Бастауыш сыныптарға арналған «Қоршаған орта экологиясы»
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
3. Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1). Мұғалімнің мәтіні: Балалар, Бұл Жердің глобусы – жер шарының моделі. Мынау біздің отанымыз Қазақстан! Мынау шығыс, күн сайын сол жақтан Күн шығады, оған қарама-қарсы бағыт – батыс. Мынау оң- түстік, қарама қарсы солтүстік. Солтүстік және оңтүстік полюс арасын- да экватор орналасқан. Келесі тақырыпты оқып бастау үшін мына сұрақтарға жауап беріңдер: 1. Бізден қандай бағытта шығыс бар, ал батыс ше? 31 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области 2. Біздің қай жағымызда оңтүстік, ал солтүстік ше? 3. Жыл құстары туралы не білесіңдер? 4. Күзде олар қайда кетеді және қашан қайтады? 5. Солтүстік пен оңтүстіктің бір- бірінен қандай айырмашылығы бар? (қай жақ ыссы, қай жақ салқын?). 6. «Климат» сөзі нені білдіреді? 7. Глобустан оңтүстік, экватор, солтүстікті көрсетіңдер. Осындай қысқа әңгімелесуден кейін... Мұғалімнің мәтіні: Енді 2-ші слайдтты қарайық, табиғи зоналар- дың анықтамасын оқып, естеріңе сақтаңдар. Жер бетіндегі табиғи зоналардың саны -10, олардың санымен және аталуымен танысыңдар(слайд 3). ТҮЙІНДЕМЕ: Есте сақтаңдар! Табиғи зоналар экватордан полюс- терге қарай өзгереді!!! Қазақстанда аталған он табиғи зоналардың оңтүстіктен солтүстікке қарай алмасып отыратын төртеуі кездеседі. Олар: шөл, шөлейт, дала, орманды дала (слайд 4). Қазақстандағы табиғи зоналардың сипаттамасын оқып шығындар: • Орманды дала – слайд 5 • Дала – слайд 6 • Шөлейт – слайд 7 • Шөл – слайд 8. Өз бетімен жұмыс(слайд9): Енді жұмыс дептердегі кестені толты- рыңдар(10 мин.). Ескерту:өсімдіктер мен жануарлар бағанында сол ай- маққа ғана тән бір түр көрсетіледі. Кесте . Қазақстан табиғи зоналарының ерекшеліктері Табиғи зоналар Кли- мат Жауын- шашын Температура Өсімдік- тер Жануар- лар әлемі Топырақ Жазғы Қысқы Орманды дала Дала Шөлейт Шөл Сипаттаманы оқып, жануарлар мен өсімдіктердің атауларын теріп жаз (слайд 10). Мұғалімнің мәтіні: Маңғыстау облысы шөлді табиғи аймақта орна- ласқан. Негізгі өсімдіктер – жусан және дәнді дақылдар. Бұл мал шаруа- шылығынның –қой, жылқы және түйе өсіруге мүмкіндік береді (слайд 11). Жазбаша жұмыс (слайд 12): Маңғыстау облысының климаты ту- ралы мақаланы оқып, тастап кеткен сөздерді тиісті орынына қойып, жұмыс дәптеріне көшіріп жаз. 32 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы 4. Қорытындылау: 1. Маңғыстау облысы қандай табиғи аймақта орналасқан? 2. Облыстың негізгі өсімдіктері қандай? 3. Маңғыстау облысында ауыл шаруашылығының қандай саласы кең дамыған? 4. Ертеңге ауа райының болжамы қандай екенін білесіңдер ме? 5. Үй тапсырмасы: • Ата-аналарыңмен бірлесе отырып келесі аптаның ауа-райы болжа- мын қараңдар және үнемі күтілетін ауа райына сәйкес киініңдер. • Жұмысты рәсімдеу ережесін есте сақтай отырып, туған өлке таби- ғатының суретін салыңдар. Ең таңдаулы жұмыстар «Жас эколог» бұры- шына қойылады. №10 ТАҚЫРЫП. ЭКОЖҮЙЕЛЕР Сабақтың мақсаты: Оқушылардың күнделікті табиғатты бақы- лауы және оқу мен ақпараттық-коммуникациялық желі арқылы алған өз білімдері мен тәжірибесіне сүйене отырып, экологиялық жүйелер (бұдан әрі экожүйе) және олардың табиғаттағы, адам өміріндегі маңызы туралы білім негіздерін беру. Құрал-жабдықтар: интерактивті кешен, оқулық (жұмыс дәптері), тақырыптық слайдтар, балықтарымен аквариум Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті Сәлемдесу, оқушыларды журнал бойынша түгендеу, сынып ке- зекшісіне олардың сабаққа дайындығын, құрал –жабдықтарын тексе- руді тапсыру. 2. Үй тапсырмасын тексеру «Туған өлкемнің табиғаты» тақырыбына оқушылардың салған су- реттері бойынша әңгімелесу (Суреттер сканерленіп, бір-бірлеп көр- сетіледі де, осы көрініске қандай атау берер едіңіздер, еңбекте не бей- неленген, суретші көрерменге қандай ойды жеткізуді мақсат еткен деген сұрақтар қойылып, балалардың жауаптары тыңдалады). 3. Жаңа сабақты түсіндіру (слайд 1). Кіріспе сұрақтар: 1. Тірі ағзалардың бірлесіп мекен етуі және өз үйі секілді сезінетін жер бөлігі не деп аталады? 2. Экожүйеде мекен етушілердің өміріне қажетті не бар? 3. Экожүйеде артық, қажет емес нәрсе бар ма? 4. Экожүйеге не жатады? Мұғалімнің мәтіні: Экологиялық жүйе бұл – жер бетіндегі жануар- лар және өсімдіктер, су, ауа сонымен қоса күн энергиясы (слайд 2). 33 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области • Экожүйеде тұрғындардың өмірі үшін бәрі бар • Экожүйеде артық, қажетсіз ештеңе жоқ, оны тұрғындар пайдала- нып толығымен жүзеге асырады Мұғалім келесі тапсырманың мысалы ретінде 3-ші слайдта көрсетіл- ген суретті оқушылардың назарына ұсынады. Сұрақтарға жауап беріңдер: 1. Суретте қандай табиғи зона салынаған? 2. Суреттегі экожүйенің құрамдастарын атаңдар? 3. Олардың өзара байланысы туралы айтып беріңдер? 4. Суреттегі өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарын не шірітіп, ыдыратады? Әрбір оқушы жұмыс дәптеріңе кез келген экожүйелердің: дала, шөл, орманңың бірін таңдап, суретін салыңдар (слайд 4). Өз бетімен кесте бойынша жұмыс(слайд 5): Экожүйе неден тұрады? Мұғалімнің мәтіні: Экожүйенің барлық бөлігі өзара тығыз байла- нысты! Дайындық сұрақтары: 1. Күннен, топырақ, ауа, судағы заттармен нелер қоректенеді? 2. Өсімдіктермен кімдер қоректенеді? 3. Шөпқоректі жануарлармен, жырқыш аңдармен нелер қоректенеді? 4. Қураған өсімдіктермен, өлген жануарлардың қалдықтарымен қо- ректенетіндер? 5. Қураған өсімдіктермен, өлген жануарлардың қалдықтарымен қо- ректеніп, оларды ыдырататындар? Олар қалай байланысты, 6-шы слайттан оқимыз. Серкіту сәті (слайд 7). Мұғалімнің мәтіні: Экосистеманың бұзылуы (слайд 8). • Экожүйе құрылымының адам қолымен бұзылуы оның өлуіне алып келуі мүмкін. Егер мекен ету ортасы қатты бұзылса экожүйе өліп қалады. • Егер табиғи өсімдіктер әлемін жоятын болсақ, онда шөп қоректі жануарлар жойылады онымен бірге жыртқыштар да. • Егер улы химикаттар мен қалдықтарды жоятындарды жойып жі- берсек – топырақ құнарлығы жойылады, жер бетін шірімеген қалдықтар басып кетеді де, экожүйенің өлуіне алып келеді. Өз бетімен 9-шы слайдты оқыңдар. Осы слайдта не жазылғанын өз сөздеріңмен айтыңдар. 4. Қорытындылау: Сұрақтарға жауап беріңдер : 1. Экожүйе құрылымының адам қолымен бұзылуы неге соқтыруы мүмкін? 2. Егер мекен ету ортасы қатты бұзылса не болар еді? 3. Егер табиғи өсімдіктер әлемін жоятын болсақ не болады? 4. Улы химикаттар мен қалдықтарды жоятындарды жойып жіберсек не болар еді? 34 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы 5. Егер жер бетін шірімеген қалдықтар басып кетсе не болады? Сабақты қорытындылау: 1. Арал теңізінің тартылуы сол аймақтың экологиясына қалай әсер етті? 2. Арал маңында жазғы және қысқы ауа-райы қалай өзгерді? 3. Егістіктен көтерілген, құрамында улы заттар мен тыңайтқыштар бар, шаң-тозаңдар неге әкеліп соқтырды? 4. Бұл шаң-тозаң тұрғындарға қалай әсер етті? 5. Көптеген адамдар өз балаларын қорғау үшін не істеді?. 5. Үй тапсырмасы (слайд 10): Сен салған экожүйе, онда қандайда бір өзгеріс орын алған жағдайда, қандай күйге ұшырайды, мысалы: ыстық немесе суық түссе, су қойма- лары жойылса, қандайда бір жануарлар немесе өсімдіктер жойылса не болатыны туралы әңгіме жаз. №11 ТАҚЫРЫП. ҚОРЕКТІК ТІЗБЕК Сабақтың мақсаты: Табиғаттағы қоректік тізбек пен оның маңызы туралы білім негіздерін беру, өсімдіктер, жануарлар және адам баласы арасындағы тығыз өзара байланысқа назар аудару. Құрал-жабдықтар: проектор және экран (интерактивті тақта), оқу- лық (жұмыс дәптері), тақырыптық слайд. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті: Сәлемдесу, сынып кезекшісінің есебі. Үй тапсырмасы бойынша са- лынған суреттерді жинау. 2. Үй тапсырмасын тексеру: Қанеки балалар, біздің суретшілеріміздің үй тапсырмасы суреттері- мен танысып, оны оқып көрелік! (таңдап алынған үш сурет сыныпқа көрсетіледі, олар бойынша бірнеше оқушның пікірлері тыңдалған соң сурет салған оқушылар өз мәтіндерін мәнерлеп оқып береді). Мұғалімнің мәтіні: Кімнің қандай сұрағы бар? Сұрақтарға жауап тыңдалады. Бүгінгі өз шығармаларымен таныстырған оқушыларға құрмет көр- сетейік, балалар! Ендеше ең жақсы сурет қайсысы деп санайсындар? Ұсыныстар тыңдалады, бірнеше ұсыныс болса жеңімпаз дауысқа салу арқылы анықталады (І, ІІ, ІІІ орындар анықталады). Мұғалімнің мәтіні: Бұл суреттерді «Жас эколог» қабырғалық көр- месіне орналастырамыз, келесі сабаққа тағы да суреттерің бар болса алып келіңдер. Сонымен тыңдаған жұмыстарың бойынша экожүйе туралы қандай қорытынды жасаймыз? ...Экожүйе анықтамасы, оның бұзылу мысалда- 35 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области ры, оларға біздің қарым-қатынасымыз бен қамқорлығымыз қандай бо- луы керек!( оқушылардың жауабын тыңдаймыз). 3. Жаңа тақырыпты түсіндіру(слайд 1): Тақырыпқа кіріспе ретінде суреттермен танысып, талқылау(слайд 2): Мұғалімнің мәтіні: Бұл жеке буындардан тұратын қағаз тізбегі. Та- биғатта барлық тірі ағзалар қоректену немесе азық-түлік тізбегінде бір бірімен байланысты. Азық-түлік тізбегіне өсімдіктер, жануарлар және микробтар (бактериялар) жатады. Организмдер қоректену тізбегіндегі рөлі әртүрлі: мысалы, өсімдіктер, шөп қоректілер, талғаусыз қоректілер, жыртқыштар. Тірі ағзалардан тұратын тізбекті қарастырып, өз қорытындыларың туралы хабарлаңдар (слайд 3). Партадағы жұптар бойынша өз бетімен зерттеу және талдау жасап, үш түрлі тізбек жинаңдар (слайд 4). Сурет бойынша қорытындылау. Қоректік тізбектердің бір бірімен байланысын табыңдар (слайд 5). Мұғалімнің мәтіні: Жан-жануарлар өлген кезде жауын құрттар, са- ңырауқұлақтар және бактериялар ыдыратады. Ал қалған қалдықтары топырақта минералды тұздар түзеді. Осылайша, қоректік тізбек тұйық- талады(слайд 6). Экожүйеде зат айналымы қалай жүреді?(слайд 7). Слайдтағы мәтінді оқып, қайсысы өндеуші, қайсысы – тұтынушы және қайсысы – бұзушы екенін айтындар. Экологиялық түйінді тапсырма: егер табиғатта қоректік тізбектегі қандай да бір буын жойылса не болар еді? Қорытынды түйінді дәптерге жазыңдар! (слайд 8). Экожүйенің бұзылуы – егер қағаз шеңбердің біреуін алып тастасақ байланыс үзіледі (слайд 9). Мысалды қарастырайық – қасқырдың жоға- луы –ормандар мен далалы аймақтан. Нәтижесі, қояндар мен қарақұй- рықтар көбейіп барлық шөптер жойылады, шөп қоректілер арасында аштық басталады. Сұрақтарға жауап беріңдер: 1. Жан-жануарлар өлген кезде не болады? 2. Минералды тұздар қалай түзіледі? 3. Қоректік тізбектің шеткі буындарын өзара жалғаса не болады? 4. Қоректік тізбек тұйықталуы деген не? 5. Қоректік тізбектің бұзылуы дегеніміз не және ол тіршілікке қалай әсер етеді? 4. Қорытындылау: 1. Қалай ойлайсың, табиғатта барлық тірі организмдер арасында өза- ра байланыс бар ма? 2. Қоректік тізбек буындары дегеніміз не? 3. Қоректік тізбектегі өсімдіктердің маңызы қандай? 4. Қоректік тізбектегі жануарлардың маңызы қандай? 36 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы 5. Қоректік тізбектегі өсімдікқоректілердің маңызы қандай? Сабақты қорытындылау: 1.Өсімдіктер барша тіршілік үшін қажетті не өндіреді? 2. Өсімдіктерді басқаша қалай атауға болады? 3. Өсімдіктер мен жануарларды не жейді? 4. Дайын қоректік заттарды тұтынушыларға нелер жатады? 5. Қандай организмдерді ыдыратушылар деп атайды? 6. Қандай үзіліссіз ұласып қайталанатын өзгерістерді табиғаттағы заттардың айналымына жатқызуға болады? 5.Үй тапсырмасы (слайд 10). Табиғатты өз бақылауларың негізінде өздерің көріп жүрген нақты бір коректік тізбекті таңдап, оның суретін сал. № 12 ТАҚЫРЫП.ТАБИҒАТТАҒЫ ЗАТТАР (ЭНЕРГИЯ) АЙНАЛЫМЫ Сабақтың мақсаты: Оқушыларға табиғаттағы үздіксіз қайталана- тын үдерістердегі заттар (энергия) айналымы және олардың маңызы туралы білім негіздерін беру, өсімдіктер, жануарлар және адам баласы өміріндегі заттар (энергия) айналымының маңызына оқушылардың на- зарын аудару. Құрал-жабдықтар: интерактивті кешен, оқулық (жұмыс дәптері), тақырыпқа сай слайд. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті Сәлемдесу, оқушылардың сабаққа қатысын, олардың сабаққа да- йындығын, оқу құрал-жабдықтарының толықтығын сынып кезекшісі ақпарламасы арқылы алып, көзбен түгендеу. 2. Үй тапсырмасын тексеру Мұғалімнің мәтіні: Сіздің таңдаған қоректік тізбегіңіз бен оның су- ретінің қандай ерекше қасиеттері бар? Салған суреттеріңізді көрсетіп айтып беріңіздер (оқушылар суреттерін көрсетіп, таңдаған қоректік тіз- бегінің ерекшеліктерін айтады). Түйін: Табиғатта барлық жанды тіршілік иелері қоректік тізбек немесе тағамдық тізбек бойынша бір-бірімен тығыз байланысты бо- лады. 3. Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1). Өткен тақырыптарды қайталау сұрақтары: Мұғалімнің мәтіні: Балалар, бұған дейін өткен «Күн энергиясы», «Өсімдік», «Жануарлар» тақырыптары естеріңізде бар ма? Қане еске түсіріп көрелік: 1. Күн сәулесі өсімдіктер тіршілігінде қандай рөл атқарады? 37 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области 2. «Әрине. Жер бетіндегі барлық тірі ағзалар Күннен энергия алады. Сонымен қатар, өз денесінде жинақтайды. Мұндай жағдай күн шықпа- ған кезде өмір сүруіне мүмкіндік береді», деп кім айтып еді. 3. Ал, оған қойылған сұрақ түрі қандай еді? «Мен картоп жеп, тамақ- тан энергия аламын. Ал, картоп Күннен энергия алады. Олай болса: мен де күн энергиясы есебінен өмір сүремін бе?» 4. Барлық тіршілік иелері өзара қалай байланысады? 5. Өсімдіктер қоректік тізбек арқылы жануарларға не береді? 6. Ыдыратушылар деп нелерді атайды? 7. Өлген өсімдіктер мен жануарлар бактериялар көмегімен неге ай- налады? 8. Өсімдіктер топырақ пен Күннен не алады? 9. Қоректік тізбек қашан тұйықталып шеңберге айналады? (балардың жауабы, оқушылардың ескертулері) Түйін: Заттардың (энергияның) айналым бойынша қозғалысы заттар айналымы деп аталады (слайд 2). Суреттер бойынша өз бетімен жұмыс (слайд 3). Суреттерге қараң- дар, осы үш суретке ортақ қандай ерекшелік бар. Сұрақтарға жауап беріңдер. 1. Суреттегі сарқырама неден пайда болған? 2. Сарқырамадағы су қандай күйде? 3. Тұмандағы су сұйық па, қатты ма? 4. Суретте қыс бейнеленген, қар – судың қандай күйі? (Табиғаттағы заттар айналымының бір мысалы – су айналымы) Өз бетімен жұмыс: Тамшыгүлдің «Судың саяхаты» атты ертегісін оқыңдар(слайд 4-6). Сұрақтарға жауап беріңдер: 1. Тамшылар қыста неге айналады? 2. Тамшылар жерге қандай түрлерде қайтып оралады? Суреттерді зерттей қарап, Тамшыгүлдің ертегісін өз сөздеріңмен ай- тып беріңдер (слайд 7). 4. Қорытындылау: • Егер Тамшыгүл тамшы болса, су неден тұрады екен? • Бұлт қалай пайда болады? • Жерге су тамшылары қандай күйде келіп түседі? Сабақты қорытындылау: 1. Заттар(энергия) айналымы дегеніміз не? 2. Айналым қай жерде өтеді? 3. Жерге су тамшылары жазда қандай түрде түседі? 4. Қыста су тамшылары жерге не болып түседі? 5. Үй тапсырмасы (слайд 8): Ата-аналарыңмен бірге «Табиғаттағы заттар (энергия) айналы- мы» тақырыбын талдап, естіген жаңалық деректі дәптерге жазыңдар. Практикалық жұмыс: «Жиі кездесетін су шығынын экология- лық-экономикалық зерттеу». Ата-аналарыңмен бірге, краннан суды 38 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы баяу тамшылатып, бір минутта қанша тамшы таматындығын есептең- дер (есептеу үш рет жасалып, орташа саны шығарылады). Егер, бір тамшы судың орташа салмағы – 0,08 гр. болса, суды нашар ұстайтын краннан минутына (сағатына, тәулік бойы) қанша су далаға кететіндігін есептеп шығарыңдар және оның бағасын анықтаңдар. № 13 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒАТТЫҢ ӨЗГЕРІСТЕРІ Сабақтың мақсаты: Оқушыларға табиғат өзгерістері мен олардың маңызы туралы білім негіздерін беру, балалардың табиғат пен ауа-ра- йының күрт өзгерістері туралы болжамдарды тұрақты ескеруіне және әрқашан табиғатпен үндес әрекет ету қажеттігіне назарын аудару. Құрал-жабдықтар: интерактивті кешен, оқулық (жұмыс дәптері), тақырыпқа сай слайд, «Тұрмыста жиі кездесетін су шығынын экология- лық-экономикалық зерттеу» ПЖ қорытындылау бетшесі, Жер эволю- циясы бойынша бейне материал, жарты шарлар картасы немесе глобус. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті Сыныптың сабаққа дайындығын тексеру. 2. Үй тапсырмасын тексеру Балалар, заттар мен энергияның айналымы туралы ата-аналарыңыз қандай қосымша жаңа мәліметтер берді? (балалардың жауаптары мен оларды бағалау). Мұғалімнің мәтіні: Қазір үйге тапсырылған практикалық жұмыс- тың орындалысын талқылаймыз, ол үшін өз жұмыстарыңның нәтижесін айтуға дайындалыңдар, журналдағы тізім бойынша ақпарат бересіңдер. (Мұғалім айтылған сандық мәліметтерді бірден excel форматына сала- ды және автоматты есептейді). Кесте. «Тұрмыста жиі кездесетін су шығындарын экологиялық- экономикалық зерттеу» практикалық жұмысының қорытындылары № Оқушы Тегі, аты- жөні Орындауу- ақыты (күн, ай. жыл) Ми- ну-тына тамшы саны Саға-ты- на тамшы саны Сағатына ысы- рап болған су массасы (0,08 * бір сағат- тағы тамшы саны гр. Бір сағат ішіндегі суға төлем (тенге) 1 2 3 4 5 6 7 1 ................... ..... ................... Қазір су шығынына сай төлем ақы мөлшерін (теңге) анықтаймыз. (оқушылар шыққан көрсеткіштерді дәптерге жазып алады). 39 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области Экология тақырыбына әңгімені жалғастыру: Балалар, тағы осындай ысырап болып жатқан шығындар бар ма: үйде, тұрмыста, мектепте, кө- шеде.., ойланып қаралықшы..., бұл артық шығандардың алдын алу үшін не істеуге болады (оқушылардың жауаптары, ойлары, ұсыныстары оларды тақырыптық оқу-танымдық ізденіске тартуға мүмкіндік беретін бастама бола алады). Түйін: Су бергеннің сауабы бар, Су төккеннің жауабы бар. Су ырыс- тың көзі, Есеп кірістің көзі.Сусыз өмір жоқ, Отсыз темір жоқ. 3. Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1). Жаңа тақырыпқа кіріспе сұрақтар: 1. Қазір жыл мезгілінің қандай маусымы? 2. Келесі апта мен айдың ауа-райы болжамы туралы не білесіз? 3. Неге және ненің әсерінен бізді қоршап тұрған әлем тұрақты өзге- реді? 4. Табиғаттағы табиғи жолмен болатын өте баяу өзгерістер не деп аталады? Мұғалімнің мәтіні: Біздің айналамыздағы әлем үнемі өзгеруде. Та- биғат адам әрекетінен және өздігінен өзгереді (слайд 2). Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүреді, сол себепті біз оны байқа- маймыз. Бұл өзгеріс эволоция (даму) деп аталады (слайд 3). Алғашында біздің Жеріміздің бетін толығымен су алып жатқан. Кейіннен жанартау- лардың атқылауының әсерінен материктер мен құрылықтар түзілді. Ша- мамен 200 миллион жыл бұрын «Пангея» континенті екі континентке ажырады. Ал енді континенттердің қалай пайда болғанын келесі бейне- баяннан көрейік(слайд 4). Өзіңіз білетін материктерді санап беріңіздер(слайд 5). (дұрыс жауап бергендер мен картадан дұрыс көрсеткендер марапатталады). Мыңдаған жылдар бұрын Жер бетін мекендеген ежелгі жануарлар- дың атауын жазыңыздар (слайд 6). Мұғалімнің мәтіні: Табиғатта – маусымдық, тәуліктік өзгерістерді біз байқай аламыз. Маусымдық және тәуліктік өзгерістерді айтыңыздар. 7-ші слайдта нұсқау көрсетілген. Адамның табиғатқа әсерін зерттеу (слайд 8). Мұғалімнің мәтіні: Адамның іс-әркеті табиғи ортаның барлық ком- поненттеріне: топыраққа, суға, ауаға, жануарлар мен өсімдіктерге әсер етеді. Тіпті жер шарының шалғай аудандарына – Арктика, Антарктида, биік таулар, терең мұхиттарға адамның іс әрекеттері әсер етуде. Оқушылар төрт топқа бөлінеді. Тапсырманың мәтінін 9-шы слайд- тан оқыңыздар.Топтар бойынша белгілердің эскизін сызыңыз, немесе осы әрекеті қалай орындауға болатыны туралы жазып беріңіз. (Топ көш- басшылары топтың шешімімен таныстырады, қалғандары оған өз пікірлерін білдіреді). Өз бетімен жұмыс (слайд 10). Адамның климаттың өзгеруіне әсерін осы суреттен қарап шығыңыздар. 40 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы Оқушылар өзара келісіп жеті топ құрады, топ жетекшісін сайлайды, жетекші жеребе тартып (қалтадан нөмірленген асықтарды алу арқылы) сәйкес тапсырманы алады. (Топ құрамындағылар 5 минут адамдардың табиғатқа әсер етуі және оның зардаптары мен осы күрделі жағдай- дан шығу жолдары туралы келіседі. Жауапты айту және қорғау үшін әр топқа бір минуттан уақыт беріледі). Тапсырманың қорытындысын шығарып, өз таңдауы бойынша бір топты тапсырманы орындаушылардың «Экологиялық сарапшылары» етіп тағайындайды. Алты сұрақ 11-ші слайд бойынша: топтар адамдар әрекетінің салдарлары бойынша пікірлесіп, жауап дайындайды, топ же- текшісі оны сарапшылар алдында қорғайды. Сарапшылар ұпайы белгі- ленген сараптау қорытындысын мұғалімге береді (төмендегі кестеде бағалау өлшемдері көрсетілген). Кесте. Адамның іс-әрекет түріне қарай әсер ету салдарын бағалау өлшемдері Адамның әсер ету түрі Әсер ету салдары (зиянды – , пайдалы +) Жерге Суға Ауаға Өсімдік- терге Жануар- ларға Адамға Ауа- райына Жылыту пештерін жағу Фабрика, зауыттардың жұмыс істеуі Көліктердің жұмыс істеуі Автокөліктерді жуу Тұрғын үй, зауыт- фабрикалардың құрылыс жұмыстары Өзен, су қоймалары, теңіз жағалауында адамдардың демалуы Барлық ұпай 4. Қорытындылау: a. Адамның іс – әрекеті неге ықпал етеді? b. Адамның іс – әрекеті қандай компоненттерге ықпал етеді? c. Табиғаты баруға қиын қандай жерлерді білесіңдер? d. Адам баласының баруға қиын жерлерге әсері болды ма? 5. Үй тапсырмасы (слайд 12). Екі сурет салыңдар. Бірі – жабайы табиғаттың көрінісі, екіншісі – адам әсерінен өзгерген табиғат болсын. Келесі сабаққа толық түстері бар түрлі-түсті қарындаш, өшіргіш, су- рет салу альбомын ала келіңдер. 41 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области № 14 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒАТТАҒЫ МАУСЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР Сабақтың мақсаты: оқушылардың алған білімдерін табиғаттағы маусымдық өзгерістердің себебі – Жердің өз осінен және күнді айнала қозғалуына байланысты екендігігі туралы деректермен толықтыру. Құрал-жабдықтар: интерактивті комплекс, оқулық (жұмыс дәп- тері), тақырыпқа сай слайдтар және «Жыл мезгілі суретшілер көзімен» слайды, Теллурий. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті Сәлемдесу, оқушыларды сынып кезекшісі арқылы түгендеу, олардың сабаққа дайындығын, құрал –жабдықтарын тексеру. 2. Үй тапсырмасын тексеру «Жабайы табиғат көрінісі» және «Адамның әсерінен табиғат қалай өзгерген » тақырыбына салған суреттеріңде нені көрсетпек болғаныңды айтып бер (оқушылар өздерінің суреттерін ауызша айтып береді). 3.Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1) Тақырыппен таныстыру үшін кіріспе сұрақтар: 1. Балалар, қазір қандай жыл мезгілі немесе маусымы? 2. Жылда қанша маусым бар? 3. Оларды қалай атайды? 4. Олардың айырмашылығы неде? 5. Бір-біріне ұқсас жыл мезгілдері немесе маусымдар бар ма? 6. Сипаты бойынша бір-біріне қарама қарсы жыл мезгілдері бар ма? 7. «Наурыз» ол қандай мейрам? 8. 22 наурызда күн мен түннің ұзақтығы қандай болады? 9. 2-ші слайдтағы суретте бейнеленген жыл мезгілдерін жаз (5 ми- нут). (Тапсырманы орындағандар бірден мұғалімге келеді). «Лабиринт» ойыны (слайд 3): лабиринттің жолдарымен жүріп, сіз аюдың қай жыл мезгілінде ұйқыға кететінің және торғайлардың қашан ұшып келетінін, орманда құлпынайдың қашан пісетінін, құстардың қа- шан жылы жаққа ұшатының білесің. Мұғалімнің мәтіні: балалар, мына сұрақтарға жауап беріңдер: 1. Неліктен жыл мезгілдері ауысып отыратынын білесің бе? 2. Неліктен қыста салқын, ал жазда ыссы? (балалар жауабы, сынып болып жауапты талқылау). Балалардың күн жүйесімен танысуы (слайд 4). Тақырыпқа кіріспе сұрақтар мен бекіту: 1. Күн жүйесінде неше планета бар? (тоғыз планета) 2. Оларды атаңыз (4-ші слайдтағы 1-ші сурет бойынша) 3. Күнге ең жақын және Күннен ең алыс орналасқан планеталар қа- лай аталады? (Меркурий, Плутон). 42 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы 4. Біздің планетамыз (бізбен қоса) Күннен санағанда қай орында ор- наласқан? (үшінші орында). Мұғалімнің мәтіні: Балалар сендерге жыл мезгілдерінің қалай өз- геретінін айтып берейін (слайд 5). Жер кіндігінің қозғалу жазықтығына бұрыш жасай орналасуына байланысты, жыл ішінде Жер жартышарла- ры Күнге өзара алмасып бұрылатындықтан олардағы жыл мезгілдері де қарама-қарсы болады. Сондықтан оңтүстік және солтүстік жартышар- лардағы ауа райы және өсімдіктер мен жануарлардың, адамның өмір сүру жағдайлары да қарама-қарсы өзгереді. Оңтүстік жартышарда: күз – қыс – көктем – жаз – күз. Солтүстік жартышарда: көктем – жаз – күз – қыс – көктем. Егерде көлбеу бұрыш болмағанда және жер шары күннің жанында тікелей түрде айналып жүрсе, жыл мезгілдері тіптен жойылатын еді, себебі жер шарының жарықтанған кез келген нүктесі жоғалады да, сал- дарынан ауа бірқалыпты қызады. Мұғалімнің мәтіні: Енді күн жүйесіне оралайық. Күн жүйесінің құ- рамына біз өмір сүріп жатқан Жер планетасы кіреді. Күн жүйесінің ор- тасында ең жарық, ыстық жұлдыз – Күн орналасқан. Оның айналасында сегіз планета әртүрлі қашықтықта айналып жүр. Олардың бірі, үшінші орында тұрған біздің Жер планетамыз ( слайд 6). Күн жүйесі туралы бейнебаянды көріңіздер(слайд 7). «Менің күн жүйем» тақырыбына мазмұндама жазыңыздар. 4. Қорытындылау: 1. Жыл бойына жер күнге қалай бұрылады? 2. Жыл бойына бір аймаққа қанша мөлшерде күн сәулесі түседі? 3. Жыл мезгілінің өзгерісіне байланысты не өзгереді? Есте сақтаңдар! 1. Жыл мезгілінің өзгеруі Жер кіндігінің Күнге бұрыш жасай орна- ласуына байланысты болады! 2. Жер Күннен әрқашан бірдей, шамамен 149 млн. шақырым қашық- тықта орналасады. 3. Жерден Күнге дейінгі арақашықтық, өлшем бірлігі ретінде – бір астрономиялық бірлік деп алынады. 5. Үй тапсырмасы (слайд 8) Өзіңе ұнайтын жыл мезгілдің суретін сал және оның неге ұнайты- нын айтып бер. 43 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области № 15 ТАҚЫРЫП. ҚОРЫТЫНДЫ САБАҚ Сабақтың мақсаты: оқулықтың бірінші тақырыптық топтамасы бойынша оқушыларда ОӘА (ой әрекеттері амалдары, яғни ойлауды іске асыру амалдары) және ББД (білім, білік, дағды) қалыптасуын тексеру. Құрал-жабдықтар: проектор және экран (интерактивті тақта), қо- рытынды сабақтың электрондық нұсқасы, жұмыс дәптері және жауап парағы, өткен тақырыптардың көрнекіліктері мен кестелері, түрлі-түсті қарындаштар, өшіргіш, қаралама қағаз. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті Сынып кезекшісінің ақпаратын тыңдау, қорытынды сабаққа қажет оқу құрал-жабдықтардың толықтығын тексеру. 2. Өткен тақырыпты қайталау Маңғыстау облысында кездесетін табиғи зоналардың атауын өз жұ- мыс дәптерлеріңізге көшіріп жаз (слайд 2). 3-ші слайдтағы мәтінді өз жұмыс дәптерлеріңе көшіріп жаз. Әр ай- мақтағы (зонада) өсімдіктер мен жануарлардың қайсысы артық деп са- насаң, соны сызып таста. Маңғыстау облысының климатын дұрыс сипаттаған сөзді тауып, мәтінді жұмыс дәптерге көшіріп жаз(слайд 4). Қоректік тізбекті жаса. Кім – кіммен қоректенетінін сызықша арқы- лы көрсет (слайд 5). Суреттегі қоректік тізбекті қарастырайық (слайд 6). Төменде беріл- гендердің біреуін табиғаттан алып тастасақ не болатынын айт: 1.Тышқан 2.Микроағзалар 3.Шөп. Суретті қара (слайд 7). Адамның іс-әрекеттері табиғатқа қалай теріс әсер ететіні туралы сипатта. 8-ші слайтағы мәтінді көшіріп жаз. Ойланып, дұрыс жауапты белгіле. Жұмбақтың шешімін тап (слайд 9): Дүниеде бір алыпты көрдім күшті, Бар салмақ дүниедегі соған түсті, Құнарлы қуатынан тояттанып, Әр түрлі жер бетінде жеміс пісті. (күн) Әйнектей көгiлдiр, Теңiздей тым мөлдiр. (Аспан) Өлшеусіз піштім, Жіпсіз тіктім. (жер) Көк төрiнде жоғары, Iлулi тұр атамның Сапталмаған орағы. (Ай) 44 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы № 16 ТАҚЫРЫП. ӨСІМДІКТЕР МЕН ЖАНУАРЛАРДЫҢ БЕЙІМДЕЛУІ Сабақтың мақсаты: Оқушыларды табиғаттағы өсімдіктер мен жа- нуарлардың бейімделуі туралы жаңа ақпараттармен таныстыру. Құрал-жабдықтар: интерактивті кешен, оқулық (жұмыс дәптері), тақырыпқа сай слайд. Сабақтың жүрісі 1. Ұйымдастыру сәті Сәлемдесу, оқушыларды қорытынды сабақ нәтижелерімен таныс- тыру. 2. Үй тапсырмасын тексер Қорытынды сабақ қателерімен жұмыс (10 минут). 3. Жаңа тақырыпты зерделеу: Мұғалімнің мәтіні: Жаңа сабақты бастамас бұрын, балалар, маған мынадай сұрақтарға жауап беріңдерші: 1. Жер бетін, бұдан мыңдаған жылдар бұрын да, қазіргі өсімдіктер мен жануарлар мекен етті ме? 2. Жануарлардың бір түрінің жойылып, орнына екінші түрлерінің пайда болуының ең басты себебі не болуы мүмкін? 3. Қалған тіршілік иелерінің сақталуына қандай жағдай көмектесуі мүмкін? 4. Жаңа жағдайға бейімделе алмаған жануарлар неге ұшырады? 5. Өмірдің жаңа өзгерісіне бейімделген жануарлар неге ұшырады. (оқушылардың жауабы) Мұғалімнің мәтіні: Осы сұрақтарға толық жауап табу үшін 1-ші слайдты мұқият қарап, мәтінді толық оқыңдар. Енді мен алғашқы қо- йылған сұрақтарды қайталасам, кімдер жауап бере алады? (барлық бес сұраққа айтылған дұрыс жауаптар бекітіледі) (слайд 2). Түйін: Тек қана жаңа (өзгерген) жағдайларға, яғни жылу, су, ауа және топырақта болған өзгерістерге бейімделе алған жануарлар мен өсімдік- тер аман қалды Жер бетінде климат өзгерді. Ауа райы күрт суытты. Кейбір жануар- лар суыққа шыдамай, жойылып кетті. Жануарлардың сипаттамасын оқып, қандай жануарлар туралы айтылғанын тап (слайд 3). (батырманы басқан кезде дұрыс жауап бір-бірлеп шығады). Сергіту сәті: Ақ көбіктің үнін тыңдап, Теңіз болып, шайқалалық! (Балалар орынында «қанаттарын» жайып айналады, Қанаттарын қағып ұшады, екі жаққа қолдарын толқындата созып тербеледі.) 45 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области Қуыспақ ойнап, асыр сап. Теңізде енді жүзелік, Қайыққа отыр, ескек ал! Дельфинге қуып жетелік, (Балалар суда жүзу және ескек есу қимылдарын жасайды.) Суретті мұқият қара. Суретте қандай теңіз бейнеленгенін анықта! (слайд 4). Егер сіз жауап бергенге қиналсаңыз, мен сізге әңгіме оқып берейін: 4. Қорытындылау: 1. Бұл үлкен теңізге қандай екі өзен құяды? 2. Бұл өзен суларын адамдар егістікке қалай пайдаланған? 3. Неге теңіз кебе бастады? 4. Қазір теңізден не қалды? 5. Бұрын су астында жаткан жерлер қазір неге айналды? 6. Жаңа жағдайға бейімделе алмаған өсімдіктер мен жануарларға не болды? Сипаттамаларды оқып, өсімдіктер мен жануарлардың атын тауып жаз (слайд 5). (батырманы басқан кезде бір бірлеп дұрыс жауап шығады). Сұрақтарға жауап беріңдер: 1. Шөл және шөлейт жерде өсетін өсімдіктердің тамыры суды қалай алады? 2. Шөл және шөлейт жерде өсетін өсімдіктердің жапырағы қандай болады? 3. Өсімдіктердің топырақтың терең қабатынан суды алу қабілеті қа- лай аталады? 4. Шөлді және шөлейт аймақтарда өсетін өсімдіктер аз мөлшерде суды пайдалануға қалай бейімделеді? 5. Шөлді және шөлейт аймақтарда тіршілік ететін жануарлар аз мөл- шерде суды пайдалануға қалай бейімделеді? Мұғалімнің мәтіні: Жануарларда қоршаған ортаның өзгерістеріне бейімделудің қандай басқа тәсілдері бар? Жануарлардың қоршаған ортаның өзгерістеріне бейімделудің басқа да тәсілдері бар(слайд 6). Көптеген жануар- лар жауларынан өзін қорғау үшін дене түсін қоршаған ортаға сай өзгертеді. Жануарлардың қоршаған орта жағдайларына дене түсінің бояуының сәйкес- тендірілуі арқылы көлеңкелену әсерінен жауларынан қорғанады. Бірқатар өсімдіктер мен жануарлар ашық түстерге боялады, бұл өз кезегінде жауларынан өзін қорғауға мүмкіндік береді. Жыртқыштар ашық қызыл түсті жануарларды аулаудан бас тартады (слайд 7). Мысал ретінде қандай жануарларды келтіре аласың? (батырманы басқан кезде бір бірлеп мысалдар шығады). 5. Үй тапсырмасы (слайд 8): Адамның қоршаған ортаға қалай бейімделетіндігі жайында әңгіме жазып кел (әртүрлі ауа-райына, жыл маусымына, әртүрлі табиғаат зо- наларына). 46 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы № 17 ТАҚЫРЫП. ЕЖЕЛГІ КЕЗДЕГІ ЖАНУАРЛАР Сабақтың мақсаты: Оқушыларға ежелгі жануарлар жайында жаңа деректер мен ғылыми жаңалықтар туралы ақпарат бере отырып, «палеонтология» ғылымы туралы түсінік беру, қазіргі кездегі жануар- ларды түпкі тегімен салыстыру арқылы табиғаттағы тіршілік дамуы- ның үздіксіздігін, табиғи қазыналарға зор ықыласпен, мейіріммен қа- рау – ата-бабаларымыздан қалған адамгершілік ұстанымды жалғасты- рудың және Жер бетіндегі тіршілікті сақтаудың дара жолы екендігін ұғындыру. Құрал-жабдықтар: интерактивті комплекс, оқулық (жұмыс дәп- тері), жартышарлар картасы, картада ежелгі жануарлардың таралуын белгілейтін белгі-жалаушалар немесе палеонтологиялық архетиптердің таралу ауқымы туралы слайд-карта, тасқа айналған қазба тіршілік ие- лері коллекциясы немесе олардың бейне таныстырылымы, ежелгі жа- нуарларды сипаттайтын карточкалар. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті: Сәлемдесу, оқушыларды сабаққа дайындығын тексеру. 2. Үй тапсырмасын тексеру: Мұғалімнің мәтіні: Қайсыңыз, үйге берілген тапсырма бойын- ша: ерте кездегі адамдар өзі қоныстанған жерге қалай бейімделген, ал қазіргі кезде өздеріне қолайлы жағдайды қалай жасайды деген сұраққа ата-аналарыңмен бірге айқындаған өз тұжырымдарыңды айтасыңдар? (әртүрлі ауа райына, жыл маусымына,әртүрлі табиғи зоналарға) (үйден жазып келген әңгімені оқуға болады). Қалай ойлайсыңдар, сыныптастарыңның пікірлері дұрыс па? (бала- лардың пікірі...талқылау...талқылау түйіндемесі) Уақыты 15-20 минут 3. Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1) Тақырыппен таныстыру үшін кіріспе сұрақтар: 1. Жер бетінде тіршіліктің дамуы қашан және қай жерде басталды? 2. Тіршілік иелері құрылыққа қалай шықты? 3. Уақыт өте келе организмдердің түрлері мен топтарында қандай өзгерістер болды? 4. Көптеген тіршілік иелері қандай жағдайларға ұшырады? Мұғалімнің мәтіні: Балалар Жер бетіндегі өмірдің дамуы жайында мультфильм көрейік https://www.youtube.com/watch?v=AMt869NgEsc (слайд 2). Түйіндеме: Жер бетінде өмір мұхитта 3,5 млрд. жыл бұрын бастал- ған. Біртіндеп тірі ағзалар құрлыққа шыға бастады. Содан бері ағза- лардың бір тобы және түрлері басқа ағзаға ауысты. Көптеген тіршілік иелері толығымен жер бетінен жойылып кетті, ал кейбірі осы уақытқа дейін өмір сүріп келеді (слайд 3). 47 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области Карта бойынша зерттеу жұмысы. Ежелгі кезде тіршілік еткен жа- нуарлардың сипаттамаларын оқып, суреттерін қара: Птерозаврлар (ұшатын кесірткелер), Мамонт, Ұзын мүйізді бұғы (4-6 слайдтар) (ба- лалар кезекпен слайтта көрсетілген ежелгі кезде тіршілік еткен жа- нуарлардың сипаттамаларын оқып, жануарлар бейнеленген суретті талқылайды). Сергіту сәті – Смешариктер қол және аяқ жаттығулары https://www. youtube.com/watch?v=OhwKX8tVs7Q (слайд 7). Карта бойынша зерттеу жұмысын жалғастырайық. Бізде ежелгі кез- де тіршілік еткен жануарлардың қандай түрлері қалды? • Слайд 8 – Хиротерий мүйізтұмсығы; • Слайд 9 – Динотерий; • Слайд 10 – Қылыштісті барыс 4. Қорытындылау: Сұрақтарға жауап бер: Птерозаврлар (ұшатын кесірткелер) 1. Грек тілінен аударғанда «птерозаврдың» мағынасы қандай? 2. Птерозавр қай уақытта өмір сүрген? 3. Птерозаврдың салмағы мен қанаттарын қағу аумағы қанша болған? 4. Ең кішкентай птерозаврлардың салмағы қандай болған? Хиротерий мүйізтұмсығы 1.Хиротерий мүйізтұмсығы қашан пайда болған? 2, Хиротерий мүйізтұмсығы қай аймақтарда өмір сүрген? 3. Хиротерий мүйізтұмсығын сипттаңыз, ол қандай жануар? 4. Хиротерий мүйізтұмсығы тіршілік ету ерекшелігі бойынша неге ұқсайды және немен қоректенген? 5.Қандай жағдайға байланысты жойылып кеткен? Мамонт 1. Мамонттар – сүтқоректі пілдердің қай тұқымдасына жатады? 2. Мамонттар қашан және қай жерлерде тіршілік еткен? 3. Мамонттар ненің әсерінен және неге жойылып кеткен? Динотерий 1. Динотерилер қайда пайда болды және қандай территорияға таралған? 2. Динотерий қанша жыл тіршілік етіп, қашан жойылып кеткен? Ұзын мүйізді бұғы 1. Ұзын мүйізді бұғы қашан және қай жерлерде пайда болған? 2. Ұзын мүйізді бұғыны сипаттаңдар,олардың мүйізі қандай болған? 3. Ұзын мүйізді бұғының мүйізі ненің белгісі? Қылыштісті барыс 1. Жер бетінде қылыштісті барыстар қай уақытта тіршілік еткен? 2. Қылыштісті барыстардың қандай ерекшелігі болған? 3. Қылыштісті барыстардың тістері қандай болған? 4. Қылыштісті барыстар қайда мекен еткен? Сабақты қорытындылау: Оқушылардың жаратылыстану бо- йынша функционалдық сауаттылығын анықтауға арналған тап- сырма. Ежелгі кезде тіршілік еткен жануарлардың суреттерін қарап, 48 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы қазіргі кезде оларға ұқсас жануарларды атап, ерекшеліктерін санап беріңдер. Кесте. Жануарлардың ежелгі тегі және оларға ұқсас қазіргі жануарлар Жануарлар Ежелгі заманғы жануарлар және олардың қазіргі ұрпақтары арасындағы өзара ұқсастық пен айырмашылық Ежелгі түрлер Қылыш тісті барыс Динотерий Хиротерий мүйізтұмсығы Ұзын мүйізді бұғы Мамонт Птерозавр Олардың қазіргі заманғы тұқымдастары Ұқсастығы Айырмасы 5. Үй тапсырмасы (слайд 11). Өз таңдауың бойынша ежелгі жануарлардың суреттін сал, қазіргі жануарлармен салыстырып ұқсастығы мен айырмашылығын тізіп жаз. №18 ТАҚЫРЫП. МЕНІҢ ҚЫЗЫЛ КІТАБЫМ Сабақтың мақсаты: оқушыларды Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексімен (2015.15.06. берілген өзгерістер мен толықты- рулармен) және Қызыл кітаппен таныстыру және әңгімелер, пікірталас- тар өткізу арқылы балаларды туған өлке табиғат байлықтарын сақтауға, қастерлеуге және сүюге, табиғат құндылықтарын бағалауға тәрбиелеу Құрал-жабдықтар: интерактивті комплекс, оқулық (жұмыс дәп- тері), тақырыпқа сай слайд, Қазақстанның Қызыл кітабы. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті: Сәлемдесу, оқушыларды журнал бойынша түгендеу. 2. Үй тапсырмасын тексеру: Үйден өз таңдауың бойынша салған ежелгі жануарлардың суретіңді көрсетіп, ол бойынша өздерін қоршаған ортаның өзгерістеріне (әртүрлі табиғи аумақтарда, жыл мезгілдеріне қарай, ауа-райының ерекшелігіне сай) ежелгі жануарлардың қалай бейімделгенін ата-аналарың көмегімен ғаламтордан алған жаңа деректер негізінде айтып беріңіздер. 3. Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1) Тақырыпты зерттеу үшін проблемалық сұрақтар: 1. Қызыл кітап дегеніміз не? 2. Адам баласы неге Қызыл кітапты жасақтады? 3. Қазақстанның Қызыл кітабы бар ма? 49 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области 4. «Қызыл кітапқа енген» дегенді қалай түсінуге болады? 5. Өсімдіктер дүниесін жою қандай қатерге әкеледі? Мұғалімнің мәтіні: Тірі ағзалардың әрбір түрі бірегей, сондықтан олардың жер бетінен біреуінің жоғалуы табиғатқа келетін үлкен шығын болып табылады. Біз білетін жануарлардың бірнеше түрлері азайып ба- рады. Егер қазірден бастап қорғауға алмасақ, онда біздің балаларымыз горилла, қарақұйрық, итбалықтардың суреттеріне қарап «Бұлар нелер өзі! Олар шынымен болған ба, қазір қайда кетті?» деген сұрақтарды қоюы мүмкін. (слайд 2). Адам баласы неге Қызыл кітапты жасақтады және ол не үшін керек деген сұрақтарға жауапты келесі слайдтан көре аламыз (слайд 3) (оқу- шы слайдтағы мәтінді мәнерлеп оқып,өз түсінігін айтып береді). Мұғалімнің мәтіні: Балалар айтыңыздаршы, не үшін «Қызыл кі- тап» деп аталады? (оқушылардың жауабын тыңдаймыз). Содан кейін 4-ші слайд ашылады. Қазақстанның Қызыл Кітабында — Қазақстандағы жойылу қаупі төніп тұрған және сирек кездесетін жануарлар, өсімдіктер мен саңы- рауқұлақтар тізімі көрсетілген. 3 рет жарыққа шығарылған. Соңғы үлгісі 1996 жылы шыққан (слайд 5). Қазақстанның Қызыл Кітабына: • омыртқалылардың 128 түрі, • балықтардың 18 түрі, • бауырымен жорғалаушылардың 3 түрі, • қосмекенділердің 10 түрі, • құстардың 57 түрі • сүтқоректілердің 40 түрі енгізілген. Сенде Қызыл кітапқа енгізіл- ген жануарлар мен өсімдіктерді білуің керек!!! Өсімдіктердің Қызыл Кітабы (слайд 6). Жақын арада ғана адам- зат баласы өсімдіктер әлемін бұза отырып, табиғатты ғана емес, өзіне қауіп төндіргенін сезінді. Сондықтан көптеген елдер, соның ішінде Қазақстанда табиғатты қорғау туралы заңдар қабылданған. Олар ор- мандарды, шалғындарды, жасыл өсімдіктерді ұқыпты пайдалануға, жаңа қорықтарды, қаумалдарды, ботаникалық бақтарын құруды талап етеді. Бірақ адамзат баласының барлығы табиғатты қорғап, туған табиға- тына қамқорлық көрсетпесе, ешқандай заң көмектеспейді. Бұл сендер- ге де қатысты балалар! Мұғалімнің мәтіні: Балалар өсімдіктер мен жануарларды қалай қорғауымыз керек? (оқушылардың жауабын тыңдап, қорық пен қаумал туралы кеңестер айтамыз). Содан кейін 7-ші слайд ашылады. Сұрақтарға жауап беріңдер: 1. «Қорық» дегеніміз не? (слайд 8) 2. «Қаумал» дегеніміз не? (слайд 9) 3. «Ботаникалық бақ» дегеніміз не? (слайд 9) 50 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы Мұғалімнің мәтіні: Маңғыстау облысы аумағында қандай қорықтар мен қаумалдар бар? (слайд 10). Маңғыстау облысының сирек кездесетін өсімдіктерімен танысып, олар туралы деректерді зерттеп, төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер: Қара сексеуіл(слайд 10). 1. Шөл далада қандай ағаш өседі? 2. Сексеуіл ағашының жапырақтары, діңі және бұтақтары қандай? 3. Қара сексеуіл деп неге аталады? 4. Сексеуіл қандай шөлдерде өседі? 5. Сексеуілдің жойылу себебі неде? Рихтер сораңы(слайд 11). 1. Рихтер сораңы қандай өсімдік және оның қабығы қандай? 2. Рихтер сораңының жойылу себебі неде? 3. Рихтер сораңының адам баласы неге қолданады? Ақ сексеуіл(слайд 12). 1. Шөл даланың қандай жерлерінде ақ сексеуіл өседі? 2. Неге ақ сексеуіл деп атайды? 3. Шөл далада сексеуілді неге пайдаланады? 4. Қорытындылау: 1. Қызыл кітап дегеніміз не? 2. Табиғатты қорғаудың қандай заның білесің? 3. Мемлекет өсімдіктер мен жануарларды қалай қорғайды 4. «Қорық» деген не? 5. «Қаумал» дегеніміз не? 6. «Ботаникалық бақ» дегеніміз не? 7. Маңғыстау облысы аумағында қорықтар мен қаумалдар қашан құ- рылды? 8. 1985 жылы Маңғыстау облысында қандай қорық құрылды? 9. 1985 жылы Маңғыстау облысында қандай қаумал құрылды? 5. Үй тапсырмасы. (слайд 13) 1) Жойылу қаупі төнген өсімдіктер жайында әңгіме жазып кел. 2) Қызыл Кітапқа енгізілген өзіңе ұнаған екі өсімдіктің суретін сал № 19 ТАҚЫРЫП. ЖАНУАРЛАРДЫҢ ҚЫЗЫЛ КІТАБЫ Сабақтың мақсаты: Жануарлардың Қызыл Кітаптарымен тереңі- рек таныстыру және кітапқа енген жануарлармен, оларды қорғау жолда- рымен оқушыларды таныстыру, оларды табиғат байлықтарын, құнды- лықтарын сақтауға, бағалауға тәрбиелеу . Құрал-жабдықтар: интерактивті комплекс, оқулық (жұмыс дәп- тері), тақырыпқа сай слайд, Қазақстан жануарларының Қызыл кітабы туралы. 51 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті: Сәлемдесу, оқушыларды сынып кезекшісі арқылы түгендеу және үй жұмысы жәптерлерін жинау,олардың сабаққа дайындығын, құрал –жаб- дықтарын тексеру. 2. Үй тапсырмасын тексеру: Үйден жойылу қаупі төнген өсімдіктер жайында құрастырған әңгі- мені дәптерлеріңнен оқып беріңдер (10-15 минут). 3. Жаңа тақырыпты зерделеу(слайд 1) Төмендегі сұрақтарға жауап беру: 1. Маңғыстау облысының территориясында қорық пен қаумалдар қашан құрылды? 2. Маңғыстау облысында қандай қорықтар мен қаумалдар бар? Мұғалімнің мәтіні: Адамдардың іс-әрекетінен көптеген жануар- лар Жер бетінен жойылып кетті. Адамдар жануарларды үлкен көлемде атады, өнеркәсіптің дамуы қоршаған ортаның тазалығы мен саулығы- на ықпал етеді. Көптеген жануарлар мұнайдың төгілуі, өрттен және т.б. жағдайларға байланысты жойылып жатыр. (слайд 2) 1. Мемлекетіміз өсімдіктер мен жануарларды қалай қорғайтынын есіңе түсір? 2. Қорық пен қаумал деген сөздерді қалай түсінесің, ойыңды қағаз бетіне жаз. Мұғалімнің мәтіні: Кім 3-ші слайдтағы мәтінді оқып береді? (оқу- шылар 3-ші слайдтағы мәтінді оқып, Үстірт қорығы жайлы айтып береді). Енді, Маңғыстау облысының Қызыл Кітапқа енген жануарларымен танысайық (слайд 4). • Үстірт тау арқары (слайд 5) • Қарақұйрық (слайд 6) • Ителгі (слайд 7) • Сабаншы (слайд 8) Сергіту сәті: (слайд 9). https://www.youtube.com/watch?v=abd1NWTWfEs • Қабылан (слайд 10) • Төрт жолақты қара шұбар жылан (слайд 11) • Каспий жыланбалығы (слайд 12) 4. Қорытындылау Сұрақтарға жауап беріңдер: 52 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы Үстірт тау арқары 1. Үстірт тау арқары қайда мекендейді? 2. Суреттегі қандай жануар екенін сипаттаңдар? 3. Үстірт қорығының ашылуының негізгі мақсаты қандай болды? 4. Қаумалдардың құрылу себебі қандай? 5. Үстірт тау арқарының жайылу себебі неде? Қарақұйрық 1. Қарақұйрықтың сыртқы түсі, мүйізі, құйрығы қандай екенін сипаттаңыз? 2. Бұл жануарды қандай белгісіне қарап, қарақұйрық деп атайды? 3. Қарақұйрық қандай жерлерді мекендейді? 4. Қарақұйрық қандай өсімдіктермен қоректенеді және қандай су ішеді? Ителгі 1. Ителгінің түсі қандай және олар кай жерлерде кездеседі? 2. Ителгі ұясын қайда салады және немен қоректенеді? 3. Ителгінің табиғатта жойылып бара жату себебі неде? ІІ. Қабылан, төрт жолақты қарашұбар жылан 1. Қабылан – бұл қандай сүтқоректі? 2. Қазақстанда қабылан қай жерлерде кездеседі және оның қорегі не? 3. Қабыланның жойылу себебі неде? 4. Төрт жолақты қарашұбар жыланқандай және қай жерлерді мекендейді? 5. Төрт жолақты қарашұбар жылан неліктен жойылуда? Каспий жыланбалығы 1. Каспий жыланбалығы саны жөнінен қандай түрге жатады? 2. Каспий жыланбалығы қайда таралған? 3. Каспий жыланбалығы өндірудің қандай нысанына жатады? 4. Каспий жыланбалығы неліктен жойылуда? Сабаншы 1. Сабаншының дене мөлшері мен сыртқы түгі қандай? 2. Сабаншы қай аймақта тіршілік етеді және немен қоректенеді?я? 3. Сабаншының жойылып кету қаупі неге байланысты? 5. Үй тапсырмасы (слайд 13). Өзіңе ұнаған, мағлұматтары көп кездескен облыстың Қызыл Кітабы- на енген бір жануардың суретін сал. № 20 ТАҚЫРЫП. ҚОРЫТЫНДЫ САБАҚТАР Сабақтың мақсаты: Алған білімдері мен дағдылары негізінде оқу- шыларды қоршаған ортаны қорғаудың өзекті мәселелерімен, Қызыл кітапқа енген жануарлармен, оларды қорғау жолдарымен таныстыру және оқушыларды табиғат құндылықтарын бағалауға тәрбиелеу . Құрал-жабдықтар: интерактивті комплекс, оқулық (жұмыс дәп- тері), тақырыпқа сай слайд. Сабақтың жүрісі: 1. Ұйымдастыру сәті: Сәлемдесу, оқушыларды сынып кезекшісі арқылы түгендеу. 53 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области 2. Үй тапсырмасын тексеру: Үйден салып келген Қазақстанның Қызыл Кітабына енген бір жа- нуардың суретін көрсетіп, ол туралы не білесің және жануар өз өл- кеңнің қандай жерлерінде кездесуі мүмкін екендігін айтып бер. 3. Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1). Қазақстанның Қызыл Кітабына енген Маңғыстау облысының жа- нуарларының аттарын тізіп жаз (слайд 2). Маңғыстау облысында қорғалатын өсімдіктердің аттарын жаз (слайд 3). Не себепті өсімдіктермен жануарлардың саны азаюда, ойыңды жаз (слайд 4). Сұрақтарға жауап бер:(слайд 5). 1. Қызыл Кітап дегеніміз не? 2. Не себепті кітапты «ҚЫЗЫЛ» деп атайды? Ол не мағына береді? Маңғыстау облысында қандай қорықтар мен қаумалдар бар? (слайд 6). Жер бетінен толығымен жойылып кеткен жануарларды атап жаз(с- лайд 7). Қорғалатын табиғи аймақтардың аты мен сипаттамалар сәйкестігін бағдаршамен белгіле (слайд 8). Төмендегі сұрақтарға жауап бер: (слайд 9). Тапсырма 1. Қандай гүлдерді туған күнге сыйлауға болады? (слайд 10). Тапсырма 2. Орманды, далалы жерлерде үнжазбаның даусын айғай- латып, от жағып шулауға бола ма? (слайд 11). Тапсырма 3. Егер сен жаңғақтың бұталарын сындырып, гүлдерін жұ- лып, дәндерін жинасаң, табиғатқа өз кесіріңді тигізесің бе? (слайд 12) 5. Үй тапсырмасы (слайд 13). Ежелгі кезеңде тіршілік еткен екі жануардың суретін сал № 21 ТАҚЫРЫП. БОЛАШАҚТА БІЗДІ НЕ КҮТІП ТҰР? Сабақтың мақсаты: «Адам және қоршаған орта» пәнін оқу негізін- де оқушыларға қоршаған ортаға адам баласы цивилизациясын қандай қатерге әкеліп соқтыратындығымен және табиғатты қорғау жолдарымен таныстыру, оқушыларды табиғат құндылықтарын бағалауға тәрбиелеу. Құрал-жабдықтар: интерактивті кешен, оқулық (жұмыс дәптері), тақырыпқа сай слайд. Сабақтың жүрісі 1. Ұйымдастыру сәті: Сәлемдесу, оқушыларды сынып кезекшісі арқылы түгендеу. 2. Үй тапсырмасын тексеру: Салып келген суреттеріңді көрсетіп, айтып беріңдер (10-15 мин) 54 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы 3. Жаңа тақырыпты зерделеу (слайд 1) 1. Қоршаған ортаның әрбір құрамдасының әңгімесін оқып, оны кім айтып отырғанын жаз? (слайд 2) Батырманы басқанда әрбір слайдтың дұрыс жауабы экранға шығады • Слайд 3 – Су • Слайд 4 – Ауа • Слайд 5 –Жер (топырақ) • Слайд 6 – Өсімдік • Слайд 7 – Жануарлар 2. «Болашақтан келген қонақтардың» әңгімелерін оқып, олардың қайсысы қазір бар екенін тап (слайд 8) (ережені оқушылармен талқы- лау). Батырманы басқанда әрбір слайдтың дұрыс жауабы экранға шығады. • Мен–қышқыл жаңбырмын (слайд 9). • Мен «парниктік әсерімін» (слайд 10). • Мен – жердің озон қабатымын (слайд 11). Біздің планетамызды сақтап қалуға көмектесетін ережені оқы, сен осы ережені сақтап жүресің бе? (слайд 12). (ережені оқушылармен тал- қылау) Ойлан, тағы қандай ережелер біздің планетамызды сақтап қалуға кө- мектеседі (слайд 13). 4. Қорытындылау 1. Суды кім көп ластайды? 2. Топырақ қалай ластанады? 3. Өсімдіктерге адам баласы қалай зиян тигізеді? 4. Жануарлардың жойылу себептерін тізіп жаз? 5. Қышқыл жаңбыр мен парниктік әсер қалай пайда болады? 6. Неге озон қабатының өлшемі азаюда? 55 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области Учебно-методическое пособие «Экология окружающей среды» для начальных классов средней школы Актау 2016 56 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы УДК 373.167.1:502.1 (075.3) ББК 20.1я72 Экология окружающей среды: Учебно-методическое пособие для началь- ных классов средней школы/ Авт.-составители: Акмырзаев М.М., Акмырзаева М.Н. под редакцией Общественного фонда «Центр «Содействие устойчивому развитию». Актау: 2016. ISBN 978-601-239-449-8 Учебно-методическое пособие для начальных классов средней школы «Эко- логия окружающей среды» подготовлено на основе программы непрерывного образования в сфере устойчивого развития и охраны окружающей среды для Мангистауской области на 2010 – 2015 гг.. Пособие предназначено для учителей начальных классов, педагогов до- полнительного образования, родителей и предлагает экологический материал, адаптированный к курсу начальной школы. Предлагаются варианты постро- ения занятий и выбора эффективных педагогических приемов, дозирование материала, подбор иллюстраций. Рассмотрены и некоторые положения эколо- гической этики необходимые для создания основ экологического мировоззре- ния у ребенка. Материал учебно-методического пособия соответствует возрастным осо- бенностям начального этапа школьного образования, в период которого за- кладывается фундамент личности, его многогранных отношений с природой и обществом. В этот период необходимо закладывать в детях представление о том, что человек нуждается в экологически чистой окружающей среде, поэтому важно научить ребенка беречь красоту природы, чтобы он понял, сколь ценно здоровье, и стремился к здоровому образу жизни. Учебно-методическое пособие для начальных классов средней школы «Эко- логия окружающей среды» разработано ОФ «Центр «Содействие устойчивому развитию» по заказу и при поддержке Управления природных ресурсов и регу- лирования природопользования Мангистауской области. УДК 373.167.1:502.1 (075.3) Авторы-составители: Акмырзаев М.М., Акмырзаева М.Н. Редактор – ОФ «Центр «Содействие устойчивому развитию» ISBN 978-601-239-449-8 © ОФ «Центр «Содействие устойчивому», 2016 © Акмырзаев М.М., Акмырзаева М.Н., 2016 57 Управление природных ресурсов и регулирование природопользования Мангистауской области ВВЕДЕНИЕ Учебно-методическое пособие для начальных классов средней шко- лы «Экология окружающей среды», разработанное Общественным фондом «Центр «Содействие устойчивому развитию» по заказу и при поддержке Управления природных ресурсов и регулирования природо- пользования Мангистауской области, получило отличную оценку от учительства республики и используется как источник материалов по экологическому ориентированию на уроках естествознания и дополни- тельного образования. Начальная школа – поле где необходимо засеять изначальные умения адаптироваться к разным технологическим подходам учителя, чтобы дети могли ориентироватся по шаблонам разных современых инноваци- онных педагогических технологий, которые способствует достижению экологической функциональной грамотности с применением возможно- стей, как никогда быстро развиваемой, интенсивно внедряемой инфор- мационно-коммуникативной организационной техники. Педагогическую технологию, как фундамент проектирования, пла- нирования и построения образовательного процесса в целом, учитель выбирает исходя из уровня подготовленности и формированности СУД (способов умственных действий, т.е. способов осуществляющих мыш- ление) и ЗУН (знания, умения, навыки) у учеников, а также опираясь на собственный опыт. Важным качеством учителя является умение варьировать в допущенных пределах обновленных стандартов и про- грамм, т.е. добавлять в содержание уроков национально-краеведческие компоненты, которые гарантирует особый подход к формированию эко- логических знаний по принципу очень важной для начальной школы дидактики: от простого к сложному, от близкого, знакомого к далеко- му, абстрактному. Это значит, что глобальные экологические проблемы могут быть понятны, осмыслены лишь тогда, когда обучаемый усвоит местные проблемы и научится приемам мониторинга на местном уров- не. В содержание учебно-методического пособия для учителей заложе- ны основные принципы охраны окружающей природной среды: Приоритет охраны жизни здоровья человека; Соблюдения требований экологического законодательства; Сочетание экологических и экономических интересов общества; Гласность в решении природоохранных задач; Рациональное использование природных ресурсов; Международное сотрудничество в охране среды. 58 Маңғыстау облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы Программа учебно-методического пособия «Экология окружающей среды» для начальных классов средней школы жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|