Бауыржан Момышұлы Москва үшін шайқас (роман)

111 
—Құп болады, жолдас комбат! Андреев телефон трубкасын өзі алып команда бере 
бастады. Атыс ұялары! Бұрынғы белгілерді жазып алыңдар... Енді шрапнельмен прицел- 
Уровень... Трубка... Атыңдар! 
Орманныц үстінен найза бойы биікке бұрқ еткен бір шүйке шудадай бұлт көрінді, бұл 
жарылған шрапнельдің түтіні еді. 
Андреев прицельді кейін тартып, трубканы қосты. Шрапнель тура орман үстін құша 
жарылды. 
— 
Тым төмендеу, — деп Толстунов күңк етті. Андреев трубканы кейін тартты, биік 
қарағайдың құс қанатын қағып ұшар басынан түтін бұрқ ете қалды. 
— 
Тағы да төмендеу болды, — деді Андреев. 
— 
Дұрыс! — дедім мен оған, — солай атыңыз. 
Орман жанын қара түтін қаптады. Жарылған шрапнельдер жау үстіне қорғасыннан еселеп 
- еселеп «бұршақ» бүріккендей нөсерлетті. Орман ішінде шабуылға дайындалып, 
топтанған фашистер бет-бетімен баспана іздеп ыдыраған болар... 
Кенет гүрс етіп жарылған қатты дауыс естілді де, орман шеті лап ете түсіп, жолдың орман 
жиегінен шыға берісін қап-қара түтін қаптады. 
-— Бұл не? — деп сұрады менен Толстунов. 
— 
Біздің фугас қой, — деді біреу. Мен жалт қарасам, артымда Степанов тұр. 
— 
Сен не ғып жүрсің мұнда?
— 
Байланысты байқап жүрмін, жолдас комбат, — деді ол баяғы ұялшақтығымен, — 
штабты будканың жанындағы үйге көшірдік. Подполковник пен Рахимов генералмен 
сөйлесті. 
— 
Бұл арада не болып жатқанын көрдің бе? 
-— Неге көрмейін, менің мұнда тұрғаныма15 минуттай болды. 
Кенет біздің жақ атысты қоя қойды. 
— 
Андреев, не боп қалды? 
— 
Подполковник ендігі оқты тек бұйрық болған кезде ғана жұмсаңдар, — деді. 
— 
Біздің атымыздан подполковникке де және қаһарман артиллеристерге де алғыс 
айтыңыз, — деді оның сөзін бөліп Толстунов. — Сүйемелдеу осындай-ақ болар, — деді ол 
маған қарап. 
Степановты жағдайдың бәрін подполковникке баянда деп кейін жібердім де, Рахимовқа 
алға барлаушылар жіберуге бұйрық бердім. Осы кезде Толстунов: 
— 
Ал, комбат, мен жігіттерге кеттім, хал-жайлары қалай екен білейін, — деді де 
Танковтерге қарап бет алды. 
Орман үстіндегі түтін бірте-бірте ыдырай бастады. Орманның шет жағы алба-жұлба, 
сынып, қирап қапты. 

112 
Синченко екі котелокты толтырып, ет қосып пісірген ботқа және жарты буханка нан алып 
келді. Траншеяның еденіне газет «дастарқан» төсеп, нанды турай бастады. 
— 
Әлгі кісілер қайда? — деп сұрады ол. 
— 
Әлгің кім? — Аға политрук пен лейтенант Степановты айтам. Мен ол кісілердің де 
сыбағаларын әкеліп едім. 
— 
Олар кетіп қалды, сол жақтан тамақтанар. Бір котелогің мен наныңның көбірегін 
байланысшыларға, қалғанын лейтенант Андреев екеумізге бергін. 
— 
О не дегеніңіз, жолдас аға лейтенант, тамақтана беріңіз өзіңіз, бізге қазір әкелер, — 
деді Андреев. 
— 
Келіңіз, бұйырғаннан бас тартпаңыз. 
— 
Болмас енді, — деді де Андреев «дастарқан» басына келді. Қазақша малдас құрмақ 
болып еді, зор денесі мен келідей аяқтары икемге келмеді. Оған қасық ұсынған Синченко 
(ол қазақ болып кехкен украинец еді) мырс етіп күліп жіберді. Андреев ашуланған жоқ, 
қайта күле сөйледі де: 
— 
Жолдас аға лейтенант, мен тіпті малдас құрып отыра алатын емеспін, тізерлеп 
отыруға рұқсат етіңіз. Сөйтті де траншеяның бүкіл бір кенересін ысырып жіберетіндей 
жантая барып, өңкие тізерлеп отырды. 
Дәл осы кезде сақалын өсіріп, шашын өткен ғасырдағы шаруалардың шашындай етіп 
қойса, үстіне қызыл көйлек, аяғына жөкеден тоқыған шапата кигізсе, Тургеневтің атақты 
«Мумуындағы» тура Герасимдей болар еді-ау» деп ойладым.
—- Біздің «ас үйіміз» тарлау болды, өзіңізге қалай отыру ыңғайлы болса, солай отыра 
беріңіз, дедім мен Андреевке. 
Кең жауырынды Андреевтің артында тұрған Синченко флягты нұсқап, «100 грамм» құйып 
жіберсем қайтеді деп ым қақты. 
Рұқсат алғаннан кейіп Николай Митрофанович қырлы стаканын алып, үрлен жіберді де, 
ішін бет орамалымен сүртті, флягадан стаканный, жартысына келтіре құйды да, «тағы 
құяйын ба» дегендей маған қарады. 
Мен оған Кирсановша «шүпілдете қүй» дедім. Николай стаканды толтырып, енді «азған 
тай - ақ қалды» дегендей флягының түбін көрсетті. Мен Николайдың бұл ымын 
аңғармағандай отыра бердім. 
Арақты ешуақытта жұрттан бұрын көтермейтінімді білетін Николай стаканды алдымен 
Андреевке ұсынды. 
Андреев қипалақтап, стаканды ұстаған бойы маған ұсынды. 
— 
Ең алдымен Сіз ішіңіз, Андреев, менің сыбағам онда бар көрінеді ғой. 
— 
Өзіңіздің рұқсатыңызбен, сіздің денсаулығыңыз үшін, жолдас аға лейтенант! — деп 
Андреев стаканды бір - ақ төңкерді де, қайтадан Николайға берді. 
Ал, Николай болса тамақ үстінде өткен-кеткенді айтып отыр. Өзінің жаралыларға қалай 
көмектескені туралы әңгіме айтты. Әсіресе, қарт фельдшер Киреевтің еңбегіне, 
жаралыларға деген мейірбандылығына қатты сүйсініп отыр, медсанбаттан екі машина 
келіп, ауыр жаралыларды әкетпекші болады, ол машиналардың біреуі жүк машинасы, 

113 
оған лейтенант Борисов қалың ғып шөп төсегенше ешкімді отырғызбағанын сөз етіп 
болып: 
— 
Әлгі машинаның шофері бір есерсоқ жігіт екен, — деді. 
— 
Дәл тойға келген адамша үсті бұрқырап иіссу сасиды, кигені жаңа комбинезон. 
Бөркін шекесіне қоқырайта киіп: «Мен асығыспын, жаралыларды тезірек тиеңдер» деп 
тақыраңдап болмайды. Лейтенант Борисов «тұра турыңыз, жаралылардың жарасын таңып, 
жинап кейбіреулерін көтеріп әкелу керек», 
— 
деп жай - жапсарды түсіндірсе, ол ендеше кетіп қалам дегенді шығарды. «Мен сізге 
бұйырып тұрмын» деді оның қылығына шыдамы таусылған лейтенант. Әлгі «менің өз 
командирім бар» деп дүрсе қоя берді. Жаралыларды әбден жинап болған соң, әлгі шофер 
«бүл отқа қауіпті» деп машинаға шөп салғызбай қойды. «Сен отын емес, адам алып бара 
жатырсың той» деп түсіндірсек: «Маған отын не, адам не, бәрібір» дегені. Осы кезде 
лейтенант шоферді жақтан салып кеп жіберді. 
— 
Борисов шоферді ұрды ма? — дедім мен таңырқап. 
— 
Ия, лейтенант Борисов әлгі қуды періп - періп жіберді. Кім болса да ол жерде 
сөйтер еді. Ондайға сол керек. 
— 
Мен оны ол жерде атып тастар етім, — деді Андреев гүжілдеп. 
— 
Шофер лейтенантқа тұра ұмтылғаны бар ма! Бетсізін көрдің бе оңбағанның. 
Курбатов деген сержант екеуміз әлгі қуды тырп еткізбей жұдырықтың астына алдық - ау. 
Курбатов бұрын жүк тасушы болып істеген денелі жігіт қой, таңқалдырмады. 
Дальмандардың он шақтысын бірдей илеуге оның шамасы келеді. 
— 
Дальман дегенің кім? 
— 
Әлгі шофердің фамилиясы Дальман екен, біз оның әскери кітапшасын тартып 
алдық. 
— 
Өзі орыс па? — деп сұрады Андреев. 
— 
Әрине орыс, жолдас лейтенант. 
— 
Сонан соң? 
— 
Курбатовтан гөрі мен оны аз ұрдым. Курбатов жерге салып қойып тұрып соқты, 
бірақ ол да «сау сиырдың боғы емес екен», сытылып бір жағымыздан шығып кетті де, 
мені жақтан салып қап еді, торт аяғым көкке көтеріліп серең ете түстім. 
— 
Байқаймын, өзің бір бар сыры сыртына шығып тұратын адал жігіт екенсің, — деп 
Андреев ішек-сілесі қатып күлді.
— 
Енді қайтейін, жолдас лейтенант, болған істің жайы солай өзі. Жасырып-жабатын... 
— 
Сонан соң не болды, — дедім мен Николайдың сөзін бөліп. 
— 
Сонан соң ол Курбатовқа шап берді. Курбатов ұйғырларша оны баспен иек астынан 
ұрып, тізесімен іштен тепті де құлатты. Дальман есінен танып сілейді де қалды. Фельдшер 
оған дәрі иіскетіп, есін жиғызды. Шофер есін жиғанша жаралылар төселген шөптің үстіне 
тиеліп те болды. Лейтенант Борисов Курбатовтың винтовкасын өзі алып, оған өзінің 
наганын берді де, оны шофердің қасына отырғызып: 

114 
— 
Мына машинамен барыңыз. Бүл оңбағанға сенуге болмайды. Егер бүл жолда 
қиқаңдайтын болса табанда атып таста! Медсанбатқа барғанда оны командиріне жетектеп 
барып, болған жағдайдың бәрін баяндадық. Қайтадан тез оралыңыздар, — деді. Содан 
кейін барып ол мені асханаға ертіп келіп, тамақ берігі сіздерге жіберді... деп Синченко 
өзінің әңгімесінің соңын аяқтады. 
Әншейінде жұп-жуас Борисов, оңбаған шоферді ұрған. Курбатовқа егер қиқаңдайтын 
болса, Дальманды атып таста деп бұйрық берген. Шынын айтсам. Сипченконың 
әңгімесіне сенерімді де, сенбесімді де білмей аң-таң болдым. 
«Шынында мына Дальманның қылығы біздің адамдарға ұқсамайды ғой» деген ойға 
қалдым. 
«Дастарқанды» жиып жатып, Синченко: 
— 
Кешкі асты осында әкелейін бе, жоқ үйден ішесіз бе? (Синченконың үй деп 
отырғаны ұрыс сәл толастай қалған кезде бас қоса қоятын команда пункті). 
— 
Үйде ішемін, бар, ендігәрі төбелесуші болмағын. 
— 
Егер әлгіндей сұмпайы кездессе де ме?.. 
— 
Бар дедім ғой мен саған. Синченко қалбалақтап асыға жөнелді. 
— 
Жолдас аға лейтенант, өзіміздің адамдардың төбелескені, әрине, жақсылық емес, — 
деді Андреев үнсіздікті бұзып. — Бірақ жаңағы сияқты қуларға басқа не амал бар. 
Андреев өзінің үлкен сұқ саусағын шошайтып, күрсінді. 
Мен де үндемедім. 
— 
Біздің подполковниктің бүгін қолы ашықтау болды, — деді ол енді басқа әңгімеге 
ауысып. — Бұрынғы подполковникке ұқсамайды. Босқа атылған әрбір снаряд үшін біздің 
әкемізді танытушы еді. Ал, бүгін ағыл-тегіл болыпты да қалыпты өзі. Ой, қатал - ау өзі, 
қатал - ау! Бірақ ісіне мығым кісі. Оған титтей өтірік айта алмайсың, тапжылдырмайды 
сені, бәрі көкейінде сайрап тұрады. 
— 
Подполковникті жұмсартып қайда жұмсамақ едіңіз, — деген қалжыңыма Андреев 
езу жимастан: 
— 
Қатал болса да әділ қатал. Соғыс кезінде сондай командирлердің керек екеніне 
жаңадан түсініп келемін, жолдас аға лейтенант. — деп біраз тұнжырына отырып, — менің 
қысқа ойыма командирдің ой міндеті шиттей жанды асырап, тәрбиелеуші қолы қысқа 
кембағал әкенің жұмысынан қиын көрінеді. Құдай мені полк командирі етпей-ақ қойсын. 
Жатқан азақ. Үлкеннің алдында безектеп жүгір; полк — жатқан «көже, өкпе» біріне 
берсең біріне жетпейді, басқа тартсаң аяғың ашық қалады. Барлығын ішінен тынып, 
үлестіретін де, күйетін де сол. Бірін аймалап, бірін зекіріп жұмсайтын да сол. Бәрімен 
бірдей ол қалай сырлассын... — деп Андреев өз философиясының даңғыл жолына түсе 
бергенде, көк қарс жарылып, әлем аза тұтқандай төңірек ұлып, аспаннан әзәзіл әні естілді. 
Жаудың артиллериясы еселеп, дүркіндете оқ төкті. Андреев екеуміз орнымыздан тұрып, 
айналаға қарап едік, ысқырып, ышқынып, күрілдеп, гүпілдеп, бомбалар жарылып, 
снарядтар түсіп жатыр екен. Олардың үнінен құлағың тұнады. Аспан шатынап 
жарылғандай. Бізге жақын жерге шиқылдап келіп үлкен снаряд түсті. Бір зенит зеңбірегі 
расчетінің тас-талқаны шығып, апатқа көз алдымызда ұшырады. 
— 
Тура тиюін қарашы, — деп Андреев сұп-сұр боп кетті. 

115 
Жау 15-20 минуттай бас көтертпей ұрды. Горюнының үсті қап-қара қою түтін. Ине сұғар 
ашық жер жоқ. Әлден уақытта көк шеңберінен самолеттер көрінді. Төңірегімізге ұсақ 
бомбалар түсе бастады. Траншеяда бұтып отырмыз. 
Алдынан жарқылдаған қызық ракеталар самолеттерге жон сілтеп белгі беруде. 
Бомбалардың жарылу сарыны енді сыртымызға шығып, қашықтағандай болды. 
— 
Жау ішке қарай сұғына түсті, сірә, артымыздан ұрыңқырап әлсіретейін деген ой бар 
ғой,—деп Андреев бұрынғыдан да бозара түсті. — Зеңбіректерді көріп қоймаса жарар еді. 
Бомбалардың жарылуы артымыздан жиілеп жеткенде, Андреев сылқ отыра кетті де, «быт 
- шытымызды шығаратын болды енді», — деді. Осы сәтте Андреевтің бетіне тура қарау 
қиын еді. Мен кейін, Горюны жаққа қарадым. Кәдімгі нөсер алдындағы түнерген қою қара 
бұлт қаптағандай. — Андреев, алдыңа қарашы! — дедім Горюны жақтан көз алмай. — 
Түтіннің арасында әлдекімдер ербелеңдеп жүгіріп жүр. Тасадан - тасаға тығылады. 
Бұйрық жеткізіп жүрген байланысшылар болу керек; ал кейбіреулер зытып келе жатып 
мұрттай түседі. Қайта тұрып, тағы жүгіреді. Жер бауырлап жан таласып байланысты 
қалпына келтіріп жүр. 
— 
Андап келе жатыр! — деді Андреев. 
Мен артыма жалт қарадым. Шынында қаптап келеді екен. Қардың үстімен қара 
қоңыздарша тоңқаңдап, немістің танкілері келеді. Оның артынан тізіліп жаяу әскерлер 
шықты. 
— 
Олар шабуылға шықты. 
— 
Огневая! Огневая! «Арыстан» мен «Жолбарысты» дереу... 
— 
Огневая! Огневая! Огневая! — деп Андреев телефонның құлағына жанын сала 
ойбай сап тұр. Бірақ жауап жоқ. 
Танктер тұра қалып атып, кідіре қалып атып баяу жылжып келеді. Сірә, жаяу әскерлерден 
аса ұзап кетпеу жөнінде қатаң нұсқау алған болуы керек. Біздің жақтап үн жоқ. 
— 
Эх! — деп тістенді Андреев, — нағыз қажет кезінде қас қылғандай байланыстың да 
үзіліп қалғанын көрдің бе. 
— Иә, нағыз қажет кезінде қас қылғандай... — деп алдағы немістерге қарап, мелшиіп мен 
де тұрып қаппын. «Бұл шұңқырда неғып отырмын» деген ой басыма сап ете түсті. 
(Шынымды айтайын, орнымнан атып тұрып, кейін қарай тұра жөнелгім келді). Неге 
екенін білмеймін артыма бұрылғым келді. Қарасам, Горюнының бір жақ шетінен бір салт 
атты шауып шыға келді де, шауып келе жатқан бойы ат-матымен жата қалды. Оның 
артынан шыға келген салт аттының оңқа - шоңқасы шықты. Өзі бір жаққа, аты бір жаққа 
құлады. Ұшып тұрды да, атының соңынан жүгіре жөнелді. Алғашқы салт атты да бой 
көтеріп үлгеріпті. Астындағы атын билетіп тұр. Біресе қарғиды, біресе билейді. Үстіндегі 
адам айналаға алақ-жұлақ қарады да, бұрылып алып кейін қарай шаба жөнелді. Бұл — 
подполковник Курганов. Азамат соғысының Кургановы. Оз батареясын жас кезінде 
жаудың көз алдында сан рет ашық алаңға бастап шыққан Курганов. 
Әлден уақытта біздің зеңбіректер де ата бастады. Бет алысы жаман емес, үш-төрт танктер 
қап-қара болып лаулап жанып жатыр. Біздің пулеметтер де ата бастады. Немістің жаяу 
әскерлері жер құшты. 
Кургановтың зеңбіректері жолдың екі жағынан қатар ұрып жатыр. Бірақ атысы әзір 
сиректеу. Немістер тырбанып ілгері жылжуда. Бір уақытта «арыстан» мен «жолбарыс» 

116 
ашынды білем, үсті-үстіне еселей төкті. Жүздеген қара фонтандар көкке атылды. От 
құйындары үсті-үстіне көбейіп, аласапыран болды да кетті. Қайсар қарт — жердің де 
өкпесі солқылдап, қабырғасы қайысқандай. 
— 
Міне, керемет! Атысты, сірә, подполковниктің өзі басқарып отырған болу керек, — 
деді қуанғаннан Андреев. — Егер оның қармағына іліксе, көкесін көзіне көрсетіп 
шықпыртатып әдеті оның. 
— 
Ал, сіз екеумізді ол кісі шейіт болды деп отырған шығар. 
— 
Ол да мүмкін, — деп күрсіне жауап қатты Андреев, — байланыс үзіліп қалды ғой. 
Олай деуі әбден мүмкін. 
— 
Екеуміз болсақ қой еңгезердей боп, бәрін көріп бір шұңқырда отырмыз, құр 
тамсанамыз да күрсінеміз. 
— 
Енді қайтеміз, жолдас аға лейтенант, қиналмаңыз, сіз екеуміз байланыстың 
қалпына келуін күтіп қалдық қой, оның үстіне танкіні пистолетпен атпақпыз ба? 
Телефон шылдыр ете түсті. Мен тұра ұмтылдым. 
—Жолдас комбат, сіз аман - есенбісіз? — деп сұрады аптыққан Степанов. — Лейтенант 
Танковке... 
— 
Жолдас аға лейтенант, — деді гүжілдеп Андреев, — қараңыз, немістер кейін қарай 
қаймыға бұрылып барады. 
Мен трубканы телефониске бере салып орнымнан ұшып тұрдым. Шынында немістер 
шегіне бастаған екен. Бірнеше танктер мен самоходкалар орманды паналап, бізге қарай оқ 
атып түр, онысы шегінушілерге көмектесіп тұрғандағысы. 
— 
Жолдас комбат, қарсы шабуылға шығуға рұқсат етіңіз, — деп сұрады Танков. 
— 
Болмайды, рұқсат жоқ. 
— 
Опырмау, немістер қашып бара жатыр ғой, жолдас комбат. 
— 
Болмайды, қашқан жоқ, тегі беті қайтты, тапжылмаңдар орындарыңнан. Тек оқпен, 
оқпен ұрыңдар желкесінен. 
...Мен Танковтың бақылау пунктіне келгенде адамдар сасқалақтап жүр екен. Толстунов та 
осында, бірнеше артиллерия офицерлері, байланысшылар. Көрші траншеяда Бозжанов, 
Степанов аласұрып жүр. Байланысшы жауынгерлерде маза жоқ. Танковтың бақылау 
пункті батальонның бақылау пунктінен артта еді. Нағыз қиян-кескі басталған кезде 
байланыстың барлық торабы осы жерге шоғырланған болу керек. 
Бәрі де қысылғандай маған тура қарай алмады. Танков басын таңып алыпты. Траншеядан 
ырғып шығып, қолын шекесіне апарып: 
— 
Жолдас комбат, біздің рота... дей беріп еді: 
— 
Сіздің рота, лейтенант Танков, — деп оның сөзін бөліп жібердім, — 
артиллеристермен, пулеметчиктермен бірге немістің шабуылын тойтарды, ар жағын 
айтпасаңыз да болады. 
— 
Құп, айтпауға болады, - деп жымиып күлді. Жас командирдің жүзіндегі қуаныш 
ізін аңғару қиын емес еді. 

117 
— 
Біз сізді ұрсатын шығар деп ойлап едік, — деп күлді Толстунов. 
Танков екеуміз траншеяға қарай жүре бергенде, бір топ оқ ұшқан шілдей жанымыздан зу 
ете қалды. Қарғып - қарғып окопқа түсті. Танков ыңырсып барып Толстуновтың алдына 
құлай кетті. Толстунов оны қос қолдап сүйей берді. Танков тұрғысы келіп ұмтылып еді, 
тұра алмады. 
— 
Жолдас аға политрук, мені жатқызыңызшы, — деді әлсіреген үнмен лейтенант. —
Жарам ауыр болу керек. 
Лейтенантты сапитарлар носилкаға салғанда, оның өңі шүберектей қуарып, иығынан дем 
алып жатты. Қасына келіп қолын ұстағанымда қолы сұп-суық екен. 
— 
Сергей, Отан алдындағы еңбегің үшін рахмет, — дедім. 
Танков маған бір қарап күлімсірегісі келіп еді, шамасы келмеді. 
— 
Лейтенант Сергей Танков соғысқа аз- ақ қатысты - ау, қандай өкінішті, — деп үзіп - 
үзіп айтып, ауыр күрсінді де маған бір, Толстуновқа бір қарап сылқ ете түсті... 
Танковтай жігіттен айрылғанымыз бәріміздің де қабырғамызға қатты батты. Толстунов 
басы төмен түсіп кеткен, Степанов жан - жағына алақ - жұлақ қарай береді. Бозжановтың 
қолындағы жаман бәкісін қалай алып алғанын білмеймін, өзі де білмейтін болса керек, 
соның ұшымен жерді шұқи берді. Қадірмен командирден жоқ жерде айрылғаным маған да 
оңай соғып отырған жоқ. Ол екеуміз бір-бірімізді жаңадан ғана танып келе жатыр едік. 
— Қой, бүйтіп қайғырып отыра бермейік, жолдас комбат, — деді Толстунов мені ауыр 
ойдан селт еткізіп, — соғыстың аты соғыс, барлық адамды да сақтағың келеді, бірақ, 
ойлағаныңдай бола бере ме. Танковқа тиген оқ өзіңді де жұлып әкетуі мүмкін де еді. 
Бұдан былай сағырақ болу керек. Сақтықта — қорлық жоқ деген емес пе. Енді не 
демексің? Соныңды айт. 

жүктеу/скачать 1,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: