Бас редактор

30
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ƏОЖ 8.80
М.А.Нуриев
профессор,
Интеллектуалды ±лт ќалыптастыру ЃЗИ директоры,
ЌР Жоѓары мектебіне ењбегі сіњген ќызметкер,
Абай атындаѓы Ќаз¦ПУ
А.Е.Садыкова
пед. ѓылым. магистрі
Интеллектуалды ±лт ќалыптастыру ЃЗИ бμлім басшысы,
Абай атындаѓы Ќаз¦ПУ
ЌАЗАЌ ¤МІРІНДЕ ОРЫН АЛЃАН Д‡НИЕТАНЫМДЫЌ САНДАР
Б±л маќалада ќазаќ μмірінде орын алѓан д‰ниетанымдыќ сандар туралы ќарастырылѓан. 
Əр  санныњ  μзіндік  ерекшелігі  мен  сандардыњ  д‰ниетанымдыќ  ќ±пиялары  жан-жаќты 
ашылѓан.
Т‰йінді сμздер: д‰ниетаным, сандар ќ±пиясы, таным проблемасы, киелі ±ѓым, ±лт.
В статье рассматриваются некоторые интересные факты изтеории чисел и их влияние на 
жизнь человека. Подробно описываются особенности чисел и их роль в жизни казаха.
Ключевые  слова:  мировоззрение,  тайна  чисел,  проблема  познания,  святое  понятие, 
национальность. 
In article some interesting facts from the theory of numbers and their influence on human life 
are considered.Features of numbers and their role in life of the Kazakh are in detail described.
Keywords:outlook, secret of numbers,knowledge problem,sacred concept,nationality.
«¤зініњ тарихын ќадірлемейтін, μзініњ ±лт  -
тыќ  бай лы ѓын  баѓаламайтын  халыќ  та  бысты 
да бола алмайды, таѓдыры да сəт  ті бо ла ќой-
майды» [1], - деп елбасы Н±рс±лтан Əбіш±лы 
айтќандай, μткенімізге ‰њі лу, тарихымызѓа кμз 
салу  арќылы  хал ќымыздыњ  д‰ниетанымына 
кμз 
ж‰гірту 
бо лып 
табылады. 
Халыќ 
д‰ниетанымыныњ бір кμрінісі – сандыќ ќ±пияда 
жатыр.  Заман  μзгергенмен  халыќтыњ  сенімі, 
ќ±пиялылыќќа  ќ±ш тарлыќ  сезімі  μршімесе 
μшпейді. Б±л ќо ѓамда болѓан, бола береді де. 
Ендеше ха лыќ ойын т‰сініп, ата-бабадан келе 
жатќан  ќа сиетті  сандарѓа  ‰њіліп,  ќ±пиясын 
т‰сіне  бі лу  ќашанда  μзекті  мəселеніњ  бірі 
болып ќал  маќ. Əр санныњ μзіндік ерекшелікке 
ие екен  дігін ескеретін болсаќ, əр санныњ адам 
μмі  рінде  белгілі  бір  мањыз  екенін  жоќќа  шы-
ѓара алмаспыз. Ќазаќ халќыныњ μмірінде т‰р-
лі мə нді ерекше сипат бере отырып, жиі ќол-
данылатын  сандар  тізбегі  кμп. «3, 7, 9, 40» 
сан  дар  тізбегін  μзіміздіњ  салт-дəст‰рімізден, 
ырым -тый ымдарымыздан,  на ќыл  сμздеріміз-
ден,   маќал-мəтелдерімізден  аныќ   кμруге  бо-
ла  ды.  Бажайлап  ќарайтын  бол саќ,  сандар  тек  
ќа  на  математика  емес,  таѓы  басќа  кμп те ген  
ѓылымдарда  мањызы  зор  екендігін  бай ќай-
мыз.  Тіпті,  осы  ќарапайым 10 цифр  бол маса, 
біз  телефон да соѓа алмаймыз. Жалпы та ным  
проблемасымен байланысты ескілікті на  ным-
сенім  т‰рлерініњ  тілдік  кμ ріністері,  əсі  ресе, 
сан  атауларымен  кел ген  т±раќты  сμз  ора -
лымдарында  μте  кμп  кездеседі.  Байырѓы  кез -
дерде халыќ əр алуан ќ±былысќа нəзік ба ќы-
лау жасай келіп, олардыњ ортаќ ќасиеттері мен  
сипаттарын  санмен  т‰йіп,  санамалап  ай тып 
отырѓан. 
Наным-сенімге ќатысты «киелі ±ѓымдар» 
негізінде  пайда  болѓан  сандыќ  ќ±былыстар 

31
ҰЛТТЫҚ ДІЛ
μз   алдына  бір  тμбе.  Сан  атауы  сəбидіњ  ана 
ќ±р саѓында  болу  уаќытымен  байланысты 
ерек ше  ќолданысќа  ие  болѓан.  Осыѓан  бай-
ланысты, «Он сегіз мыњ ѓаламды бір тарыныњ 
ќауызына  сыйдырѓан»  деп  философиялыќ 
ой  т‰йеді.  Сол  себепті  де,  адам – əлемнен 
де  к‰рделі дейміз. Себебі, ана ќ±рсаѓындаѓы 
то ѓыз ай адам ѓ±мырыныњ ењ ±заќ та жəне ењ  
к‰рделі кезењі болып табылады. Оныњ ±заќ-
тыѓын  т‰сіну  ‰шін, ±рыќтыњ  жетіліп  даму 
мер зімі  жер  бетіндегі  тіршіліктіњ  барлыќ 
саты ларын  басып  μтетіндіктен,  мμлшермен 
500 миллион жылмен пара-пар екендігіне кμз 
жеткізу ќажет. Б±л айтылѓан ойдыњ мањы зы 
мен мəніне жету ‰шін, əуелі тіршілік ќ±пия-
ларына  терењдеп  ‰њілмей  болмайды. ¤йт-
кені,  адам  ѓ±мырыныњ  физиологиялыќ  осы 
ке зењі,  к‰ллі  тіршілік  атаулыныњ  тылсымѓа 
то лы т‰йіні, тіпті аќыл т‰гіл, кμњіл кμзі же-
тіп  болмаѓан  ж±мбаќ  сыры  саќталѓан  кμм-
бесі  тəрізді.  Егер  де,  ѓылыми  дəлелдерге 
с‰йен сек,  ана  ќ±рсаѓында  μсіп  жатќан  жан 
ие сі  μзіне  берілген  тоѓыз  айдыњ  ішінде,  та-
би ѓат  шебердіњ  ќ±діретімен  «он  сегіз  мыњ 
ѓа ламныњ»  сипаттарын  т‰гелдей  ќайталап 
шы ѓатындыѓы  белгілі  боп  отыр.  Былайша 
айт ќанда,  бір  клеткалыќ  тіршіліктен  бастап 
адам ѓа дейін жетілген, биологиялыќ т‰рлерді 
т‰ гелдей басып μтеді екен. Əрине, б±л к‰ллі 
та биѓат  жаратылыстары  ішіндегі  к‰рмеуі 
ќи ын,  аса  к‰рделі  ќ±былыс  екені  даусыз. 
М±н дай сипат тек шебердіњ ќ±діретімен ѓана 
жасалмаќ [2].
Сол  сияќты,  ќазаќтыњ  ±лттыќ  ±ѓымында 
жас  саны  м‰шелмен  есептеледі.  Халыќ 
даналыѓында  осы  ќаѓида  шын  мəнінде 
тап ќыр лыќ  санаќ  есебі  екенін  ѓылым  да 
мой ындайды.  Б±л  тəсіл  μткен  жылдарды 
есептеуге  де,  адам  жасын  аныќтауѓа  да  μте 
ыњѓайлы  əрі  бірден-бір  оњай  есептік  ж‰йе. 
Ќазаќ  халќы  адамныњ  μміріне  байланысты 
бі рін ші м‰шелді ананыњ ќ±рсаѓындаѓы мер-
зімді есептеп 13 деп алѓан да, ќалѓан μмі ріне 
12  жылды  ќосып, 25,37,49,61,73,85 т.б   жас-
тарды  адамныњ  μміріндегі  мањызды  жыл-
дар  деп  есептеген.  М‰шелдіњ 12 жылдан 
ќайырлуыныњ μзі адам μмірініњ елеулі кезењ-
іне  сəйкес  келеді.  Мысалы:  бір  м‰шел (13) 
–  балалыќ,  екі  м‰шел (25) – к‰ш-ќуаттыњ 
толысуы, ‰ш  м‰шел (37) – жан-жаќты 
толысу, тμрт, бес м‰шел (49-61) – кемелдену, 
жəне одан əрі ќарттыќ дəуірге сəйкес келеді 
[3].
Адам баласы туѓаннан бастап, μсіп-жеті-
лу  кезењінде  ќатерлі  жылдарды  м‰шел  жас 
деп атап, əр м‰шел адам μміріне ќауіпті жыл 
деп саналѓан. Соѓан орай, ырымдап, м‰ шел 
жасында  жања  киімін  біреуге  беріп,  жара-
тушыдан  саулыќ  тілейді, «ќ±дайы» /садаќа/ 
жа сай ды.  Б±л  жасында  əр  адам  саќтанып 
ж‰р е ді,  алыс,  ауыр  сапарларѓа  шыќпайды. 
Ауа   райыныњ  ќолайсыз  кезењдерінде  абай-
лап  ж‰реді.  Ќазаќтардыњ  м±ндай  саќтануы 
негізсіз  емес. ¤йткені,  адам  аѓзасында  əр  
12  жылда  ‰лкен  μзгерістер  болып  т±ра ды. 
Ертедегі  шыѓыстыќ  ѓылым  осыны  аныќ-
таѓан.  Алѓашќы  м‰шел 13 жас – б±л  адам-
ныњ балалыќ шаќтан ересектік шаќќа дейін-
гі кезењі. Ол кезде ер балалардыњ дауыстары 
μзгеріп, ќыз балалардыњ дене бітімі с‰йкімді 
бо ла бастайды. 13 жас кейбір нəзік балалар 
‰шін   ќауіпті,  μйткені  баланыњ  бойындаѓы 
μз гер іс  кезењі  жəйімен  μтсе  ќауіп  жоќ,  ал  
к‰р т  μзгерсе,  кейбір  балалар  ж‰рек,  ж‰й ке 
ауруларына  ±шырауы  м‰мкін  деседі.  Осын-
дай м‰шел есік ќаќќанда: «О, Ќ±дірет, мені 
осы   м‰шелден  ќатерсіз  μткізе  гμр!» – деп 
Ал лаѓа жалбарынатын.
25 жас – жігіттіктіњ алѓашќы сатысы. Ол 
кез де ер жігіт бусанып, дене ќ±рылысы μсіп,  
жетіліп,  к‰ші  тасып  т±ратын  кез.  Б±л  м‰-
шелде де садаќа беріп, келесі м‰шелге дейін 
аман-есен болайын деп ниет етеді.
37 жас – адам μміріндегі ењ басты м‰шел. 
Б±л м‰ шел де адам жігітшіліктен мосќалдау 
кезењ ге μтіп, аќыл тоќтатып, д‰ниеге ќызыѓа 
да,  ќызѓана да ќарайтын кез.
49 жас – б±л адамныњ даналыќќа аяќ баса-
тын  кезењі.  Б±л  м‰шелде  кейбіреуі  немере 
с‰й се  де,  кəрілікке  мойын  б±рмай, «маѓан 
кəрі лік келмесе екен, əлі де болса ќартаймай 
ой нап-к‰ліп ќалайыншы» дейтін кезі.
61 жас – адамныњ даналыѓы артып, μзінен 
туѓан  балаѓа  сын  кμзбен  ќарап,  басќан  ізін 

32
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ањ дып,  жаман-жаќсысын  ажыратып,  μзі  де 
тəрбиеге келетін кезењі.
73  жас – б±л  кəріліктіњ  мойынѓа  мініп, 
ая ѓын  т±сап,  отырса  т±руы,  т±рса  отыруы 
м±њ,   жатса  ±йќы  жоќ,  адамныњ  діњкесі  ќ±-
рып, «айћай, жас кезім-ай» деп кμкірегі ќарс  
айырыла  к‰рсініп,  дμњбекшіп  барып  ±й ыќ-
тайтын кез.
85 жас – б±л м‰шелде адамныњ айдай ба-
сы  ќатып,  μзінен  кейінгілермен  бала  ќ±сап 
±р сып,  жеген  тамаѓын  жеген  жоќпын  деп, 
μкпе легіш болатын кез. Сол ‰шін де ел ара-
сын да «к‰лсењ кəріге к‰л», б±л жасќа жеткен 
де  бар, жетпеген де бар деседі.
Б±л  кμрсеткіштерге  ќатып  ќалѓан  ќаѓида 
ре тін де  ќарауѓа  болмайды.  Медицина  мен  
ѓылыми-техникалыќ  μрістіњ  дамуы  демо-
графиялыќ  жаѓдайдыњ  жаќсаруына  əкеледі. 
Сондыќтан  да,  ќоѓамныњ  даму  ќарќынына 
байланысты халыќтыњ да μмір с‰ру жаѓдайы 
мен демографиялыќ кμрсеткіштер де μзгеріп 
отыратынын ескеруіміз ќажет. 
Сондай-аќ,  сандар  адам  баласыныњ  ерте-
дегі  μмірінде  уаќыт  μлшемі,  кμлемдік  μлшемі 
жаѓынан  ерекше  ќызмет  атќарѓан.  Мысалы,  о 
баста  беск‰ндік  апта,  бертін  келе  жеті  к‰ндік 
апта  болѓан.  Əр  санда  μзіндік  ие  болатынын 
маќсаты мен маѓынасы болатынын сезе, т‰й сі-
не білген. Мəселен, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10  сан-
дарыныњ ќадір-ќасиетін былайша топ шылыѓан. 
Бір саныныњ киелігін бар санныњ бас тама-
сы, бар əлемніњ басы деп білген. Сол себепті 
де, он сегіз мыњ ѓаламныњ жаратылуы тегін 
емес.   Жаратушы бір Ие бар деп білген. Оны 
Жара тушы,  Алла  деп  таныѓан.  Соѓан  орай, 
«Ал ла  жалѓыз.  Алладан  басќа  ешбір  тəњір 
жоќ»   деген. Ал екі санын бірліктіњ жоѓалуына 
бай ланысты  т±раќсыздыќ,  тењсіздікпен  жə-
не  махаббатпен  байланыстырѓан.  Сол  се-
бепті  де,  к‰ні-т‰ні  дем  алмайтын  екеу: 1. 
Ай.   2.  К‰н. Пейіш те кμрінбейтін: 1. К‰ндіз. 
2. Т‰н.   Пейіште болмайтын: 1. Ауру-сыр ќау. 
2. ¦йќы  Екі  нəрсемен  дос  болу: 1. Əйеліњ-
мен. 2. Бастыѓыњмен. Жаќсы дос пен жаман 
дос:   1.  Мал-м‰лік. 2. ¦л-ќызы.  Халыќ  ќа-
ша   ды,  біраќ  ќ±тыла  алмайды: 1. Нəпсі. 2. 
Шəку ат ( ж‰ріс  ж‰ру)  деп  тізбектеп  əкете 
бер ген.  Ал,  ќазаќ 3 санын  ќасиетті  сан  деп 
есеп теген.  Оныњ  ќасиеттілігін  алдыњѓы  екі 
сан  ныњ ќосындысынан т±рады (1+2=3). ‡ш 
са ны  μткенніњ,  осы  шаќтыњ,  келешектіњ 
сим волымен  байланыстырѓан.  Б±л  санныњ 
бай ламдарын былай т‰йіндеген:
‡ш  кμз:  Су  анасы – б±лаќ,  жол  анасы – 
т±яќ, сμз анасы – ќ±лаќ
‡ш тоќтам: Аќыл – арќан, ой – μріс, адам 
– ќазыќ
‡ш  ќасиет:  μліде – аруаќ,  малда – кие, 
аста – ќасиет
‡ш талѓам: мейірім – сауап, жаќсылыќтан 
шарапат, жамандыќтан кесепат
‡ш ж‰з: ¦лы ж‰з, Орта ж‰з, Кіші ж‰з
‡ш тəтті: жан тəтті, жар тəтті, мал тəтті
‡ш ќуат: аќыл, ж‰рек, тіл
‡ш  ж±рт:  μз  ж±ртыњ – к‰ншіл,  ќайын 
ж±ртыњ – міншіл, наѓашы ж±ртыњ – сыншыл
Енді осыларды таратып айтсаќ:
Ќайын  ж±ртыњ  ќолыњныњ  ±зындыѓына 
ќа рай ды, 
Жаѓањныњ ќызылдыѓына ќарайды. 
Берсењ жаѓасыњ, 
Бермесењ дауѓа ќаласыњ
¤з ж±ртыњ – аѓайын, 
Бар болсањ кμре алмайды
Жоќ болсањ бμліп бере алмайды. 
Жаќсы болсањ к‰ндейді, 
Жаман болсањ ж‰ндейді. 
Наѓашы ж±ртыњ:
Жаќсылыѓыња с‰йінеді,
Жамандыѓыња к‰йінеді.
Əрќашан тілеуіњді тілейді,
Тілеуќорлыќ ниеті билейді деген.
‡ш із: бала, байлыќ, баќыт – білім
‡ш ѓайып: ќонаќ, несібе, ажал
‡ш  алыс:  жер  мен  кμк,  жас  пен  кəрі, 
жаќсы мен жаманныњ арасы
‡ш арсыз: к‰лкі, ±йќы, тамаќ
‡ш  байлыќ:  денсаулыќ,  аќ  жаулыќ,  он 
саулыќ
‡ш ќазына: Ер ќазынасы – ж‰рген із,
Ел ќазынасы – кμне сμз,
Тіл ќазынасы – ескі сμз
‡ш  маќсат:  Саудагер  маќсаты – ±ту,  жол 
м±раты – жету, дау м±раты – біту

33
ҰЛТТЫҚ ДІЛ
‡ш  ‰міт:  жазылам  деп  науќас  ‰мітті, 
байи мын  деп  кедей  ‰мітті,  кетем  деп  ќыз 
‰мітті
‡ш ќадірлі: ырыс, баќ, дəулет
‡ш  ќадірсіз:  жастыќ,  денсаулыќ,  жаќсы 
жар
‡ш  кемшілік:  атыњ  шабан  болса – жал-
ѓанныњ азабы, алѓаныњ жаман болса – д‰ние-
ніњ тозаѓы, балањ жаман болса – кμрінгенніњ 
мазаѓы.
‡ш би: Тμле, Ќазыбек, Əйтеке билер.
Тμрт саны т±раќтылыќтыњ, беріктіліктіњ, 
əділ діктіњ  символы  ретінде  баѓаланѓан.  Се-
бебі, шаршы т‰рінде болѓандыќтан, əлемніњ 
4 б±ры шын, жылдыњ 4 мезгілін, табиѓаттыњ 
4 ќ±бы лысы от, жер, су, ауаны білдіреді. Сол 
се бепті  де, 4 саныныњ  ќадір-ќасиеттері  тμ-
мен дегіше берілген:
Тμрт м‰лік: бас сандыќ, тіл кілт, ќол м‰-
лік, аяќ-табаќ
Тμрт халифа: Əбубəкір, Омар, Оспан, Əли
Тμрт 
періште: 
Жебірейіл, 
Əзірейіл, 
Мекейіл, Исрафил
Тμрт кітап: Тəрат, Зəбур, Інжіл, Ќ±ран
Тμрт пір: Жарлыныњ пірі – ќалтаќ ата,
¦рыныњ пірі – жалтаќ ата
Шебердіњ пірі – тепшен ата
Кəрініњ пірі – кекшіл ата
Тμрт т±лѓа: от, су, жел, жер
Тμрт  ќ±была:  Шыѓыс,  батыс,  оњт‰стік, 
солт‰стік
Тμрт маусым: кμктем, жаз, к‰з, ќыс
Тμрт  тоќсан:  ќыстоќсан,  жазтоќсан, 
шілдетоќсан, к‰зтоќсан
Тμрт б±рыш: Шын-машын, Мысыр, Рим, 
Еуропа елдері
Тμрт т‰лік: Т‰йе пірі – Ойсылќара
Жылќы пірі – Ќамбар ата
Сиыр пірі – Зењгі баба
Ќой, ешкі пірі – Шопан, Шекшек ата
Тμрт к‰нə: Аллаѓа к‰мəн келтіру, наќаќтан 
ќан тμгу, ата-анаѓа тіл тигізу, μтірік куə болу. 
Тμрт т±рман:
1.  Ер  т±рманы. 2. М±кəммалы. 3. 
Жаужараѓы. 4. Бес ќаруы.
Тμрт пайѓамбар тірі:
1.  Иса. 2. Ыдырыс. 3. Ќыдыр. 4. Ілияс. 
Ыдырыс  пен  Иса 4-ќат  кμкте,  олар  періш-
те лермен бірге ќ±лшылыќ жасайды. Ќыдыр 
шμл дегендерге  сусын  береді.  Ілияс  су  апа-
тына ±шыраѓандарѓа ќол ±шын береді. 
Тμрт  нəрсені  Адам  Атаны  жаратќанда 
жібереді:
1. ¤лім. 2. Лəпсі. 3. Ашу. 4. Нəпсі.
Тμрт асыл:
1.  Иман. 2. Намаз. 3. Ілім. 4. Мейір-
Шапаѓат.
Тμрт ±ры:
1.  Азѓырушы  шайтан. 2. К‰пірлік. 3. 
Тəкаппарлыќ. 4. Мейірімсіздік.
Тμрт дария:
1. Ніл. 2. Фират. 3. Жейхун (Амудария) . 4. 
Сейхун (Сырдария).
Тμрт бейѓамсыздыќ:
1. ¤лімді ойлау. 2. Залым адаммен отырмау  
3. Онымен сμйлеспеу. 4. Аулаќ ж‰ру.
5 санына байланысты:
Бес парыз: Тањ намазы, бесін намазы, екін-
ді намазы, ашам намазы, жашиыќ намазы
Бес  ќару:  садаќ,  мылтыќ,  найза,  ќылыш, 
ай балта
Бес  борыш:  Аллаѓа,  пайѓамбарѓа  байла-
ныс ты  борыш,  адамныњ  μзіне  байланысты 
бо рыш,  мемлекет  пен  халыќќа  борыш, ‰й-
іші  жаќындарына борыш, адамгершілік əле-
міне борыш
Бес  жаратылыс:  к‰н,  ай,  ж±лдыз,  к‰ндіз, 
т‰н
Бес  μсиет:  топасќа  сенбе,  жауѓа  иілме, 
əр ќа шан саќ ж‰р, аш ‰йге ќонба, жарлыдан 
сый  алма
Бес ќатер: от, жау, борыш, ауру, сμз
6 саны берекені, əсемдік пен ‰йлесімдікті 
біл діреді. Ертеде ќ±лѓа алты сμзді білсе бол-
ѓан  екен.  Олар:  отыр,  т±р,  жат,  ж‰р,  атќар, 
де мал
Алты  алаш:  Ќазаќ,  ќараќалпаќ,  μзбек, 
т‰ркі мен, ќырѓыз, жайылма
Алты парыз: Адамдардыњ бір-біріне алты 
па рызы бар:
1. Бір-біріне сəлем беруге
2. Шаќырса баруѓа
3. Кењес с±раса аќыл ќосуѓа
4. С±раѓына жауап беруге

34
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
5. Ауырып ќалса кμњіл с±рауѓа
6. Ќайтыс болса жерлеуге ќатысуѓа
Алты асќар:
1. Аќыл. 2. Білім. 3. Жомарттыќ. 4. Əділ-
дік. 5. Шыншылдыќ. 6. Кењ пейіл.
Алты тоймайтын нəрселер:
1.  Кμз  ќараудан  тоймайды. 2. Еркек  əйел-
ден лəззат алудан тоймайды. 3. От отынан той -
майды. 4. Ѓалым ѓылымнан тоймайды. 5. Бай  
мал ѓа тоймайды. 6. Адам μмірге той май ды.
Ќадым замандардан бері жер бетін ме кен-
деп келе жатќан халыќтардыњ кμпшілігі же ті 
санында сиќырлы к‰ш бар деп санаѓан. Оны 
кие т±тып, ќастерлеген небір ±лттар да бол-
ды. 7 саны μмірлік екі санныњ 3 пен 4-тіњ ќо-
сындысы  деп  ќарастырылды. 3 адам – əке,  
шеше, бала μмірдіњ негізін ќалайды. Ал 4 – 
б±л, жарыќ, жел, жањбыр, ылѓалдылыќ жер ді 
жеміс беруге дайындайды. 3 пен 4-тіњ ќосын-
дысы  аяќталѓаныњ,  тəмамдалѓанныњ,  ќоры-
тындыныњ белгісі деп саналѓан. Сондыќтан, 
7  са ны  ќасиетті  сан,  μйткені,  адам  баласы 
ќор шаѓан ортаны (жарыќты, дыбысты, иіс ті, 
дəмді) басындаѓы 7 «тесік» арќылы т‰й сін-
ген (2 кμз, 2 ќ±лаќ, 2 м±рынныњ екі тана уы, 
аузы ). М±сылмандарда  Алланыњ  ќа сиет ті 
орны  жеті  ќат  аспан  деп  саналады.  Жапон-
дарда 7 ќайырымды ќ±дай, адам μмірінде 7 
рет  сəттілік болады деп т‰йген. Соныњ бірі – 
ќа заќ халќы. Жеті саны – халыќ ±ѓымы бой-
ын ша  ќасиетті  сан.  Жеті  ата,  жеті  ќазына, 
же ті  ѓашыќ,  жеті  к‰лше  тарату,  əлемніњ 
же ті  кереметі,  апта  к‰нініњ  саны  жетеу, 
ѓа рыш  əлеміндегі  «жеті  ќараќшы».  Ата-
бабаларымыз  əлі  к‰нге  дейін  жеті  санын 
ќастерлеп, бірќатар таным-т‰сінігі мен таби-
ѓат  ќ±былыстарын,  аспан  денелерін  жеті 
саны мен атап, ата зањдарына, салт-дəст‰ріне 
ар ќау етіп келеді.
Жеті ата. Б±л – ќазаќ халќыныњ дəст‰рлі 
салт -санасында  адамныњ  ата  жаѓынан  те гін 
таратудыњ  наќты  ж‰йесі.  Əрбір  ќазаќ  бала-
сы  μзінен  бастап  жеті  атасыныњ  аты-жμ-
нін  білуге  міндетті.  М±ны  əке-шешесі,  ата- 
əжесі ‰йретіп, жаттатуѓа тиіс. «Жеті ата сын 
білмеген  жетесіз»  деп  ќатты  сынѓа  ал ѓан. 
¤йткені, ќазаќта жеті атаѓа дейін ќыз алыс-
пайды, оѓан дейінгі ±рпаќ бір атаныњ баласы 
–  ту ыс  саналады.  Ќазаќтар  негізінен  жеті 
ата  ны былайша таратады: 1. Бала. 2. Əке. 3. 
Ата. 4. ‡лкен ата. 5. Баба. 6. Т‰п ата. 7. Тек 
ата.
Жеті  ж±т. 1. Ќ±рѓаќшылыќ. 2. Ж±т  (мал 
ќы ры лу). 3. ¤рт. 4. Оба  (ауру). 5. Соѓыс. 6. 
То пан  су. 7. Зілзала (жер сілкіну).
Жеті жоќ. 1. Жерде μлшеу жоќ. 2. Аспанда 
тіреуіш жоќ. 3. Таста тамыр жоќ. 4. Тасбаќада 
та  лаќ жоќ. 5. Аллаћта бауыр жоќ. 6. Аќќуда 
с‰т  жоќ. 7. Жылќыда μт жоќ.
Жеті ќазына. Ол жμнінде пікір талас кμп.  
Алай  да ќазаќтар ертеде жеті ќазынаѓа мына-
лар ды жатќызѓан: 1. Ер жігіт. 2. С±лу əйел. 
3. Ілім-білім. 4. Ж‰йрік ат. 5. Ќ±май тазы. 6. 
Ќы ран б‰ркіт. 7. Берен мылтыќ.
Жеті  к‰н:  д‰йсенбі,  сейсенбі,  сəрсенбі, 
бейсенбі, ж±ма, сенбі, жексенбі.
Жеті амал: тоќсанныњ кіруі, киіктіњ мата-
уы,  м±здыњ  ќатуы,  айдын  тоѓамы, ‰ркердіњ 
ба  туы, ќарашаныњ батуы, к‰нніњ тоќырауы
Жеті ата: əке, бала, немере, шμбере, шμп-
шек, немене, туажат.
Жеті ќ±былыс: к‰ншыѓыс, к‰нбатыс, т‰с-
тік,   терістік, аспан əлемі, жер орта, жер асты
Жеті жетім: Тыњдамаѓан сμз жетім,
Киюсіз тозѓан бμз жетім,
Иесіз ќалѓан жер жетім,
Басшысы жоќ ел жетім,
Аќќу-ќазсыз кμл жетім,
Жерінен айырылѓан ер жетім,
Замандасы ќалмаса – 
Бəрінен де сол жетім.
Жеті нəрсе ж‰йкені тоздырады:
1.  Ењ  жеген  нан. 2. Зімəдан  болѓан  жан. 
3. Боя малы тəн. 4. Нашадан б±зылѓан ќан. 5. 
Те мекініњ т‰тіні. 6. Араќтыњ ж±тымы. 7. Аќ-
ша лы ойынныњ ±тымы.
Жан-ж‰йені жадырататын жеті жəйіт:
1.  Əкімдердіњ  шарапаты. 2. Ѓ±ламалардыњ 
ша  ри ѓаты. 3. Байлардыњ салауаты. 4. Кедей лер -
діњ  ќанаѓаты. 5. ‡лкендердіњ  ±лаѓаты. 6. Жас-
тардыњ инабаты. 7. Азаматтардыњ ар-±я ты.
Жегідей жеген жеті кесел:
1.  Коррупция. 2. Мафия. 3. Параќорлыќ. 
4. Бю ро краттыќ. 5. Рэкетерлік.

35
ҰЛТТЫҚ ДІЛ
6. Мас к‰
  
немдік. 7. Жезμкшелік.
8 саныныњ ќ±пиясы əлемдегі мəњгілік ‰з-
дік сіз ќозѓалысты  білдіреді. 8 саны – мəњгілік 
символы  ретінде  танылѓан.  Сондыќтан  да, 
былайша пайымдаѓан:
Пейіш сегіз т‰рлі нəрседен т±рады:
1.  Дəріслəм – ќызыл  жаќ±ттан. 2. Дəріл 
ќа рар   –  к‰ містен. 3. Жəннатіл  наѓим – зам-
рут тан. 4. Жəннатіл  ѓадин – лаѓылдан. 5. 
Жəн натіл мəѓуй – гаућардан. 6. Дəрін наќар – 
н±р дан. 7. Жəннатіл фердəуіс – з±баржаттан. 
8. Жəннатіл аѓла – алтыннан.
Сегіз адамѓа ж±маќ лайыќ:
1.  Ораза  ±стаѓандарѓа. 2. Жаман  сμзден 
саќ  тан ѓандарѓа. 3. Ќ±ран оќыѓандарѓа. 4. Аш 
адам  ѓа тамаќ бергендерге. 5. Жас уаќытында 
на  маз  оќыѓандарѓа. 6. Сиќырдан  аулаќ  бол-
ѓан  дарѓа. 7. ¤зіне  жаќсылыќ  болсын  деген-
дер ге. 8. ¤згегеде  жаќсылыќ  болсын  де ген-
дерге.
9 саны – қателіктер мен кемшіліктер бір-
лестігі. Қазақ халқы 9 санының қасиетін ана 
құр сағындағы нəрестенің тоғыз ай, тоғыз күн 
өсіп  жетілуімен  байланыстырады.  Бұл  сан 
адам ның  ғұмырында  пайда  болып,  жарық 
дү ниеге  келетінге  дейінгі  уақыт 
өлшемі. 
9  өмір ге  адамды  əкеледі.  Сонымен  бірге, 9 
санын болмыстың шыңы деп санаған, салт-
дəстүрлері мен наным-сенімдерімізде тоғыз 
саны  қасиетті  болып  есептелінген  (тоғыз 
шелпек,  тоғыз  құмалақ,  қалың  малға  үш 
тоғыз, т.б.).
Алла  Тағаланың  бұйрығын  екі  етпей 
орындайтын тоғыз періштелер:
1.  Жəбірейіл – пайғамбарларға  Аллаһ 
Тағаланың  сөзін  хабарлаушы. 2. Мекайіл – 
барлық адамға, мақұлыққа берілетін ырыстың 
уəкілі. 3. Əзірейіл – барлық  адамның,  жан-
жануарлардың  жанын  алатын  Құдай  уəкілі. 
4. Ысырайыл – ақырызаманға дейін сұлыны 
алып  жүретін  періште. 5. Дардайыл – ай, 
күн, жұлдыздардың уəкілі. 6. Ысмайыл – жер 
бетіндегі киелілердің жебеушісі. 7. Зұлқайыл 
–  қиямет  күнінде  адамдарды  алып  баратын 
періште. 8. Ахрайыл – барлық  дария,  көл, 
өзен  бұлақ  сулардың  періштесі. 9. Мəлік – 
же ті тозақтың уəкілі.
Тоғыз-құмалақ – қазақ  ұлттық  дəстүрлі 
ой ын дарының бірі, ақыл-ой ойыны.
Соңғы деректерге қарағанда, оның шығу 
та рихы 4 мың жылдық кезеңді қамтиды. Ал 
кей бір мамандардың айтуынша, оның пайда 
бол ған кезі бұдан да көп уақыт болуы əбден 
мүм кін. Тоғыз-құмалақ өткен ғасырларда қа-
зақ даласындағы ең кең тараған ойын бо ла-
тын. 
Он саны үйлесімділік пен рухани толы ғу-
дың бейнесі болып саналады. 10 саны ондық 
санау  жүйесінің  негізі  болып  қалыптасып, 
барлық əлем халықтарында қолданылады. 
Он түрлі жаман:
Тəуке хан «Не жаман?» деген сұраққа бір 
жауап берсе, үш жүздің билерінің бірі жауап 
бе рер  деп,  үш  парақ  қағазға  бірден  онға 
дей ін  сандарды  жазып,  үш  биге  жіберіпті, 
«Сіз ден рұхсат болса, жауап береміз», - деп 
қағаз ды Қазыбек биге жіберіпті. 
Сонда Қазыбек би бірден мына төмен де-
гі дей жауап беріпті. 
1.  Бірлігі  кеткен  ел  жаман. 2. Егесіп  өт-
кен   ер  жаман. 3. Төсектен  қашқан  ер  жа-
ман. 4. Шідірден шошыған ат жаман. 5. Бі-
лік   адамнан  белгілі  бала  тумаған  жаман. 6. 
Ай мағын билей алмаған адам жаман. 7. Же -
тем  деген  мақсатына  жете  алмаған  жа ман.  
8. Серкесіз бастаған қой жаман. 9. Төс кей ге 
шыға алмаған кəрілік жаман. 10. 60-тан   ас-
қанда қыздай қосылған бəйбішеден айы рыл-
ған тіпті жаман.
Демек,  бұлардан  байқайтынымыз  əр  сан-
ның  өзіндік  құпиясы  барлығы.  Əрі  со ған 
орай   халық  арасында  орын  алған  на ным-се-
німдердің  тегіннен  тегін  еместігі.  Қан дай 
на ным-сенім  болса  да  астарында  ғы лы ми 
түр де  дəлелденген,  немесе  құпиясы  тыл сым  
астарлы ақиқат жатқандығына көз жет кіземіз.

36
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ

жүктеу/скачать 2,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: