§1. Жуан сөздің аяғы дауысты дыбыс болса: «Аға

109
3) Дағдыландыру. Әке, шеше, шеге, көше, теке, тізе, түйе 
һәм басқа аяғы «е» сөздерді жалғаулату.
§3. Жуан сөздің аяқ дыбысы жарты дауысты болса:
«Кісі» деген сөз Жекеше
Көпше
Атау
кім? Кісі
кімнің? кісінің
Ілік жалғау 
кімдер? Кісілер
кімдердің? кісілердің
Барыс жалғау 
кімге? Кісіге
кімдерге? кісілерге
Табыс жалғау 
кімді? Кісіні
кімдерді? кісілерді
Жатыс жалғау 
кімде? Кісіде
кімдерде? кісілерде
Шығыс жалғау
кімнен? Кісіден
кімдерден? кісілерден
4) Дағдыландыру. Түлкі, күпі, ешкі, түрпі, келі, күлкі басқа 
аяғы «і» сөздерді жалғаулату.
Жалғаулату қазіргі септеу деген мағынада (құраст.).
«Жау» деген сөз  Жекеше
Көпше
Атау
кім? Жау
кімдер? жаулар
Ілік жалғау
кімнің? Жаудың
кімдердің? жаулардың
Барыс жалғау 
кімге? Жауға
кімдерге? жауларға
Табыс жалғау 
кімді? Жауды
кімдерді? жауларды
Жатыс жалғау 
кімде? Жауда
кімдерде? жауларда
Шығыс жалғау
кімнен? Жаудан
кімдерден? Жаулардан
5)  Дағдыландыру.  Мынау  сөздерді  жалғаулату:  Тау,  бау, 
отау, танау, ау, су, бу, у.
«Тай» деген сөз  Жекеше
Көпше
Атау
не? Тай
нелер? тайлар
Ілік жалғау 
ненің? Тайдың
нелердің? тайлардың
Барыс жалғау 
неге? Тайға
нелерге? тайларға
Табыс жалғау 
нені? Тайды
нелерді? тайларды

110
Жатыс жалғау 
неде? Тайда
нелерде? тайларда
Шығыс жалғау неден? Тайдан
нелерден? тайлардан
6) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Қой, бой, 
май, сай, сый, мый, қый.
§4. Жіңішке сөздің аяғы жарты дауысты болса:
«Күйеу» 
деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
кім? Күйеу
кімдер? күйеулер
Ілік жалғау 
кімнің? Күйеудің
кімдердің? күйеулердің
Барыс жалғау  кімге? Күйеуге
кімдерге? күйеулерге
Табыс жалғау  кімді? Куйеуді
кімдерді? күйеулерді
Жатыс жалғау  кімдерге? Күйеулерге кімдерде? күйеулерде
Шыгыс жалғау кімнен? Күйеуден
кімдерден? күйеулерден
7) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: егеу, селеу, 
елеу, белбеу, көсеу.
«Үй» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? Үй
нелер? үйлер
Ілік жалғау
ненің? Үйдің 
нелердің? үйлердің
Барыс жалғау
неге? Үйге
нелерге? үйлерге 
Табыс жалғау
нені? Үйді
нелерді? үйлерді 
Жатыс жалғау
неде? Үйде
нелерде? үйлерде 
Шыгыс жалғау
неден? Үйден
нелерден? үйлерден
Дағдыландыру.  Мынау  сөздерді  жалғаулату:  Күй,  көмей, 
ши, ай, кеней, сәуегей.
Мұнан  көрінеді:  жіңішке  сөздің  аяғы  жарты  дауысты  ды-
быс болса, жалғауларда өзгеріс болатыны, мәселен -ға жалғау 
-ге  болып,  -да  жалғау  -де  болып,  -дан  жалғау  -ден  болып 
өзгерілгені;  жана  да  көптік  жалғаулар  жіңішке  сөздерде  -лер 
болып өзгерілгені.

111
Ескерту. Жалғаулықтар жуан, жіңішке сөздердің іне бірдей. 
Мәселен, жау менен, жау үшін, жау арқылы, жау туралы, жау 
тақырыпты.
Тай... тай... тай... тай... тай...,
күйеу... күйеу... күйеу... күйеу... күйеу...,
үй... үй... үй... үй... үй...
§5. Жуан сөздің аяғы қатаң дыбыс болса:
«Аяқ» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? Аяқ
нелер? аяқтар
Ілік жалғау 
ненің? Аяқтың  нелердің? аяқтардың
Барыс жалғау 
неге? Аяққа 
нелерге? аяқтарға
Табыс жалғау 
нені? Аяқты 
нелерді? аяқтарды
Жатыс жалғау 
неде? Аяқта 
нелерде? аяқтарда
Шығыс жалғау
неден? Аяқтан
нелерден? аяқтардан
Ескерту. Сөз аяғы қатаң дыбыс болса, жалғау басындағы 
«д» дыбысы «т» сияқты естіледі. Ондай орында «т» сияқты 
естіледі. Ондай орында «т» жазбай, «д» қаріпін жазу тиіс.
9)  Дағдыландыру.  Тайлақ,  aт,  құс,  қап,  шаш,  топ  һәм 
басқа аяғы қатаң дыбысты сөздерді жалғаулату.
§6. Жіңішке сөздің аяғы қатаң дыбыс болса:
«Бет» деген сөз 
Жекеше
Көпше
Атау
не? Бет
нелер? беттер
Ілік жалғау 
ненің? Беттің
нелердің? беттердің
Барыс жалғау 
неге? Бетке
нелерге? беттерге
Табыс жалғау 
нені? Бетті
нелерді? беттерді
Жатыс жалғау
неде? Бетте
нелерде? беттерде
Шығыс жалғау
неден? Беттен
нелерден? беттерден

112
10) Дағдыландыру. Ет, тіс, іш, журек, жіп, шөп һәм басқа 
аяғы қатаң дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату. 
§7. Жуан сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса:
«Мал» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? мал
нелер? малдар
Ілік жалғау 
ненің? малдың  нелердің? малдардың
Барыс жалғау 
неге? малға
нелерге? малдарға
Табыс жалғау 
нені? малды
нелерді? малдарды
Жатыс жалғау
неде? малда
нелерде? малдарда
Шығыс жалғау
неден? малдан
нелерден? малдардан
11) Дағдыландыру. Құл, жар, жаз, баж, жал, қыз, тұз һәм 
басқа аяғы ымыралы дыбысты жуан сөздерді жалғаулату.
§8. Жіңішке сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса:
«Көз» деген сөз
Жекеше
Көпше
Атау
не? көз
нелер? көздер
Ілік жалғау
ненің? көздің 
нелердің? көздердің
Барыс жалғау
неге? көзге 
нелерге? көздерге
Табыс жалғау
нені? көзді 
нелерді? көздерді
Жатыс жалғау
неде? көзде
нелерде? көздерде
Шығыс жалғау
неден? көзден
нелерден? көздерден
Ескерту. Сөз аяғы «р» болса, көптік жалғау «-дар», «-дер» 
болмай, «-лар», «-лер» күйінде қалады.
12) Дағдыландыру. Сөз, көл, ел, жер, із, көз һәм басқа аяғы 
ымыралы дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату.

113
§9. Жуан сөздің аяғы ымырасыз дыбыс болса:
«Нан» деген сөз  Жекеше
Көпше
Атау
не? нан
нелер? нандар
Ілік жалғау
ненің? нанның нелердің? нандардың
Барыс жалғау
неге? нанға
нелерге? нандарға
Табыс жалғау
нені? нанды
нелерді? нандарды
Жатыс жалғау
неде? нанда
нелерде? нандарда
Шығыс жалғау
неден? наннан нелерден? нандардан
13) Дағдыландыру. Жан, аң, шам, сам, шаң, таң, һәм басқа 
аяғы ымырасыз дыбысты жуан создерді жалғаулату.
§10. Жіңішке создің аяғы ымырасыз дыбыс болса:
«Жем» деген сөз Жекеше
Көпше
Атау
не? жем
нелер? жемдер
Ілік жалғау
ненің? жемнің
нелердің? жемдердің
Барыс жалғау
неге? жемге 
нелерге? жемдерге
Табыс жалғау
нені? жемді 
нелерді? жемдерді
Жатыс жалғау
неде? жемде
нелерде? жемдерде
Шығыс жалғау
неден? жемнен
нелерден? жемдерден
14) Дағдыландыру. Сең, күн, ем, күң, кілем, жүген басқа 
аяғы ымырасыз дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату.

114
ТӘУЕЛДІ ҚАЛЫП
ОҢАША ТӘУЕЛДЕУ
§11. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, 
тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:
«Ата» деген сөз
І-ші жақ
ІІ-ші жақ
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау
атам
атаң
атасы
Ілік жалғау
атамның
атаңның
атасының
Барыс жалғау
атама
атаңа
атасына
Табыс жалғау
атамды
атаңды
атасын
Жатыс жалғау
атамда
атаңда
атасыңда
Шығыс жалғау
атамды
атаңнан
атасынан
Көпше: Атау
аталарым
аталарың
аталары
Ілік жалғау
аталарымның аталарыңның аталарының
Барыс жалғау
аталарыма
аталарыңа
аталарына
Табыс жалғау аталарымды
аталарыңды
аталарын
Жатыс жалғау аталарымда
аталарыңда
аталарыңда
Шығыс жалғау аталарымнан аталарыңнан аталарынан
15) Дағдыландыру. Бала, жага, тары, шырпы, қора уа ғайри 
сондай  сөздерді  осы  жоғарғы  үлгі  бойынша  тәуелді  қалыпта 
жалғаулату.
§12. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс бол-
са, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:
«Тері» деген сөз І-ші жақ
ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау
терім
терің
терісі
Ілік жалғау
терімнің
теріңнің
терісінің
Барыс жалғау
теріме
теріңе
терісіне
Табыс жалғау
терімді
теріңді
терісін

115
Жатыс жалғау
терімде
теріңде
терісінде
Шығыс жалғау
терімнен
теріңнен
терісінен
Көпше: Атау
терілерім
терілерің
терілері
Ілік жалғау
терілерімнің терілеріңнің
терілерінің
Барыс жалғау
терілеріме
терілеріңе
терілеріне
Табыс жалғау
терілерімді
терілеріңді
терілерің
Жатыс жалғау
терілерімде
терілеріңде
терілерінде
Шығыс жалғау терілерімнен терілеріңнен
терілерінен
16) Дағдыландыру. Кеуде, шеге, түлкі, кірпі, күні уа ғайри 
сондай сөздерді осы көрсетілген үлгі бойынща тәуелді қалыпта 
жалғаулату.
§13. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта жарты дауысты ды быс 
болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады:
Танау» деген сөз
І-ші жақ
ІІ-ші жақ
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау
танауым
танауың
танауы
Ілік жалғау
танауымның
танауың
танауының
Барыс жалғау
танауыма
танауыңа
танауына
Табыс жалғау
танауымды
танауыңды
танауын
Жатыс жалғау
танауымда
танауыңда
танауында
Шығыс жалғау
танауымнан
танауыңнан танауынан
Көпше: 
Атау
танауларым
танауларың
танаулары
Ілік жалғау  танауларымның танауларыңның танауларының
Барыс 
жалғау
танауларыма
танауларыңа
танауларына
Табыс 
жалғау
танауларымды
танауларыңды
танауларын

116
Жатыс 
жалғау
танауларымда
танауларыңда
танауларында
Шығыс
жалғау
танауларымнан танауларыңнан танауларынан
17) Дағдыландыру. Ay, бау, тay, жау, қару, жылу уа ғайри 
сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта 
жалғаулату.
«Қой» деген 
сөз
І-ші жақ
ІІ-ші жақ
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау қойым
қойың
қойы
Ілік жалғау
қойымның
қойыңның
қойының
Барыс жалғау
қойыма
қойыңа
қойына
Табыс жалғау
қойымды
қойыңды
қойын
Жатыс жалғау қойымда
қойыңда
қойында
Шығыс жалғау қойымнан
қойыңнан
қойынан
Көпше: Атау
қойларым
қойларың
қойлары
Ілік жалғау
қойларымның қойларыңның қойларының
Барыс жалғау
қойларыма
қойларыңа
қойларына
Табыс жалғау
қойларымды
қойларыңды қойларын
Жатыс жалғау қойларымда
қойларыңда
қойларында
Шығыс жалғау қойларымнан қойларыңнан қойларынан
18)  Дағдыландыру.  Бай,  малай,  сай,  тай,  той,  жай  ғайри 
сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша
«Ми» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
миым 
миың 
миы
Ілік жалғау 
миымның  миыңның 
миының
Барыс жалғау 
миыма 
миыңа 
миына
Табыс жалғау 
миымды 
миыңды 
миын

117
Жатыс жалғау 
миымда 
миыңда 
миында
Шығыс жалғау  миымнан 
миыңнан 
миыңнан
Көпше: Атау 
миларым 
миларың 
милары
Ілік жалғау 
миларымның  миларыңның  миларынын
Барыс жалғау 
миларыма 
миларыңа 
миларына
Табыс жалғау 
миларымды  миларыңды 
миларын
Жатыс жалғау 
миларымда 
миларыңда 
миларында
Шығыс жалғау  миларымнан  миларыңнан  миларынан
19) Дағдыландыру. Сый, қи уа ғайри сондай сөздерді осы 
көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату.
§14. Жіңішке создің аяғы жай қалыпта жарты дауысты ды-
быс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады.
«Егеу» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  егеуім 
егеуің 
егеуі
Ілік жалғау 
егеуімнің 
егеуіңнің 
егеуінің
Барыс жалғау 
егеуіме 
егеуіңе 
егеуіне
Табыс жалғау 
егеуімді 
егеуіңді 
егеуін
Жатыс жалғау 
егеуімде 
егеуіңде 
егеуінде
Шығыс жалғау  егеуімнен 
егеуіңнен 
егеуінен
Көпше: Атау 
егеулерім 
егеулерің 
егеулері
Ілік жалғау 
егеулерімнің 
егеулеріңнің  егеулерінің
Барыс жалғау 
егеулеріме 
егеулеріңе 
егеулеріне
Табыс жалғау 
егеулерімді 
егеулеріңді 
егеулерін
Жатыс жалғау 
егеулерімде 
егеулеріңде 
егеулерінде
Шығыс жалғау  егеулерімнен  егеулеріңнен  егеулерінен
«Күй» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
күйім 
күйің 
күйі
Ілік жалғау 
күйімнің 
күйіңнің 
күйінің
Барыс жалғау 
күйіме 
күйіңе 
күйіне
Табыс жалғау 
күйімді 
күйіңді 
күйін

118
Жатыс жалғау 
күйімде 
күйіңде 
күйінде
Шығыс жалғау 
күйімнен 
күйіңнен 
күйінен
Көпше: Атау 
күйлерім 
күйлерің 
күйлері
Ілік жалғау 
күйлерімнің  күйлеріңнің 
күйлерінің
Барыс жалғау 
күйлеріме 
күйлеріңе 
күйлеріне
Табыс жалғау 
күйлерімді 
күйлеріңді 
күйлерін
Жатыс жалғау 
күйлерімде 
күйлеріңде 
күйлерінде
Шығыс жалғау 
күйлерімнен  күйлеріңнен 
күйлерінен
«Би» деген сөз 
І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
биім 
биің 
биі
Ілік жалғау 
биімнің 
биіңнің 
биінің
Барыс жалғау 
биіме 
биіңе 
биіне
Табыс жалғау 
биімді 
биіңді 
биін
Жатыс жалғау 
биімде 
биіңде 
биінде
Шығыс жалғау 
биімнен 
биіңнен 
биінен
Көпше: Атау 
билерім 
билерің 
билері
Ілік жалғау 
билерімнің 
билеріңнің 
билерінің
Барыс жалғау 
билеріме 
билеріңе 
билеріне
Табыс жалғау 
билерімді 
билеріңді 
билерін
Жатыс жалғау 
билерімде 
билеріңде 
билерінде
Шығыс жалғау 
билерімнен 
билеріңнен 
билерінен
20) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша уй, көмей, ій, ши, 
кеней уа ғайри жай қалыпта аяғында жарты дауыс ты «й» бар 
сөздерді жалғаулату.
§15. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, 
тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады. 
«Мал» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  малым 
малың 
малы
Ілік жалғау 
малымның 
малыңның 
малының
Барыс жалғау 
малыма 
малына 
малына

119
Табыс жалғау 
малымды 
малыңды 
малын
Жатыс жалғау  малымда 
малыңда 
малында
Шығыс жалғау  малымнан 
малыңнан 
малынан
Көпше: Атау 
малдарым 
малдарың 
малдары
Ілік жалғау 
малдарымның  малдарыңның  малдарының
Барыс жалғау 
малдарыма 
малдарына 
малдарына
Табыс жалғау 
малдарымды  малдарыңды  малдарын
Жатыс жалғау  малдарымда  малдарыңда  малдарында
Шығыс жалғау  малдарымнан  малдарыңнан  малдарынан
 
21) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша шал, қар, қаз, қап, 
қан, шақ, ас уа ғайри сондай аяғы дауыссыз ды бысты сөздерді 
тәуелді қалыпта жалғаулату.
§16. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс бол-
са, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады.
«Ет» деген сөз 
І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
етім 
етің 
еті
Ілік жалғау 
етімнің 
етіңнің 
етінің
Барыс жалғау 
етіме 
етіңе 
етіне
Табыс жалғау 
етімді 
етіңді 
етін
Жатыс жалғау 
етімде 
етіңде 
етінде
Шығыс жалғау 
етімнен 
етіңнен 
етінен
Көпше: Атау 
еттерім 
еттерің 
еттері
Ілік жалғау 
еттерімнің 
еттеріңнің 
еттерінің
Барыс жалғау 
еттеріме 
еттеріңе 
еттеріне
Табыс жалғау 
еттерімді 
еттеріңді 
еттерін
Жатыс жалғау 
еттерімде 
еттеріңде 
еттерінде
Шығыс жалғау 
еттерімнен 
еттеріңнен 
еттерінен
22)  Дағдыландыру.  Осы  үлгі  бойынша  ел,  жыр,  күз,  бет, 
иек, күш, тіс, жең, жем уа ғайри сондай аяғы дауыссыз дыбы-
сты жіңішке сөздерді тәуелді қалыпта жалғаулату.

120
II. ОРТАҚ ТӘУЕЛДІК
§17. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, 
ортақ тәуелдік түріне жалғаулар былай жалғанады: 
«Апа» деген сөз І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  апамыз 
апаңыз 
апасы
16
*
Ілік жалғау 
апамыздың 
апаңыздың 
апасының
Барыс жалғау 
апамызға 
апаңызға 
апасына 
Табыс жалғау 
апамызды 
апаңызды 
апасын
Жатыс жалғау  апамызда 
апаңызда 
апасында
Шығыс жалғау  апамыздан 
апаңыздан 
апасынан
Көпше: Атау 
апаларымыз 
апаларыңыз  
апалары
Ілік жалғау 
апаларымыздың  апаларыңыздың  апаларының
Барыс жалғау 
апаларымызға 
апаларыңызға  апаларына
Табыс жалғау 
апаларымызды  апаларыңызды  апаларын
Жатыс жалғау  апаларымызда  апаларыңызда  апаларында
Шығыс жалғау  апаларымыздан  апаларыңыздан  апаларынан
23)  Дағдыландыру.  Аяғында  дауысты  дыбыс  бар  жуан 
сөздерді  осы  үлгі  бойынша  жалғаулату.  Жіңішке  сөздің  аяғы 
жай  қалыпта  дауысты  дыбыс  болса,  ортақ  тәуелдік  қалыпта 
жалғаулар былай жалғанады:
«Іні» деген сөз 
І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
ініміз 
ініңіз 
інісі
Ілік жалғау 
ініміздің 
ініңіздің 
інісінің
Барыс жалғау 
інімізге 
ініңізге 
інісіне
Табыс жалғау 
інімізді 
ініңізді 
інісін
Жатыс жалғау 
інімізде 
ініңізде 
інісінде
Шығыс жалғау 
інімізден 
ініңізден 
інісінен
16
 
ІІІ-жақ оңаша тәуелдік сияқты ортақтығын «олардың» деген сөз көрсетеді. 
Мәселен, «олардың апасы», «олардың апалары», «олардың үйі», «олардың 
үйлері».

121
Көпше: Атау 
інілеріміз 
інілеріңіз 
інілері
Ілік жалғау 
інілеріміздің 
інілеріңіздің  інілерінің
Барыс жалғау 
інілерімізге 
інілеріңізге  інілеріне
Табыс жалғау 
інілерімізді 
інілеріңізді 
інілерін
Жатыс жалғау 
інілерімізде 
інілеріңізде  інілерінде
Шығыс жалғау 
інілерімізден 
інілеріңізден  інілерінен
24)  Дағдыландыру.  Осы  үлгі  аяғы  дауысты  жіңішке 
көздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.
§18. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, 
ортақ жалғаулар былай жалғанады:
«Бас» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  басымыз 
басыңыз 
басы 
Ілік жалғау 
басымыздың 
басыңыздың 
басының
Барыс жалғау 
басымызға 
басыңызға 
басына 
Табыс жалғау 
басымызды 
басыңызды 
басын
Жатыс жалғау  басымызда 
басыңызда 
басында
Шығыс жалғау  басымыздан 
басыңыздан 
басынан
Көпше: Атау 
бастарымыз 
бастарыңыз  
бастары
Ілік жалғау 
бастарымыздың  бастарыңыздың  бастарының
Барыс жалғау 
бастарымызға  бастарыңызға  бастарына
Табыс жалғау 
бастарымызды  бастарыңызды  бастарын
Жатыс жалғау  бастарымызда  бастарыңызда  бастарында
Шығыс жалғау  бастарымыздан   бастарыңыздан  бастарынан
25)  Дағдыландыру.  Осы  үлгі  аяғы  дауыссыз  һәм  жарты 
дауысты жуан сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.

жүктеу/скачать 2,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: