкілдерінің  ғұмырнамасы, 
ел  басқару,  əдет-ғұрып  заң дарын  iске 
асыра  отырып,  ел  бiрлiгiн  сақ тау  сияқты 
мəселелермен қатар олардың ше шендiк, билiк 
дəстүрлері  кеңiнен  тал қыланады.  Атақты 
Майқы би, Төле би, Қазыбек би, Əйтеке бидiң 
шешендiк  өнерi  жан-жақты  зерттелiп,  олар 
туралы ғылыми ой-пiкiрлер айтылады.
Ал  ендi  мұның  бəрі  кейiн,  Б.Адамбаев 
өмiр ден  өткеннен  соң  жазылған  шығарма-
лар,  бiрақ  осылардың  өзегi  болған 1950-шi 
жылдары ағамыз зерттеп бастаған, ерен ең-
бек сiңiрiп, артында қалдырған бай ғылыми 
мұрасы.
Ғалым  Б.Адамбаев  халықтың  шешендiк 
өнерi мен мақал-мəтелдеріне  арнап 20-ға жу-
ық кiтап жазды. Оның жартысы ғана өзiнiң 
көзi тiрiсiнде жарық көрдi, қалғандары оның 
мұ рагері  жəне  дəріптеушісі  аяулы  жеңгемiз 
Жаңылхан  Досымбеккызының  қажырлы 
еңбе гiнiң арқасында басылып шықты.
Менде  осы  кiтаптарының  барлығы  бар. 
Бi ра зын өзi силап əкеп бердi, бiразын дү кен 
аралап  жүрiп,  өзiм  тауып  алдым.  Ал  кейiн-
гiлерiн басылып шыға салысымен Жаңылхан 
жеңгем менiң атыма арнайы жазып ұсынуды 
дəстүрге айналдырды. Ағаның маған алғаш 
өзi силаған кiтабы 1976 жылы «Мектеп» бас-
пасынан  шыққан  «Халық  даналығы»  деген 
ең бегi. Сол жылы мен Қазақстанныңжоғары 
бi лiм беру Министрлiгiне орынбасар болып 
та ғайындалдым.  Балтабай  ағам  құттықтап 
ке лiп, жаңадан ғана шыққан осы кiтабын сиға 
тарт ты.  Оның  бiрiншi  бетiне:«Ұстазынан 
оз ған  шəкіртіме  ризашылық  ниетiммен 
Б.Адамбаев»  деп  жазыпты.  Мен  оны  оқып, 
қат ты қысылдым.
-  Аға,  мен  Сiзден  озып  кеткен  ештеңем 
жоқ,  мына  отырған  орын  қызмет  қана,  бү-
гiн  бар,  ертең  жоқ.  Ал  Сiздiң  деңгейiңiзге 
же ту үшiн əлi талай тер тегуiм керек, − деп 
жатырмын.
-  Жетуiң  керек,  оған  толық  мүмкiндiгiң 
бар. Қытайда мынандай мақал бар (айтатын 
сөзiн мақалмен негiздеп алу ағамыздың əдетi 
болатын): «Егер баласы əкесiнен озбаса, онда 
өмiрде  екеуiнiң  де  жолы  болмағаны».  Бұл 
өте дана сөз, өйткенi əрбiр келесi ұрпақтың 
бұрынғыларға  қарағанда  мүмкiндiгi  көбi-
рек  болады.  Бiздiң  жастық  шағымыз  ашар-
шылық, соғыс деген зұлматтармен өттi. Со-
лар дан аман қалу, бiлiм алу үшiн көп күш-қай-
ратымызды жұмсадық. Құдайға шүкiр сендер 
олар дан амансыңдар. Бүгiнгi заманның жағ-
дайы жаман емес, сондықтан уақыттың мүм-

79
ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒА
кiндiгiн пайдаланып өсiп-жетiлiңдер. Мына 
қызметтiң буына мастанып, ғылымды тастап 
кетпе. Докторлық жұмыс жазып жүрмін деу-
ші  едiң,  сол  үшін  Америкаға  да  барып,  бір 
жыл жұмыс істеп қайтыпсың, енді соны біті-
ріп,  қорғап  ал.  Мен  де  сенен  қалмауға  ты-
рысайын,  −  деп  ағам  бiраз  ақыл  айтты  сол 
жолы.
Балтабай  ағам  менiң  өмiрiмдегi  өзгерiс-
тердi  жiбермей  қадағалап  отыратын. 1980 
жы лы  докторлық  жұмысымды  Мəскеуден 
қор ғап келгенде алғашқылардың бiрi бо лып 
келiп  құттықтады.  Өзi  қорғағандай  қуан-
ды: «Əне,  айтып  едiм  ғой,  сендердiң  мүм-
кiндiктерiң  молырақ  деп,  мiне  ағаңнан  бұ-
рын доктор болдың, ендi мен сенi қуып же-
туiм керек», − деп қалжыңдады.
1983  жылы  министр  болып  тағайын-
дал ғанда  екiншi  күнi  келiп  бетiмнен  сүйiп, 
қо лымды  алды.  Тағы  да  қалжыңдап: «Ал, 
Көпжасар, алдыңа келе қалсақ уақтылы қа был-
дайсың ба, əлде ұмытып кетесiң бе?», − дедi.
Сiздей ұстаздың шəкірті болсам, онда өз-
ге ре  қоймаспын,  ал  өзгерiп  кетсем  немесе 
Сiз дердi ұмытатын болсам, онда Сiздiң тəр-
бие ңіздің нашар болғаны да», − дедiм мен.
Тауып кеттің, көп мазалай бермеспiз, ке-
рек  кезiнде  ғана  хабарласып  тұрармыз,  − 
дедi ағамыз.
Шынында,  ағамыз  орынсыз  мазалаған 
емес,  əр түрлi  жиындарда,  ғылыми  мəжіліс-
терде,  кейбiр  кездесулерде  жолығып  сөйле-
сiп жүрдiк.
Атышулы  желтоқсан  оқиғасынан  кейiн 
мен «ұлтшыл» атанып, қызметтен босадым. 
Қаз ССР-ы 
Ғылым 
Академиясының 
экономика  институтында  қызмет  iстеп 
жүрген  кезiм.  Балтабай-аға  менiң  хал-
жағдайымды  бiлуге  ар найы  iздеп  келiптi. 
Бұл  ендi  ол  кiсiнiң  үлкен  адам гершiлiгi 
ғой,  өйткенi  ол  кезде  менi  ха лық  жауына 
ұқсатып тамыр-танысымның кө бiсi жоламай 
қашып жүретiн. Қол ұшымды бе рiп, жəрдем 
көрсеткен  азаматтарымның  өзi  кө шеде 
кездесе  қалса  көрмегендей  болып  бұры-
лып  кететiн.  Ал  ағамның  өзi  арнайы  iз деп 
келiп  отыр.  Сонда  айтқаны: «Мен  ға лым 
шəкіртімді  министр  шəкіртімнен  кем  көр-
меймiн. Ал желтоқсан болса, ол тек сенiң ға-
на басыңа түскен жай емес, бүкiл қазақтың 
қасi ретi ғой. Сондықтан бұған кеңірек қара. 
Уа қыт  өтедi,  бəрi  орнына  келедi.  Əлi  бiраз 
биiк тен  көретiн  болам  өзіңді.  Сонда  осы 
əңгi мемдi есiңе аларсың».
Айтқаны  келдi.  Мен  ақталып,  Қазақстан 
жо ғары  мектебiнiң  қара  шаңырағы – Қазақ 
мем лекеттік  университетiне  ректор  болып 
тағайындалдым, бəрімізге қасиетті ұжымды 
он  жылдан  аса  басқардым.  Бiрақ  өкiнiшке 
орай,  Балтабай  ағам  мұны  көре  алмады, 
сонын алдында ғана өмірден озды. Ал айтқан 
сөздерi санамда əлi сайрап тұр.
Балтабай  ағаның  маған  айтқан  қытай 
мақалы  əлi  күнге  дейiн  есiмнен  кетпейдi, 
əсiресе жастар тағдырын ойлағанда. Бүгiнгi 
ұрпақта  барлығы  бар,  техниканың  түрлi-
түрлi жаңалықтары, өркениеттiң бар əлемдегi 
жетiстiктерi  қолдарында.  Бiрақ  жандарына 
рухани  азық  беретiн,  ұлттық  қасиеттердi 
қалыптастыратын,  шəкіртім  өзiмнен  озсын 
деп тiлейтiн Б.Адамбаевтай ұстаздар жоқтың 
қасы.  Сондықтан  қазiргi  кезде  əкесiнен  де, 
ұс тазынан да озатын шəкірт аз.
Б.Адамбаев қазақтың шешендiк сөздерiн, 
ма қал-мəтелдерін,  нақыл  сөздерiн  жинап, 
жүйе леп  қана қойған жоқ, оларды ғылыми 
тұр ғыдан  жан-жақты  зерттеген  ғалым.  Ше-
шендiк өнердiң шығу тарихын, оның əр ел-
дер дегi ерекшелiгiн, қазақтың шешендiк өне-
рiнiң  қалыптасу  кезеңдерiн,  оны  дамытқан 
тұл ғалардың еңбегiн терең зерттеген, сөйтiп 
ғы лыми  тұжырымдамалар  жасаған  азамат. 
Өкi нішке  орай,  осы  бағытта  жазылған  дап-
дай ын  докторлық  диссертациясын  қорғап 
үл гермедi.  Бұл  жұмысында  көптеген  ғы-
лы ми  жаңалықтар,  бұрын  естiлмеген  ой-
пiкiрлер бар едi. Ғалым Б.Адамбаевтың осы 
саладағы жаңа тұжырымдамаларын ғылыми 
айналымға  қосу  əдебиет  мамандарының  iсi 
болар. Ол үшiн ағамыздың шығармашылық 
өмiрi жас ғалымдардың (тек қана олар емес – 
белгiлi əрiптестерiнiң де) зерттеу объектiсiне 
айналса  дұрыс  болар  едi.  Б.Адамбаевтың 
əде би мұрасын түгелiмен Жаңылхан жең ге-

80
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
мiздiң мойнына артып қоймай, оны зерттеп  
дəріптеуге  өзi 30 жылдай  қызмет  атқарған 
М.О.Əуезов  атындағы  əдебиет  жəне  өнер 
институтының қызметкерлерiнiң араласқаны 
абзал.
Əттең мен əдебиет сүйетiн жан болғанмен 
кə сіби  əдебиетшi  емеспiн.  Əр  ғылымның 
өз  ерекшелiктерi  бар  емес  пе?  Оның  қыры 
мен  сы рын  меңгеру  үшiн  тағдырынды  тү-
ге лi мен  осы  салаға  таңуың  керек.  Əр  нəр-
се нің  басын  бiр  шатып,  тиiп-қашып  диле-
танттық  жасағанды  жаным  сүймейдi.  Əйт-
пе се  Б.Адамбаевтың  шығармашылық  өмi рi 
менi  оның  ұстаздық  қырынан  кем  қызық-
тырмайды.  Уақытты  кеңге  салып  бiр  кез-
дескенiмiзде  мен  ағамызға  ол  кiсi  ту ралы 
жинап  жүрген  материалдарымды  көр-
сеттiм.  Оның  iшiнде  баспасез  бетiне  шық-
қан көптеген материалдар, əсiресе «Жұл дыз» 
журналының 1983 жылғы 1, 3, 4, 9 сан да-
рында, 1984 жылғы 5-9 сандарында жə не 1986-
87 жылдардағы бiрнеше сан дарында басылған 
өзiнiң мақалалары бар едi. Оларды өз қолымен 
ұстап  көрiп  оты рып,  маған: «Көпжасар,  осы 
сен  менiң  ғы лы ми  творчествомды  зерттеп 
жүргенмен сау мы сың, мынандай материалдар 
экономист  тұр мақ  əдебиетшiлердiң    қолында 
жоқ қой», – де дi. 
- Жоқ, аға, мен əдебиетшi емеспiн ғой, бұл 
менiң Сiздiң əрi шəкiртiңiз, əрi оқырманыңыз 
ретiнде  шығармашылығыңызға  көрсеткен 
қы зы ғушылығым ғой, − деп жауап бердiм.
Балтабай ағамыз тек қана шешендiк өне-
рiмен шектелiп қалған ғалым емес, сонымен 
қатар  белгiлi  ақын,  көрнектi  жазушы.  Əр 
жылдары шыққан «Сырларым», «Ақбөбек», 
«Аманат», «Тұлпардың ізімен» атты өлең жи-
нақтары ол кiсiнi терең сырлы, нəзік сезiмдi, 
жүрек  тербейтiн  жырлардың  авторы  екенiн 
көрсе өзi басынан кешiрген соғыс зардабын 
«Жауынгер жолы», «Нəубет» повестерi мен 
«Жауынгер» романында жазып қалдырды.
Б.Адамбаев ағамыздың өмiрдегi азаматтық 
позициясы  айқын  болатын.  Қоғамда  болып 
жат қан  сан-алуан  құбылыстарға  өз  бағасын 
берiп отыратын. Бiлiм мен ғылым жүйесiнде, 
əлеу меттiк салаларда кездесетiн кейбiр орын -
сыз жағдайларға өзiнiң өткiр ой-пiкiрiн тай-
салмай  ашық  айтушы  едi.  Басшыларға  бас 
шұлғып, бағынышты жағдай танытқан емес. 
Ал  өзiнен  кейiнгiлерге  əкелiк,  ағалық  қам-
қорлықпен, үлкен мейiрiмдiлiкпен қа рай тын.
Кейiнгi кездерi кездесу үстiнде өзiнiң қа-
зақ тiлi тағдырына алаңдайтынын көбiрек 
айту шы едi: «Тiл мəселесі сөз жүзiнен ас-
пай  жатыр  ғой,  əңгiме  көп,  нəтиже  жоқ. 
Билiк тегiлердiң  ана  тiлiне  жаны  ашымай 
ма  деп  қорқам.  Ана  тiлiн  бiлмей  өскен 
жастар  бола шақта  кiм  болмақ?  Елiнiң 
керегiне жарай ала  ма? Өз тiлiн силамаған 
адам өзгенi де жа рыта қоймас. Мен мұны 
тiл  мен  əдебиет  ма маны  ретiнде  ғана 
емес,  халқымның  ұлы,  қазақтың  перзентi, 
ұлтының  болашағына  алаңдаған  азамат 
ретiнде айтып отырмын», − дей тiн.
Бұл 
мұңлы 
сөз, 
өткiр 
ой-пiкiр 
ағамыздың қай раткер ретiнде қалыптасып, 
өрiсi кең, өре сi биiк ұлтжанды ұлы азамат 
екенiн  дəлел дейтін  көрiнiс.  Осы  əңгiменi 
есiтiп  оты рып  менiң  ойлағаным:  егер 
мен  бiлетiн  Б.Адамбаев,  мен  қадiрлеп 
қастерлейтiн  ұста зым,  мен  пiр  тұтатын 
абзал  азамат  осы  болса,  онда  ол  кiсiнiң 
рухани дүниеде, қоғами өмiр де осыншама 
заңғар  биiкке  көтерiлуi  заң ды  нəрсе. 
Бiз  тəлім-тəрбие  алған  мектеп  мұ ға лiмi 
Балтабай  Адамбаевта  үлкен  азамат  бо-
ла тын.  Болашақта  белгiлi  ғалым,  атақты 
жазу шы,  көрнектi  қайраткер,  елiне  əйгiлi 
азамат  бо луға  қажет  барлық  қасиет  бар 
болатын.
Егер  ағамыз  өзiмнен  озған  шəкірттерім 
бар деп мақтанса, бiз осындай адамгершiлiгi 
асқан  абзал  азаматтан,  ұлағатты  ұстаздан, 
қазақтың ұлы перзентiнен дəрiс тыңдап, тəр-
бие  алдық  деп  мақтанамыз.  Ұстаз  бен  шə-
кірт  арасындағы  үндестiк,  түсiнiстiк,  өзара 
силастық,  сүйiспеншiлiк  осындай  болатын 
шығар. Өмiрде осындай жағдайдың орын ал-
уы ұстаз бен шəкiрттің екеуiнің де бақыты. 
Та лай  жастардың  бағын  ашып,  болашағын 
бол жатқан  Балтабай  Адамбаев  ағамыздың 
аруа ғына əрдайым бас иемiз.

81
ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒА

жүктеу/скачать 2,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: