214
баяндауыштың тысқы белгісі болған сұрауларға жауап беру ке-
рек.
Қалай болар екен, қарайық.
1-інші сөйлем: Қыс жақсы. Қыс қалай? – жақсы
2-інші сөйлем. Мал семіз. Мал қалай? – семіз
3-інші сөйлем: Ел тоқ. Ел қалай? – тоқ.
Мұнда жақсы, семіз, тоқ деген сөздер қыстың малдың,
елдің жай-күйін көрсетіп тұр. Жана «қалай?» деген баяндауыш
сұрауына жауап беріп тұр.
Ол баяндауыштың ішкі-тысқы белгісі бірдей осы сөздерге
келгенін көрсетеді. Сондықтан бұл сөздер баяндауыш болады.
Жақсы, семіз, тоқ деген сөздер сын есімдер.
Үшінші
– баяндауыш болады
– зат есім. Мысалы: Aт
– көлік.
Атшы – кісі. Қамшы
– қару. He көлік? – ат. Кім кісі? – атшы.
Не қару?
– қамшы. Ат, атшы, қамшы бастауыштар.
Баяндауыш
болатын сөзде оның ішкі-тысқы белгілері болу керек.
Ат немене? – көлік. Атшы немене? – кісі. Қамшы неме-
не?
– қару. Көлік, кісі, қару деген сөздер аттың, атшының,
қамшының немене болатын болмысын айтып тұр. Сондықтан
бұлар баяндауыштың ішкі белгісіне тура келеді.
Көлік, кісі, қару деген сөздер «немене?» деген баяндауыш-
тың сұрауына да жауап беріп тұр. Бұл тысқы белгісіне тура
келгені, баяндауыштың ішкі, тыскы белгісіне бірдей келген
соң,
бұл сөздер, әрине, баяндауыш болмақ.
Көлік, кісі, қару – зат есімдер.
Төртінші
– баяндауыш болатын – сан есім. Мысалы: Ер
кезегі үш. Не үш?
– ер кезегі. Ер кезегі деген сөз бастауыш.
Баяндауыш болатын сөзде оның ішкі-тысқы белгілері болу
керек.
Ер кезегі немене? – үш. Үш деген сөз ер кезегінің немене
болатынын айтып тұр. Болмысын айтып соң, бұл сөз баянда-
уыш болмақ (ішкі белгісі бойынша). Үш деген сөз «немене?»
деген баяндауыштың сұрауына жауап беріп тұр. Бұл тысқы
белгісінің де осы сөзден табылғанын көрсетеді. Ішкі-тысқы
белгісі келгені «үш» деген сөз баяндауыш болғанын көрсетеді.
Үш деген сөз деген сөз – сан есім.
Бесінші – баяндауыш болатын
есімдік. Мысал:
Медеуі –
мен. Омары – ол. Өтегені – өзі. Мен кім?
– Медеуі. Ол кім?
215
– Омары. Өзі кім? – Өтегені. Медеуі, Омары, Өтегені деген
сөздер бастауыштар. Баяндауыш балатын сөзде ішкі-тыскы
баяндауыш белгісі бүларға тиіс.
Медеуі қайсы? – мен. Омары қайсы? – ол. Өтегені қайсы? –
өзі. Мен, ол, өзі деген сөздер Медеуінің, Омарының, Өтегенінің
кім болатындығын айтып тұр. Болмысын айтып тұрған соң,
бұл сөздер баяндауыш болады.
Оның үстіне мен, ол, өзі деген сөздер «қайсы?» деген баян-
дауыш сұрауына жауап беріп тұр.
Ішкі-тысқы белгісі бірдей келген соң, бұл сөздер, әрине,
баяндауыш болады.
Мен, ол, өзі деген сөздер есімдіктер.
Алтыншы – етістікпен қосыла
одағай және
басқа сөздер
баяндауыш болады. Мысал:
Мылтық тарс етті. От жылт
Достарыңызбен бөлісу: