Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Ақпарат жəне мұрағат комитеті

186
əттең, газетаның жоқтығы! Төбе басына қойған қарауылшыдай 
көзіне  ілінгенін,  құлағына  естілгенін  мезгілінде  білдіріп 
тұратын хабаршы газета болса, осы кемшіліктер қазақта бол-
мас еді-ау деп, тісті қайрап, бармақты шайнаумен болып едік. 
Онан  кейін:  бүйтіп  отырып  қазақ  жұрт  қатарына  еріп  іс 
ете  алмас,  əр  орында  көзі  жоқ  соқыр,  құлағы  жоқ  керең,  тілі 
жоқ  мақау  болар  да  отырар.  Бұған  көз,  құлақ,  тілі  болғандай 
нəрсе  қажет  деп,  газета  шығардық.  Газета  шыққаннан  бер-
лі  қазаққа  не  керегін,  ол  керегіне  қолы  жету  үшін  не  керегін 
əркім  білгенінше,  қолынан  келгенінше  жазып  жүр,  құлағына 
салып  жатыр.  Қазақ  туралы  мұндай  мəселелер  қозғалып  жа-
тыр һəм қозғалмақшы, оны да мезгілімен газета жазбай тұрған 
жоқ. Мүфти мəселесі қозғалады деп жазылды, билік өзгеріледі 
деп жазылды, екі орыс, бір қазақ мəселесі жазылды, бауызда-
май  мал  сою  мəселесі  жазылды.  Қазақ  көре,  біле  отырып, 
басқалармен қатар іс ете алмайтынын енді көрсетті. Жоғарғы 
айтылған төрт мəселенің екеуі, мəселен, билік пен екі орыс, бір 
қазақ – қазаққа ғана тəуел мəселелер, онан басқа екеу, мəселен, 
мүфтилік  пен  мал  бауыздамау – Ресейдегі  барша  мұсылман-
дарға ортақ мəселелер. Қазақтың басқалармен қатар жұрттық 
қыла алмайтындығы оңаша өзіндік мəселелерден сезілмесе де, 
ортақ  мəселелерден  анық  көрініп  тұр.  Мүфтилік  пен  мал  ба-
уыздамау турасында басқалар не істеп жатыр? Қазақ не істеп 
жатыр? Қазақтың түріне қарағанда, айтылған төрт мəселе, «не 
болса,  ол  болсын,  бізге  бəрібір»  деген  сияқты.  Қазақ  жайын 
білмейтіндер қазақ солай деп отыр екен деп һəм ұғады. Қазақ 
шала мұсылман, оларға малды бауыздау, бауыздамау бір есеп, 
сондықтан олардың басқалардай күйзеле қоймайтыны дейді.
Малды  бауыздау,  бауыздамау  қазаққа  бір  емес  екенін  біз 
білеміз,  басқалардың  қазақпен  араласып  жүргендері  ғана 
біледі.  Қазақтың  қарасын  көрмегендер  қазақ  жайын  қайдан 
білер? Қазақ аң сықылды арам, адалды айырмайтын халық деп 
біледі.  Жоғарыда  айтылған  мəселелер  қазақтың  нақ  жанына 
бата қоймайтын мəселелер десе де, тіпті керексіз мəселе деп, 
білмегендіктен  емес.  Қазақ  керек  қылмағандықтан  үндемей 
отыр ма? Қазақ үндемей отырғаны естімегеннен емес, керек-
сінбегендіктен емес, жандығының жоқтығынан, үрейсіздігінен. 

187
Малды  бауыздамай  сойыңдар,  мүфтиліктің  қазаққа  керегі 
жоқ, дінің жоғалу үшін екі орыс, бір қазақ болып отырыңдар. 
Тілің жоғалу үшін балаларыңды бастауыш мектептерде орыс 
тілімен  оқытыңдар  деп  біз  айтсақ,  үндемек  түгіл,  дүнияны 
басына  көшірер  еді.  Дінді  керек  қылмайтын  шала  мұсылман 
деп  отырған  қазақтар  діншіл  болып,  аузына  су  алғандай 
үндемей  отырған  молдалар  шешен  болып,  үрейсіздер  батыр 
болып,  қандай  бізге  əкіреңдер  еді!  Оны  басқалар  білмесе  де, 
біз жақсы білеміз. Билік туралы жазылғанда қазақтың дін ісі-
нен  басқа  дүнияуй,  яғни  тіршілік  істері,  шариғатқа  қарамай, 
билік  қарауында  болу  керек,  өйткені  шариғат  бір  айтылып, 
тас  сияқты  қатып  қалған  өзгерілмейтін  жол,  тіршілік  күн 
сайын  өзгеріліп  тұрады.  Сондықтан  тіршілік  ісі  өзімен  қатар 
өзгеріліп  тұратын  жолда  боларға  тиіс  деген  сөз  айтылып  еді. 
«Шариғат  тас  сияқты  қатып  қалған»  деген  сөзге  шамданып, 
орысша  оқығандар  дін  жайын  білмейді  деп,  білмейтініміз-
ді  бетімізге  басып,  талай  адамдар  ашуланып,  басқармаға  хат 
жазды. Шариғат қатқан тас сияқты дегенге жаны күйзеліп, хат 
жазып отырған қазақтар, мұның əкесіндей жоғарыда айтылған 
мəселелер болмашы, жанға батпайтын мəселелер деп үндемей 
отырар ма? Үндемеу себептері басқа шығар дейміз. Ол себебін 
бізден гөрі қазақтың өздері, əсіресе молдалары артық білсе ке-
рек. Біз дін жайынан сөйлесек, орысша оқығандар дін жайын 
білмейді  деп,  ауыз  аштырмайды,  жеріме  түстің  деп,  аяқ  бас-
тырмайды. Сондықтан біз дін істері туралы пікір айтуға тар-
тынамыз. Қазақтың дін істері мынадай боларға керек деп, жоба 
сайлап,  жөн  көрсетіп  отырған  молдаларымыз  тағы  жоқ.  Біз 
бірдеме  десек,  шап  етіп  бетімізден  алатындар  көп.  Дін  істері 
туралы  айтып,  жоба  көрсетуге  бірі  де  жоқ.  Мүфти  жайынан 
жазатын қазақтан молда шықпаған соң, ноғай молдасы жазып 
отыр, 6-шы майда болатын Петербургтағы мұсылман кеңесіне 
барарлық қазақта қандай молда бар деп сұрағанға еш молданы 
көрсете  алмай  отырмыз.  Өйткені  іске  жарарлық  қандай  мол-
да  бар  екенін  білмейміз.  Онда  барған  молда  қазандай  қылып 
ораған сəлдесін көрсетуге бармайды. Қазақтың дін істері қай 
жөнді, қай тəртіпті болу жағынан толық мағлұмат берерге ба-
рады.  Қараңғы  халыққа  түндікті  бүркеп,  қараңғылап  қойып, 

188
шариғат соғатын молдалар қазақ арасында көп екенін білеміз, 
бірақ  білімін  жарыққа  шығарып  көрсетпеген  соң,  Петербург 
кеңесіне қайсысы жарайтынын біле алмадық. Білімін жарыққа 
шығарып жүрген қазақта бір-екі молда бар екенін де білеміз, 
бірақ  олардың  сөзін  басқа  молдалар  қуаттамай  тұрған  соң, 
кеңестегі сөзін де қуаттамас деп, оларды да көрсете алмадық.
Сөйтіп,  əуелі,  біз  туралы  мəселелер  қозғалып  жатыр  екен 
деп, көңілі селт еткен қазақтарды көре алмай тұрмыз, екінші, 
қазақ рухани істері мынау жөнді, мынау тəртіпті болуға тиіс деп, 
жоба жасаған молдаларды көре алмай тұрмыз һəм қазақтың ру-
хани істері туралы Петербург кеңесіне барып, толық мағлұмат 
берерлік  молдаларды  да  таба  алмадық.  Қазақтың  өзіне  арнап 
жеке мүфтилік бере қалса, мүфти, қазы, ахун, имам боларлық 
молдалар табылар ма? Əлде, деуге жарамаса да, ауыз жеуге жа-
райтын дейміз бе? Қазақ молдалары да жарыққа шығып, беті-
жүзін көрсетуі тиіс шығар дейміз. 
(1914 ж.)
ЗАКОН ЖОБАСЫНЫҢ БАЯНДАМАСЫ 
Қазақ  туралы  шығатын  жаңа  закон  жобасы  газетамыздың 
75-ші нөмірінен басталып, 79-шы нөміріне шейін басылып біт-
ті. Сол жоба жасалғанда не мақсұт, не мəніспен жасалғандығын 
айтқан хүкіметтің баяндамасы бар. Осы баяндаманы Газетада 
басып, жұртқа естіртпекшіміз. 
Ондағы мақсұтымыз мынау:
Жаңа  закон  шығару,  ескі  законды  жаңалау  бір  мақсатпен 
істелмекші.  Степной  положениені  қалдырып,  жаңа  закон 
шығаруға  хүкімет  жоба  жасап  отыр.  Бір  законды  қалдырып, 
екінші  закон  шығаруында,  əрине,  мақсұт  һəм  мəніс  боларға 
тиіс. Егерде закон жалғыз ғана жұрт игілігі үшін шығатын бол-
са,  хүкімет  қазаққа  айтар  еді:  өзіңе  пайдалы  боларлық  закон 
жобасын өзің жасап, закон шығаратын орынға, яғни Г. Думаға 
депутатың арқылы кіргіз деп. Оны істемей, жобаны хүкіметтің 
өзі  жасап  отыр.  Олай  ететін  себебі:  халыққа  керек  игіліктен 
басқа  хүкіметтің  көздейтін  өз  мақсаты  да  бар.  Хүкімет  өзі 
жасаған жобасын өз мақсатына қолайлап, көздеген мақсатына 

189
сондай жолдармен жетерлік етіп жасайды. Хүкімет қолайлаған 
жоба  халыққа  да  қолайлы  болар  ма?  Болмас  па?  Оны  халық 
айту тиіс. 
Міне, хүкімет жасаған жобасын газетаға басып, жұрт алды-
на салдық. Жоба бойынша қазаққа не істелетіні мəлім болды. 
Бірақ  оны  олай,  мұны  былай  етпекші  болғанда  не  мақсат,  не 
мəніс бар? Оны жобада айтылғанынан топшылап түйіп, мұның 
мақсат, мəнісі мынау екен деп, нақ үстінен түсіп, тура жүре ал-
майтындар болар. Сондықтан закон жобасының баяндамасын 
да жұрттың құлағына салуды қажет деп білдік. 
Жоба  баяндамасы  біз  Россияға  қарағаннан  берілі  қазақ 
туралы  шыққан  закондардың  қысқа  ғана  тарихы.  Сонан 
берілі  қандай  закондар  шығып,  қалай  олар  өзгеріліп  келеді? 
Ол  өзгерістер  не  үшін  болған,  яғни  не  мақсат,  не  мəніспен 
өзгерілген  һəм  енді  тағы  не  үшін  өзгерілмекші?  Осы  баянда-
мадан  қазақ  турасындағы  закондардың  өзгеріліп  келе  жатқан 
бағыты  (беті)  қандай  екенін  білуге  болады.  Бетін  білген  соң, 
мақсат, ниетін түзу түсінуге жақсы. Əуелі, шығатын законның 
жобасын біліп, екінші, жоба жасаудағы мақсат, ниетін танып, 
үшінші, қазақ турасындағы закондардың өзгеріліп келе жатқан 
бағытын (бетін) біліп, түсінгеннен кейін, жаңа закон жобасының 
жұртқа қолайлы, я қолайсыз жерлерін лақпай дұрыс байқауға 
болар деп ойлаймыз.
Баяндама
Ақмола, Семей, Орал, Торғай облыстары туралы шығатын 
жаңа  закон  жобасының  баяндамасында  мына  сөздер  жазыл-
ған:
Тарихи справка
Осы күнгі дала облыстарындағы, яғни Ақмола, Семей, Орал, 
Торғай облыстарына қараған қазақтар бұрын үш бөлім еді. Ол 
бөлімдері Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз атанған. Əр жүздің өз 
алдына ханы болған. 
1731-ші жылы 19-шы февралда қатын патша Анна Ионова-
ның грамотасымен (жарлығы) Кіші жүз қазағы түгелімен, Орта 
жүз қазағынан бір аз ғана бөлегі Россия қол астына кіреді. Бұл 

190
кірген  қазақтардың  ішкі  істерінің  билігін  ханына,  билеріне, 
жұрт ағасы адамдарына беріп, Ресей қазақты сыртқы жауынан 
қорғайтын ғана болады.
Сонан соң, қазақпен шекаралас жерлерден қорғандық дуан-
дар салады, айырбас-сауда жүре бастайды. Қазақтардың ісі пог-
раничный порядок жолымен қаралып тұрады. Россияның сая-
сында тұрған қазақтардың тыныштығын көріп, басқа қазақтар 
да Россия қолтығына кіруге Кіші жүздің жолына түседі.
1782-ші  жылы  Ұлы  ханды  қазақ  хан  көтерсе  де,  бекітуін 
орыс патшасы бекітеді һəм өзіне қараған қазақтарымен Омбы, 
Семей дуандарының аралығындағы бос жерлерде көшіп жүруге 
рұқсат  етеді.  Бұл – Орта  жүздің  орысқа  қарағаны. 1819-шы 
жылдан  бастап  Ұлы  жүздің  қазақтары  Ресейге  қарай  бастай-
ды. 1819-шы жылы 18-ші январда Ұлы жүз ханы Абылай өзіне 
қараған 55 мың 462 жан елімен орыс патшасының қол астына 
кіруге тілеп, ант береді.
Сонан 1820-шы  жылдарға  шейін,  яғни  жүз  жыл  шамалы, 
Орынбор,  Сібір  қазақтары  пограничный  порядок  жөнімен 
Россияға қарап тұрады. Ханды көтеруші қазақ, бекітуші Россия 
патшасы болады. Россия өзінің бекіткен ханын сүйемелдейді, 
қолдайды.  Қазақтармен  шекара  жерлерге  қорғандар  салып, 
бекінеді. Бірақ қазақтың ішкі ісіне қол салып кіріспейді. 
Жүз жылдай сол қалыпта билеп келіп, сонан соң жақынырақ 
билегісі  келеді. 1822-ші  жылы 22-ші  июнде  Сібір  өлкесі 
губернияларға, облыстарға бөлінеді. Сонда бір облысы Омбы 
облысы атанады. Омбы облысына қараған жерге Орта жүздің 
қазағының  да  жерлері  кіреді.  Басқа  қазақтардан  айыру  үшін 
Омбы облысына қараған қазақтар Сібір қазақтары деп атала-
ды. Омбы облысы төрт округке бөлінеді. Омский, Семипала-
тинский,  Петропавловский,  Усткаменогорский  округтары  деп 
аталады. 1822-ші  жылы 22-ші  июлде  Сібір  уставы  шығады. 
Бұл  устав  бойынша  округтар  болысқа,  болыстар  ауылға 
бөлінеді. Округтарға, ру жігіне қарай, 15-тен 20-ға шақты бо-
лыс  қараған.  Болысқа,  ата  жігіне  қарай, 10-нан 12-ге  шақты 
ауыл қараған. Ауылға 50-70 шамалы үй қараған. Ауылды би-
лейтін старшиналар болған, оларды үш жылға халық сайлаған. 
Болысты сұлтандар билеген, олар сайлаусыз төре задына қарай 

191
болған.  Округты  аға  сұлтандар  билеген.  Оларды  сұлтандар 
билеген.  Оларды  сұлтандар  өз  араларынан  үш  жылға  сайлап 
шығаратын  болған.  Əр  округада  окружный  приказ  мекемесі 
болған. Окружный приказдың председателі аға сұлтан болған. 
Онан басқа төрт заседатель болған, оның екеуі губернатордың 
ұйғаруымен  қойылған  орыс  чиновниктері  болған,  екеуі  стар-
шиналар  мен  билер  екі  жылға  сайлап  шығарған  халықтың 
қадірлі, инабатты адамдарынан болған. Округалардан жоғарғы 
істер губернаторға қараған. Қазақ хандықтары жоғалған.
Сот  істері  екі  топқа  бөлінген: 1) Уголовный  істер, 2) Дау-
шар істер. Уголовный істер мынау болған: патшаға берген ан-
тын  бұзу,  кісі  өлтіру,  талау,  тонау,  барымта.  Бұлар  окружный 
приказда қаралып, областной соттың сынауына түсетін болған. 
Басқа  дау-жанжалдардың  бəрін  де  қазақтың  қадірлі  билері 
бітірген. Қазақтан Ресей хүкіметі жасаққа мал алатын болған. 
Түйеден  басқа  малдың  жүзден  бірін  жасаққа  алған.  Ол  үшін 
қазақ малының есебін үш жылда бір алмақшы болған. Жасаққа 
алған  жылқы  лау  жұмысына  жұмсалған.  Басқа  малдар  əскер 
азығына  жұмсалып,  артылғаны  сатылған.  Онан  алған  ақша 
патшалық қазынасына түскен. Мұнан басқа лау салығы жұртқа 
тегіс түсетін болған.
8
1822-ші  жылғы  уставта  Ресей  хүкіметі  қазақ  еліне  Ресей 
ісінің тəртібін кірістірсе де, уставтың жетіспеген жерлері көп 
болған.  Бірақ  ондай  жерлерін  қазақ  ісін  басқарушы  хакімдер 
Россияның  жалпы  законының  жөнімен  істеуге  рұқсат  еткен. 
Сондықтан қазақ ісі турасындағы Сібір уставында айтылмаған 
істерді  хакімдер  сельский  обыватель  положениесінің  жолына 
қарай  атқарған.  Сөйте-сөйте  қазақ  туралы  істелген  істер  Ре-
сей  қол  астындағы  басқа  сельский  обыватель  правосындағы 
жұрттардың ісіне жақындай берген.
Қазақ  ісі  қараған  мекемелердің  кей  ұйғарған  я  ұнатқан  іс-
тері  закон  болып,  бекіліп  те  кеткен.  Мысалы, 1854-ші  жылы 
19-шы майда бекілген Сібір комитетінің положениесі бойынша 
8 
Дін жұмысы туралы 1822-ші жылғы Сібір уставында айтқан: бұ күнгі қазақтардың 
дінінде  мұсылмандықтан  мəдусилік
*
  мол,  сондықтан  бұларды  кристиан  дініне 
кіргіуге  үміт  бар.  Областной  кəкімдер  қазақ  ішіне  миссионер  жіберуін  сұрау  керек. 
Миссионерлер  қазақты  зорламақ,  өз  еріктерімен  кристиан  дініне  үгіттеу  керек  деп. 
(Басқарма).
*
 Мəдуси – отқа табынушылық.

192
бұзық  адамдарын  қазақтар  приговорлап,  хүкімет  қолына  бе-
ретін болған. Сол положение бойынша билерді халық сайлап, 
хүкімет  бекітетін  болған.  Жер  туралы  да 1854-ші  жылғы 19-
шы майдың положениесі көп өзгеріс кіргізген. 1822-ші жылғы 
Сібір уставы бойынша жер округаның мүлкі еді. Елді билейтін 
окружный приказ еді. 1854-ші жылғы положение əр болыс, əр 
ауыл өз қарамағындағы жерді өзі билейтін етеді. Құты, қыстау 
салып, орнығып, егін еккен жеке үйлер қора басына жер мен-
шіктейтін етеді. Сібір комитетінің 1858-ші жылы 3-ші июнде 
бекітілген положениесі бойынша мұжықтардың обществосына 
жер жалдау туралы берілген праволар қазақтарға да берілген. 
Онан кейін 1861-ші жылы 4-ші апрельде шыққан законде во-
лостной  управительдікке  қандай  адам  жарайтындығы,  қалай 
сайланатындығы ашылған. Бұл закон бойынша волостной уп-
равительдікке төрелерден басқа қаралар да жарайтын болған. 
1866-шы жылы 21-ші ноябрде мұжық туралы шығарған пас-
порт (билет) положениесін қазаққа да кіргізген. 
1865-ші жылы көшпелі башқұрттарға мұжық положениесін 
жүргізіп байқайды. Мұжық положениесі башқұртқа закон бо-
лып жүріп кеткен соң, қазаққа да жүргізуге ықтималы барлығы 
байқалады. 
 (1914 ж.)
Қазақ халқын билеу туралы 1868-ші жылы
шыққан уақытша положение
1868-ші  жылы  крестьян  положениесіне  ұқсасырақ  қылып 
қазақ  туралы  жаңа  положение  шығарылды.  Бұл  положение 
бойынша  қазақтардың  болысқа,  ауылға  бөлінуі  бұрынғы  рет-
те қалып, əлеумет істері мұжықтардыкі секілді басқарылатын 
болды: қазақтарды ауылға бөлгенде, аталас-тұқымдас болуын 
ғана  есепке  алмай,  айырған  жерінің  һəм  шаруасының  ретіне 
қарай бөлді, өйткені ол кезде қазақ мынау туысқаным, мынау 
ағайыным деп, бөгде елдерді жатырқамайтын дəрежеге жеткен 
еді. Болыс, яки ауыл қанша үйден құралуға мүмкіндігі хақында 
белгілі бір мөлшер шығарылды (бір ауылнай елде 100-ден 220-
ға шейін, бір болыста 1000-нан 2000-ға шейін үй болады деп). 
Əр болыстың жеріне шек тартылды, əр болыстың жері өз ара-

193
сында  шаруалары  һəм  малдарының  санына  қарай  бөлінетін 
болды.  Əр  ауылдың  жеке  кісілерінің  де  жер  пайдалануы  осы 
ретпен болды. Əр ауылға һəм əр ауылдағы адамдарға жер бөліп 
беру  əлеумет  приговорларымен  бекитін  болды.  Бөліп  алған 
жерлерінің  шегі  белгіленіп,  жер  бөлу  хақындағы  приговор-
лар  бірте-бірте  низамға  айналады. 1868-ші  жыл  положениесі 
бойынша əр ауыл өз жерін бөліп алған соң, крестьяндар секілді 
жеке шаруа иелері де өзіне сыбағалы жерлерін меншіктеп ала-
тын болды.
1822-ші жыл уставында қазақ істерін билеу туралы болған 
кемшіліктерді 1868-ші  жыл  положениесі  бойынша  крестьян-
дардыкі  секілді  волостной  һəм  аулный  исходтар  толтырды, 
бірақ  қазақ  халқының  көшпелілігі  себепті  һəм  қысқы  мекен-
дері  бытырап  жатқандықтан,  крестьяндарды  билеу  тəртібіне 
үйлеспейтін орындары болды. 
Əр болыстың өкілі болып əр ауылнайдан елубасылар сайла-
натын болды (50 үйден бір кісі), əр ауылнайдың өкілі болып əр 
10 үйден бір онбасы сайланатын болды. 
1822-ші  жыл  уставы  бойынша  һəм  ауылнайлыққа  ақсүйек 
заттылар  (төрелер)  һəм  наград  алған  қара  қазақтар  ғана  сай-
ланатын  жол  қалып,  əлгі  айтылған  лауазымдарға  жасы 25-
ке  толған,  елге  қадірі  бар  һəм  басы  соттан  аман  əрбір  қазақ 
сайлануға хақылы болды. Болыс һəм ауылнайлардың хақтары 
(праволары) орыс волостной старшиналары һəм селский ста-
росталарымен  теңеледі:  олардың  міндеті  қол  астында  тəртіп 
сақтау һəм закон жолымен халықты билеу. Олар исход жиюға, 
басында  тұруға  һəм  таратуға  ерікті  болды.  Жарлықтарын  ор-
нына  келтірмегендерге  жеңіл  жаза  һəм  айып  салуға  да  ерікті 
болды.  Қызмет  бабында  қазақтың  болыс-ауылнайлары  крес-
тьяндардыкінен жоғарырақ болды, мысал: болыстарды губер-
натор бекітеді, ауылнайларды уездный начальник бекітеді. Ал 
крестьянға қарағанда, волостной старшиналарды бекітуші ми-
ровой посредниктер сиезі, селский старосталары ешкім бекіт-
пей-ақ қызмет атқара береді.
1868-ші  жыл  положениесі  əлеумет  істерін  басқаруды  ауы-
лнай,  болыстарға  тапсырып  онша  көңілдегідей  болмаса  да, 
бұлардың атқаратын міндеттерін де белгілеп берді.

194
Крестиан  исходтары  секілді  елубасы,  онбасылар  сиезіне 
берілген  ерік:  лауазым  иесі  кісілерді  сайлап  шығару,  оларға 
жалование лайықтау, ауылнай арасының һəм жеке үй иелерінің 
жерлерін бөліп беру, қазыналық алым һəм қара шығындарды 
бай-салықпен бөлу.
Бұл положение бойынша қазақ тұрмысында көзге түсерлік 
өзгеріс – бұрынғы жасақ беру орнына түндік ақша (ауыз ақша) 
төлену болды. 
1868-ші  жыл  положениесін  шығарушылар  алымды  малға 
салуға қазақ малының анық есебін білу қиын екендігін сезіп, 
түндік  бас  алым  төлетуді  шығарды.  Осы  ретпен  əр  болыстан 
қанша  алым  жиылатындығы  үй  санына  қарай  болды.  Үкімет 
бір болысқа түскен алымды белгілеген соң, бұл алымды əр ауы-
лнай ел һəм ауыл адамдары өзара қалай бөлісу еркі волостной 
һəм ауылнай сиездерге берілді. Алымды бай-жарлысына қарай, 
кəсібіне-табысына қарай һəм пайдаланып отырған жерінің аз-
көбіне қарай бөлу жолы, яғни «бай-салық» қылу керек екендігі 
көрсетілді.
Алым  төлеу  жолы  жаңадан  өзгерген  соң  қазақтарға  крес-
тьяндар (сельский обыватель) секілді қызмет бабындағы мін-
детті жұмыстарды да орындауға жарлық болды; қазақтар жол 
түзеді, көпірлер салды, су бөгеді, төрелерге һəм əскер керегіне 
лау беретін болды, басқа осындай істерге міндетті болды.
1822-ші жыл уставы шықпастан бұрын қазақ билігі (соты) 
өзінде еді, қазақ өз тентегін өзі тыйушы еді. Ол кезде сайланған 
би жоқ, қазақтың қадірлі, халық қалаған билері билік айтушы 
еді.  Биге  екі  жағы  келіп  жүгініп,  бидің  билігі  əділ  саналып, 
оны бұзамын деу болмаушы еді. Қазақтың мұндай билері, ілу-
де біреу болмаса, қиянат билік айтпаушы еді. Егер бірен-саран 
көріне  қате,  əділдікке  қайшы  билік  айтылса,  мұның  дұрыс-
терісін  хан  сынаушы  еді.  Мұндай  билікті  хан  сынаудан  бас-
тап  қазақ  билігі  жоғарылы-төменді  дəрежеге  (инстанцияға) 
бөлінді.  Қазақтың  бұрынғы  тұрмысы-рəсімі  өзгере  бастаған 
соң,  халық  ру-руға  бөлініп  көбейе  бастап,  бытыраңқы  тəртіп 
əр  ел  шаруасының  ыңғайымен  əр  жерді  мекен  етіп,  бұрынғы 
жұрт тегіс сыйлайтын тура билер азая бастады. Мұның бұлай 
болу себебі де көрініп тұр: бір бидің билігіне ырза болып, қол 

195
қусыру үшін бір атаның ұлы я бір тайпа елдің ғана ырзалығы 
һəм биді құрметтеуі шарт емес, бидің айтқаны екі болмас үшін 
əлгідей көбейіп, ыдырап кеткен рулар тегіс құрметтеп, тегіс бас 
июлері  керек.  Міне,  сонан  бері  би  сайлаумен  қойылатын  заң 
басталды.
Жоғарыда  көрсетілген  кемшіліктерді  еске  алып, 1822-ші 
жыл уставын шығарушылар қазақ билігін екі түрге бөлді: бірін-
ші, жеке би. Мұның тексеретін ісіне шек қойылған жоқ, даулы 
істердің қандайын да болса қарады. Екінші, окружный приказ. 
Мұнда жеке бидің үстінен ырза болмай шыққан даугерлердің 
істері  сынға  алынады.  Окружный  приказға  түскен  істерді  аға 
сұлтан  председатель  болып,  заседательдерді  серіктікке  алып 
тексеретін болды. 
Міне, сол уақыттан бері қарай қазақ соты бірте-бірте крес-
тьян положениесінің жолына жақындады. Əсіресе Сібір крес-
тьяндарының соты 1822-ші жылы мынадай тəртіпке түсіп еді: 
бірінші дəрежелі сот – волостной правления, екінші дəрежелі 
– земский яки окружный сот.
1822-ші жыл уставы қазақ народный сотынан əр жұртта бо-
латын ортақ істерді (мысалы, хакімдерге қарсылық, мемлекетке 
берген антқа опасыздық һəм кісі өлімі) шығарып тастап, қазақ 
арасында болатын өзге істерді түгел билер қарауына тапсыры-
ды. Билер қанша сомалық ақыға билік айтады, жазықтыларға 
қанша  айып-жаза  салады – ерікті  болды.  Сонан  əріге  билігің 
жүрмейді деп, кескен жоқ. Қазақ билеріне билікті қазақ рəсім-
інше айтуға жол берілді, егер рəсім бойынша айтылған билік-
тері мемлекет законының негізіне қайшы келмейтін болса.
1868-ші жылғы уақытша положение 1822-ші жыл уставын-
дағы сот істерінің ауданын онша тарылтпай, жалғыз-ақ окруж-
ный приказдарды қалдырып, оның орнына волостной сиез би-
лерін шығарды. Волостной сиез билеріне, егер екі жағы ырза 
болып жүгінсе, бірінші дəрежедегі билерге (жеке би) тиісті іс-
терді де тексеруге ерік берілді. 
Онан кейін болған жаңа өзгерістер: 1) Əр болысқа қараған 
елдер арасындағы дауды бітіретін чрезвычайный сиез билері-
нің  соты  шықты.  Чрезвычайный  сиез  билері  волостной  сиез 
билерінің  үстінен  берілген  шағымды  істерді  де  қарауға  ерік-

196
ті  болды. 2) Билер  тексеретін  істердің  мөлшері  белгіленді: 
жеке билер 300 сомға шейін даулы істерді тексереді, бұлардың 
тиянақты (окончательный) билігінің мөлшері 30 сомға шейін. 
Волостной сиез билері қандай сомалық дауды болса да тексере 
алады, бірақ тиянақты билігі 500 сомға шейін. Волостной сиез 
билерінің  тағы  да  тексеретін  ісі – жеке  билердің  тиянақсыз 
(неокончательный)  биліктері;  чрезвычайный  сиез  тексеретін 
істеріне мөлшер айтылмаған, олардың қандай билігі болса да, 
тиянақты  деп  есептеледі.  Бұл  общий  правиладан  неках
9
  іс-
терін  шығаруға  ұйғарылған,  мұндай  істерді  тексеруші  екінші 
дəрежелі сот администрация хакімі уездный начальник.

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: