Басқару экономикасы

Бұл кестеде Х пен Y шығындарын бір уақытта бір бірлігіне өсірсек, жалпы өнімімен не болатынын байқауға болады. Шығындардың екі түрінің өзгеруі нәтижесінде жалпы өнімнің өсуін ауқым эффекті деп аталады.

Мысалы, егер фирма 1 X бірлігін және 1 Y бірлігін пайдаланса, ол 8 өнім бірлігін өндіреді. Егер фирма өз шығындарын екі есе көбейтсе (яғни 2 X бірлігі және 2 Y бірлігі), ол 36 өнім бірлігін өндіреді. Сөйтіп, шығындарды екі есе өскені өнім шығаруын төрттен астам есе көтерді. Ал енді тағы да шығындарды екі есе көбейтсек (яғни 4 X бірлігі және 4 Y бірлігі), ол шығару көлемін үштен астам есе, 36-дан 120-ға дейін, көтереді.

Берілген кестеде ауқымның өскелең эффектін байқауға болады.

Экономикалық теорияға сәйкес:

- Егер фирманың шығындарының белгілі өсуі шығаруды одан да аса ұлғайтса, фирма ауқымның өскелең эффектіне жеткені.

- Егер шығарудың өзгеруі шығындар өзгеруіне пропорционалды болса, фирма ауқымның тұрақты эффектін алады.

- Егер шығару өсуінің дәрежесі шығындар өсуінен аз болса, ол ауқымның азаймалы эффекті деп аталынады.

Әдетте фирмаға ауқымның тұрақты эффекті тән деп ұйғарайық. Мысалы, фирма белгілі өлшемдегі зауыттарға ие, енді зауыттың өлшемін жұмыскерлер санымен бірге екі есе өссе, шығару көлемі екі есе өседі.

Ал енді неліктен өсулер бір біріне пропорционады болмауы мүмкін? Өндіріс ауқымының өсуі фирма жұмысын бұрынғыдан жоғары мамандырылған қызмет түрлеріне бөлуге мүмкіндік береді, осының еңбек өнімділігі өседі. Бұдан басқа, қызметтің ауқымы кеңейгенде компания ның күрделі (тиімдірек) жабдықтарды сатып алуы ақталынады. Бұл факторлар фирманың ауқымның өскелең эффектіне тап болғанын түсінуге көмектеседі.

Алайда, ірі ауқымда жұмыс істеу басқарудың белгілі тиімсіздігіне алып келуі мүмкін (мысалы, коммуникация мен бюрократияға байланысты мәселелер), ал ол ауқымның азамайлы эффектіне алып келуі мүмкін.

Ауқым эффектін өлшеудің бір жолы өнім икемділік коэффициентін пайдалану болып келеді:

- егер > 1, онда ауқымның өскелең эффекті (IRTS) орын алады;

- егер = 1, онда ауқымның тұрақты эффекті (СRTS) орын алады;

- егер < 1, онда ауқымның азамайлы эффекті (DRTS) орын алады.

Q =f(X,Y).

Бұл теңдікке өндірістік үдерісті суреттеуге қанша айнымалы шығындарды қарастыру керек болса, соның барлығын кіргізуге болады.

Талқылауды жеңілдету айнымалылар санын екіге: X и Y дейін қысқартайық.

Енді әр шығындар көлемін k есе өсірейік. Мысалы, шығындарды 10%-ға өсірсек, k = 1,10, егер шығындарды екі есе өсірсек, k = 2,0. Әрине, Q шығындарды өсіру нәтижесінде белгілі пропорцияда өсуі күтілінеді, оны өсуін h деп белгілейік.

Жоғары теңдікті пайдаланып, келесі формуланы жазуға болады:

- егер h > k, фирмада ауқымның өскелең эффекті орын алды ( > 1);

- егер h = k, фирмада ауқымның тұрақты эффекті орын алды ( =1);

- егер h < k, фирмада ауқымның азамайлы эффекті орын алды ( < 1).

Q = 7Х+ 9Y.

Егер әр шығынның 20 бірлігін пайдалансақ, шығарукелесіні құрайды:

Q = 7 (20) + 9 (20) = 140 + 180 = 320 дана.

Q = 7 (25) + 9 (25) = 175 + 225 = 400.

Увеличение X пен Y 25%-ға көтерілгені шығарудың пропорционалды өсуіне алып келді ( 320-дан 400-ге дейін, яғни 25%-ға өсті).

5.5 суретінде график жүзінде ауқым эффектінің концепциясы мен үш мүмкін типі бейнеленген.