§1. Жуан сөздің аяғы дауысты дыбыс болса: «Аға

109
3) Дағдыландыру. Әке, шеше, шеге, көше, теке, тізе, түйе 
һәм басқа аяғы «е» сөздерді жалғаулату.
§3. Жуан сөздің аяқ дыбысы жарты дауысты болса:
«Кісі» деген сөз Жекеше
Көпше
Атау
кім? Кісі
кімнің? кісінің
Ілік жалғау 
кімдер? Кісілер
кімдердің? кісілердің
Барыс жалғау 
кімге? Кісіге
кімдерге? кісілерге
Табыс жалғау 
кімді? Кісіні
кімдерді? кісілерді
Жатыс жалғау 
кімде? Кісіде
кімдерде? кісілерде
Шығыс жалғау
кімнен? Кісіден
кімдерден? кісілерден
4) Дағдыландыру. Түлкі, күпі, ешкі, түрпі, келі, күлкі басқа 
аяғы «і» сөздерді жалғаулату.
Жалғаулату қазіргі септеу деген мағынада (құраст.).
«Жау» деген сөз  Жекеше
Көпше
Атау
кім? Жау
кімдер? жаулар
Ілік жалғау
кімнің? Жаудың
кімдердің? жаулардың
Барыс жалғау 
кімге? Жауға
кімдерге? жауларға
Табыс жалғау 
кімді? Жауды
кімдерді? жауларды
Жатыс жалғау 
кімде? Жауда
кімдерде? жауларда
Шығыс жалғау
кімнен? Жаудан
кімдерден? Жаулардан
5)  Дағдыландыру.  Мынау  сөздерді  жалғаулату:  Тау,  бау, 
отау, танау, ау, су, бу, у.
«Тай» деген сөз  Жекеше
Көпше
Атау
не? Тай
нелер? тайлар
Ілік жалғау 
ненің? Тайдың
нелердің? тайлардың
Барыс жалғау 
неге? Тайға
нелерге? тайларға
Табыс жалғау 
нені? Тайды
нелерді? тайларды

110
Жатыс жалғау 
неде? Тайда
нелерде? тайларда
Шығыс жалғау неден? Тайдан
нелерден? тайлардан
6) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Қой, бой, 
май, сай, сый, мый, қый.
§4. Жіңішке сөздің аяғы жарты дауысты болса:
«Күйеу» 
деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
кім? Күйеу
кімдер? күйеулер
Ілік жалғау 
кімнің? Күйеудің
кімдердің? күйеулердің
Барыс жалғау  кімге? Күйеуге
кімдерге? күйеулерге
Табыс жалғау  кімді? Куйеуді
кімдерді? күйеулерді
Жатыс жалғау  кімдерге? Күйеулерге кімдерде? күйеулерде
Шыгыс жалғау кімнен? Күйеуден
кімдерден? күйеулерден
7) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: егеу, селеу, 
елеу, белбеу, көсеу.
«Үй» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? Үй
нелер? үйлер
Ілік жалғау
ненің? Үйдің 
нелердің? үйлердің
Барыс жалғау
неге? Үйге
нелерге? үйлерге 
Табыс жалғау
нені? Үйді
нелерді? үйлерді 
Жатыс жалғау
неде? Үйде
нелерде? үйлерде 
Шыгыс жалғау
неден? Үйден
нелерден? үйлерден
Дағдыландыру.  Мынау  сөздерді  жалғаулату:  Күй,  көмей, 
ши, ай, кеней, сәуегей.
Мұнан  көрінеді:  жіңішке  сөздің  аяғы  жарты  дауысты  ды-
быс болса, жалғауларда өзгеріс болатыны, мәселен -ға жалғау 
-ге  болып,  -да  жалғау  -де  болып,  -дан  жалғау  -ден  болып 
өзгерілгені;  жана  да  көптік  жалғаулар  жіңішке  сөздерде  -лер 
болып өзгерілгені.

111
Ескерту. Жалғаулықтар жуан, жіңішке сөздердің іне бірдей. 
Мәселен, жау менен, жау үшін, жау арқылы, жау туралы, жау 
тақырыпты.
Тай... тай... тай... тай... тай...,
күйеу... күйеу... күйеу... күйеу... күйеу...,
үй... үй... үй... үй... үй...
§5. Жуан сөздің аяғы қатаң дыбыс болса:
«Аяқ» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? Аяқ
нелер? аяқтар
Ілік жалғау 
ненің? Аяқтың  нелердің? аяқтардың
Барыс жалғау 
неге? Аяққа 
нелерге? аяқтарға
Табыс жалғау 
нені? Аяқты 
нелерді? аяқтарды
Жатыс жалғау 
неде? Аяқта 
нелерде? аяқтарда
Шығыс жалғау
неден? Аяқтан
нелерден? аяқтардан
Ескерту. Сөз аяғы қатаң дыбыс болса, жалғау басындағы 
«д» дыбысы «т» сияқты естіледі. Ондай орында «т» сияқты 
естіледі. Ондай орында «т» жазбай, «д» қаріпін жазу тиіс.
9)  Дағдыландыру.  Тайлақ,  aт,  құс,  қап,  шаш,  топ  һәм 
басқа аяғы қатаң дыбысты сөздерді жалғаулату.
§6. Жіңішке сөздің аяғы қатаң дыбыс болса:
«Бет» деген сөз 
Жекеше
Көпше
Атау
не? Бет
нелер? беттер
Ілік жалғау 
ненің? Беттің
нелердің? беттердің
Барыс жалғау 
неге? Бетке
нелерге? беттерге
Табыс жалғау 
нені? Бетті
нелерді? беттерді
Жатыс жалғау
неде? Бетте
нелерде? беттерде
Шығыс жалғау
неден? Беттен
нелерден? беттерден

112
10) Дағдыландыру. Ет, тіс, іш, журек, жіп, шөп һәм басқа 
аяғы қатаң дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату. 
§7. Жуан сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса:
«Мал» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? мал
нелер? малдар
Ілік жалғау 
ненің? малдың  нелердің? малдардың
Барыс жалғау 
неге? малға
нелерге? малдарға
Табыс жалғау 
нені? малды
нелерді? малдарды
Жатыс жалғау
неде? малда
нелерде? малдарда
Шығыс жалғау
неден? малдан
нелерден? малдардан
11) Дағдыландыру. Құл, жар, жаз, баж, жал, қыз, тұз һәм 
басқа аяғы ымыралы дыбысты жуан сөздерді жалғаулату.
§8. Жіңішке сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса:
«Көз» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? көз
нелер? көздер
Ілік жалғау
ненің? көздің 
нелердің? көздердің
Барыс жалғау
неге? көзге 
нелерге? көздерге
Табыс жалғау
нені? көзді 
нелерді? көздерді
Жатыс жалғау
неде? көзде
нелерде? көздерде
Шығыс жалғау
неден? көзден
нелерден? көздерден
Ескерту. Сөз аяғы «р» болса, көптік жалғау «-дар», «-дер» 
болмай, «-лар», «-лер» күйінде қалады.
12) Дағдыландыру. Сөз, көл, ел, жер, із, көз һәм басқа аяғы 
ымыралы дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату.

113
§9. Жуан сөздің аяғы ымырасыз дыбыс болса:
«Нан» деген сөз  Жекеше
Көпше
Атау
не? нан
нелер? нандар
Ілік жалғау
ненің? нанның нелердің? нандардың
Барыс жалғау
неге? нанға
нелерге? нандарға
Табыс жалғау
нені? нанды
нелерді? нандарды
Жатыс жалғау
неде? нанда
нелерде? нандарда
Шығыс жалғау
неден? наннан нелерден? нандардан
13) Дағдыландыру. Жан, аң, шам, сам, шаң, таң, һәм басқа 
аяғы ымырасыз дыбысты жуан создерді жалғаулату.
§10. Жіңішке создің аяғы ымырасыз дыбыс болса:
«Жем» деген сөз Жекеше
Көпше
Атау
не? жем
нелер? жемдер
Ілік жалғау
ненің? жемнің
нелердің? жемдердің
Барыс жалғау
неге? жемге 
нелерге? жемдерге
Табыс жалғау
нені? жемді 
нелерді? жемдерді
Жатыс жалғау
неде? жемде
нелерде? жемдерде
Шығыс жалғау
неден? жемнен
нелерден? жемдерден
14) Дағдыландыру. Сең, күн, ем, күң, кілем, жүген басқа 
аяғы ымырасыз дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату.

114
ТӘУЕЛДІ ҚАЛЫП
ОҢАША ТӘУЕЛДЕУ
§11. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, 
тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:
«Ата» деген сөз
І-ші жақ
ІІ-ші жақ
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау
атам
атаң
атасы
Ілік жалғау
атамның
атаңның
атасының
Барыс жалғау
атама
атаңа
атасына
Табыс жалғау
атамды
атаңды
атасын
Жатыс жалғау
атамда
атаңда
атасыңда
Шығыс жалғау
атамды
атаңнан
атасынан
Көпше: Атау
аталарым
аталарың
аталары
Ілік жалғау
аталарымның аталарыңның аталарының
Барыс жалғау
аталарыма
аталарыңа
аталарына
Табыс жалғау аталарымды
аталарыңды
аталарын
Жатыс жалғау аталарымда
аталарыңда
аталарыңда
Шығыс жалғау аталарымнан аталарыңнан аталарынан
15) Дағдыландыру. Бала, жага, тары, шырпы, қора уа ғайри 
сондай  сөздерді  осы  жоғарғы  үлгі  бойынша  тәуелді  қалыпта 
жалғаулату.
§12. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс бол-
са, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:
«Тері» деген сөз І-ші жақ
ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау
терім
терің
терісі
Ілік жалғау
терімнің
теріңнің
терісінің
Барыс жалғау
теріме
теріңе
терісіне
Табыс жалғау
терімді
теріңді
терісін

115
Жатыс жалғау
терімде
теріңде
терісінде
Шығыс жалғау
терімнен
теріңнен
терісінен
Көпше: Атау
терілерім
терілерің
терілері
Ілік жалғау
терілерімнің терілеріңнің
терілерінің
Барыс жалғау
терілеріме
терілеріңе
терілеріне
Табыс жалғау
терілерімді
терілеріңді
терілерің
Жатыс жалғау
терілерімде
терілеріңде
терілерінде
Шығыс жалғау терілерімнен терілеріңнен
терілерінен
16) Дағдыландыру. Кеуде, шеге, түлкі, кірпі, күні уа ғайри 
сондай сөздерді осы көрсетілген үлгі бойынща тәуелді қалыпта 
жалғаулату.
§13. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта жарты дауысты ды быс 
болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:

жүктеу/скачать 2,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: