Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| Бірінші.
Лексикалық нормаларды таныту, яғни сөзқолданыс регламентациясында әр алуан варианттылық проблемасын шешу. Варианттылық, яғни жарыспа қатарлар – сөз мәдениетінің басты мәселесі. Тіл дамуының әр кезеңінде әртүрлі салада, әртүрлі дәрежеде және әрқилы сипатта жарыспалылықтың орын алуы – табиғи құбылыс. Онсыз бірде-бір тіл өмір сүрмейді. Егер жарыспалылық құбылыс болмаса, тілдің нор- малану процесі де жүрмес еді, тіл мәдениеті үшін күрес те күн тәртібінде тұрмас еді. Варианттылық тек лексикалық қана емес, қазақ тілінің қазіргі даму сатысында әр алуан лексика- семантикалық, ішінара грамматикалық, әсіресе синтаксистік, орфографиялық, орфоэпиялық, стильдік вариант қатарлары бар. Жарыспалық құбылысын танытуда әдеби бірліктер (сөздер, морфологиялық тұлғалар, фонетикалық варианттар т.т.) мен жергілікті сөздерді, диалектілік элементтерді айырып тану, сол сияқты әдеби сөздер мен қарапайым сөздерді, арготизмдер мен жаргонизмдерді ажыратып алу қажет. Осы ізденістің барысын- да қазақ жазба әдеби тіліндегі диалектизмдердің лексикалық, стильдік статусы айқындалады. Лексика саласының нормалану процесін реттеуде бүгінгі күні пікірталас және ғылыми-практикалық ізденістер туғызып отырған проблема – қазіргі сөздік қазынамызды толықтыру көздерін (каналдарын) іздестіру және айқындау, ол каналдардың қайсысын немесе қайсыларын басты амал ретінде ұстану. Айталық, біреулеріміз диалектілік (жергілік- ті) сөздерді молынан еркін пайдалануды ұстансақ, енді біре- 36 улеріміз жаңадан жасанды тұлғалармен тоықтыруды дұрыс деп табамыз, ізденушілердің бір тобы өзге тілдерден термин қабылдауды және қабылданған терминдерді (бірен-саран жай сөздерді де) жатсынбау, қолданыстан аластатпауды жөн са- найды. Осылардың нәтижесінде бұл күнде диалектизмдерді, ауызекі сөйлеу тілі элементтерін: қарапайым сөздер мен фонетикалық өзгеше тұлғаларды әдеби айналымға түсіру, яғни оларды көркем әдебиетте ғана емес (бұлар көркем шығармаларда кейіпкер тілінде қолданыла беретін сөздер ғой), өзге функционалдық стиль үлгілерінде, әсіресе публицистика- да орын алу тенденциясы бары байқалады. Жергілікті тұлғалар мен қарапайым сөздерді активтендіру әуелі көркем әдебиетте, оның ішінде проза жанрында көзге түсіп отыр. Жазушылардың біреуінде сәтті қолданылған-ау деген сөзді екіншілері «қағып алып» кететіндіктері сезіледі. Мысалы, пошым, бозымбай, бағамдау, сүркілу, кермалдасу, можантопай, усиқы, оңаза, мондыбас, құйынперен сияқты сөздердің біраз жазушылардың тілінде, тіпті газет-журнал беттерінде жиірек көріне бастауы осыны дәлелдейді. Норма регламентациясына келгенде жасанды тұлғалардың да, оның ішінде тек аффиксация (жұрнақ жалғау) амалымен ғана емес, сөздерді біріктіру тәсілімен де жасау әлдеқайда жан- дана түскеніне назар аудару және оларды реттеу (мағыналық жағынан дұрыс-бұрысын, жүйелілігін салмақтау) – «тіл мәдениеті» бойынша жүргізілетін шаралардың бірі және жау- аптысы. Екінші. Тіл мәдениеті міндеттерінің ішінде кезек күттірмес маңызды шаруа о р ф о э п и я ғ а, яғни сөйлеу актісінде сөздерді дұрыс дыбыстай (айта) білуге қатысты. Бұл салада жүзеге асырылған шаралар аз емес. Қ.Неталиеваның «Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі» (1977 жыл), М.Дүйсебаеваның «Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі (мектеп оқушыларына арналған, 1981 жыл)» сияқты сөздіктер ұсынылды, баспасөз беттерінде, радио мен теледи- дарда сөздерді дұрыс айту жайында мақалалар жарияланып, әңгімелер өткізіліп келеді. Сөзді дұрыс айту нормаларын ба- яндап, ережелерін ұсынған біздің «Сөз сазы» (1-басылымы – 37 1983, 2-басылымы – 1995) атты құралымыз жарық көрді. Бірақ бұл іс-әрекеттер теңізге құйылған тамшыдай ғана. Бұл орай- да балабақшалардан, мектептерден бастап, мұғалімдер мен журналистерді, сондай-ақ өнер адамдарын: театр актерлерін, әншілерді даярлайтын оқу орындарында сабақ беріп, үйрететін практикалық жұмыстармен қоса, орфоэпия проблемасының ғылыми-теориялық танымын арттыра түсетін зерттеулерді жүргізе түсуге мейлінше ден қою қажет. Бұл орайда орфоэпия нормаларына жазудың тигізетін ықпалын айрықша ескеруге тура келеді. Бұл күнде орфоэ- пия нормаларының жазудың құлдығына ұшырау қаупі бар. Дәлірек айтсақ, бір жағынан, орфоэпия ережелерінің нормала- ну процесінің әлсіздігінен, екінші жағынан, жазу дәстүріміздің күшті дамуы салдарынан сөздер қалай жазылса, солай оқу (айту, дыбыстау) салты етек алып бара жатқаны да, сөз басындағы жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|