Ббк 81. 2 С 94 Қазақстан Республикасы

326
анттары тән болса керек. Оған екі түрлі дәлел бар: Мүрсейіт 
дәптерінде дәйім дерлік бәле, байымдау, бешена, бенде, бейіл, 
бейіс, патса варианттары жазылған, екіншіден, Абай өлкесіне 
тән  жергілікті  фонетикалық  заңдылық  та  осы  варианттарды 
көрсетеді.  Ал  Абайдың  осы  күнгі  кітаптарындағы  абұйыр ~ 
абырой, мақсұт ~ мақсат, хаким ~ хакім, ләкин ~ ләкін тәрізді 
дублеттердің Абайға тек бірінші түрлері тән болу керек, бұған 
дәлел  –  Мұрсейіт  қолжазбалары  мен  Абай  тұсындағы  қазақ 
орфографиясының  нормасы.  Бұл  норма  бойынша  харекет, 
хақим, ләкин, хажы, хазірет, хор, нәфсі сияқты араб сөздері 
көбінесе  түпнұсқадағы  түрінше  жазылған.  Сондықтан  бұл 
типтес варианттарды туғызған Абайдан гөрі өзіміз болармыз 
дейміз. Осы күнге дейін екі, кейде үш вариантта қолданынып 
жүрген  сөздердің  Абайда  бір-ақ  варианты  кездеседі:  ажым 
(әжім емес), ажуа (әжуа емес), кәрі (қары емес), қадір (кәдір 
емес), бешене (пешене емес, бұл сөз осы күнгі басылуларында 
пышана деп жазылыпты, бұл – тіпті дұрыс емес), айғай (айқай 
емес),  айдаһар  (аждаһа  немесе  аждаһар  емес),  одан  арман 
(әрмен емес), әншейін (әшейін емес) т.т.
Ал уану – жұбану, ұксау – ұсау, нәсте – нәрсе, жарты – жар-
мы (–жарым) тәрізді түбір сөздердің Абай екеуін де қолданады, 
бірақ арасалмақтары тең емес, мысалы, уану, ұсау сөздері бір-
бір  реттен  ғана  қолданылған.  Сондай-ақ  Абайда  кездесетін 
дублеттердің бір тобы араб-парсы сөздері: әділет – ғадалат, 
әлем – ғалам, бәлки – бәлкім, береке – берекет, айып – ғайып, 
ғақыл – ақыл, залал – зарар т.т. Бұлар Мүрсейіт дәптерлерінде 
осындай  екі  түрлі  таңбаланып  келеді.  Мұның,  біздіңше,  екі 
себебі  бар,  бірі  –  бұлар  Абай  тұсында  (тіпті  қазірге  дейін)  
қазақ тілінде әлі бір вариантта тұрақталып, нормаға түспеген, 
екінші – бұлардың бірқатарының оригиналға жуық вариантын 
(ғақыл,  ғайып)  Абай  стильдік  мақсатта,  яғни  «кітабиланған» 
кейбір «қара сөздерінде» ғана келтіреді.
Дублеттердің  қазіргі  кітаптардағы  келесі  тобы  –  өзіміз 
жасап  алғандар.  Абай  мұрасының  соңғы  басылуларында 
кездесетін баһра – бәһра, ғапыл – ғапіл, ғарып – ғаріп, ғибрат – 
ғибрат, ділда – ділдә типтес орфографиялық дублеттер арабша 
тексті латынша не орысша графикаға көшірген кезде жіберген 
біздің қателеріміз, өйткені араб жазуында осы сөздердегі а – ә, 
ы – і әріптері ажыратылып берілмеген, оны а деп те, ә деп те 

327
оқуымызға және жазуымызға болады, сондықтан әуелден бір-
ақ вариантта жазу керек еді.
Ал ғашық~ асық, айла ~ қайла, есеп ~ қысап, мейір – меһр, зая ~ 
зайығ, қазір ~ әзір, Құда ~ Құдай, замана - заман тәрізді вариант- 
тар,  сөз  жоқ,  Абайдың  өзінікі  және  бұлар  нормалану 
процесіндегі  мотивсіз  бола  беретін  варианттылықтан  гөрі, 
белгілі бір мотивке қатысты әдейі қолданылған дублеттер деп 
табамыз. Мысалы, ғашық ~ асық, Құда ~ Құдай, замана ~ за-
ман  дегендер  өлең  ұйқасы,  буын  саны  тәрізді  қажеттіктерді 
өтеу  үшін  түрлендірілген  болса,  мейір  ~  меһр,  сипат  ~  си-
фат, перзент ~ фарзанд, бенде ~ фәндә сияқты варианттарға 
автор  стильдік  сипат  берген.  Яғни  біріншілерін  көпшілікке 
арналған  қазақ  әдеби  тіліндегі  үлгілерінде,  екіншілерін  тео-
логия ғылымынан хабары барларға арнап кітаби тілше жазған 
шығармаларында қолданған.
Варианттылықты жеке бөліп алып, айрықша сөз етуіміздің 
себебі  бар.  Тегі,  фонетикалық,  әсіресе  грамматикалық,  тіпті 
лексикалық  варианттар  тілдің  нормаланып  бітпеген  картина-
сын  көрсетеді.  Абай  тілінде  осыншама  варианттылық  барын 
көрген оқушыда «Бұл қалай, демек, Абай тілі әлі де тұрақталып, 
нормалары  стандартталып  бітпегені  ме?»  деген  заңды  сұрақ 
тууы  мүмкін.  Бірақ  Абайдағы  варианттылықтарды  жоғарыда 
көрсеткеніміздей  әр  тобын  саралап  жете  танысаң,  олардың 
барлығы  бірдей  нормасыздықтан  туған  варианттар  емес 
екенін  байқаймыз.  Әсіресе  орфограммалық  варианттарға  жа-
уап беретін – өзіміз. Егер бірқыдыру лексикалық дублеттерді 
табатын  болсақ,  олардың  біразы  араб-парсы  сөздері  екенін 
көреміз, ал бұл қабаттағы сөздер күні бүгінге дейін түп-түгел 
бір  вариантта  қалыптасып,  нормаға  түсіп  үлгерді  деуге  бол-
майды. Абай тұсында және Абайдың өзінде бір алуан шығыс 
сөздері  фонетика-орфография  жағынан  екі,  кейде  үш  түрлі 
болып  қолданылса,  ол  –  әрі  заңды,  әрі  түсінікті  құбылыс. 
Бірақ бұл шағын топқа қарап, Абай тілінде, Абай тұсындағы 
қазақтың  жазба  әдеби  тілінде  бейнормалық  құбылыстар  көп 
деп тұжырымдауға болмайды.
Міне, Абай лексикасы мен грамматикасына, орфограммасы-
на қатысты кітап соңында әңгіме етер бірқатар мәселелеріміз 
осындай.

328
ҚыСҚАРТылыП КӨРСЕТілГЕн ӘДЕБИЕТ:
Алекторов  –  А.  С.  Алекторов.  Киргизская  хрестоматия.  -  Ч.1.  - 
Оренбург, 1898.
Алтынсарин,  1879  –  И.  Алтынсарин.  Киргизская  хрестоматия.  - 
Оренбург, 1879.
«Батырлар жыры» – Батырлар жыры. - Алматы, 1961. - I том. - Ал-
маты, 1961. - II том.
Будагов, I-II – Л. 3. Будагов Сравнительный словарь турецко-та-
тарских наречий. - СПб., 1869-1871.
И. Букин, 1883 – И. Букин. Русско-киргизский и киргизско-рус-
ский словарь. - Ташкент, 1883.
Васильев – А.В.Васильев Образцы киргизской народной словес-
ности. - Оренбург, 1898.
Ильминский – Н. И. Ильминский Материалы к изучению киргиз-
ского наречия. - Казань, 1861.
Катанов  –  Сборник  киргизских  пословиц.  Собр.  Н.Ф.Катанов.  - 
Оренбург, 1899.
Кирг.-русск.  сл.  –  Киргизско-русский  словарь.  Сост.  проф. 
К.К.Юдахин. - М., 1965.
Кирг.-русск. сл., 1897 – Киргизско-русский словарь. - Оренбург, 1897.
Кр. русск.-кир. сл., 1893 – Краткий русско-киргизский словарь. - 
Оренбург, 1893.
ҚТТС, I-II – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1959. - I 
т. - Алматы, 1961. - ІІ т.
Лаптев  –  Материалы  по  казак-киргизскому  языку‚  собранные 
И.Лаптевым. - М.‚ 1900.
Лермонтов, I-IV – М.Ю.Лермонтов Полное собрание сочинений. 
- М.-Л., 1948. Т. I-IV.
Малов.  Пам.  др.  тюрк.  письм.  –  С.Е.Малов.  Памятники  древне-
тюркской письменности. - М., 1951.
Лютш – Я. Лютш Киргизская хрестоматия. - 1883.
Пушкин, I-X – А. С. Пушкин Полное собрание сочинений. - М.-Л., 
1949. Т. І-Х.
Радлов. Образцы... III – В. В. Радлов. Образцы народной литера-
туры тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской 
степи. - Ч. III. - Киргизское наречие. - СПб., 1870.
Сейфуллин, VI – С. Сейфуллин Шығармалар. - Алматы, 1964. - VI т.
Спутник...  1878  –  Спутник  русского  человека  в  Средней  Азии. 
Сост. А.Старчевский. - СПб., 1878.

329
«АБАй» ЭнцИКлОПЕДИяСынДА 
ЖАРИялАнғАн ғылыМИ-ТЕОРИялыҚ 
МАҚАлАлАР 

330
Абай тілінің зерттелуі
Аса  көрнекті  ақын-жазушылар  шығармаларының  тілі  екі 
тұрғыдан зерттеледі. Бірі – қаламгердің қолданған тілінің даму 
барысында  оның  алған  орны  мен  сіңірген  еңбегін  анықтау, 
екіншісі – оның өз қаламына тән шеберлік тәсілдері мен өзге 
де тілдік ерекшеліктерін талдау. Абай тілін де осы екі тұрғыдан 
қарастыру керек, өйткені ол – әдеби тілде дайын тұрған қалып-
нормаларды  дұрыс,  көркем  пайдалана  білген  қатардағы 
қаламгер емес, сол тілдің даму тарихындағы жаңа кезеңді ба-
стаушы, сапалық жаңа түрінің іргетасын қалаушы суреткер.
Қай тұрғыдан болса да, Абай тілін өз алдына сөз ету оның  
туындыларын талдаумен қатар жүріп келді. Әрине, бір мезгіл- 
де,  бірдей  қарқында  емес.  Ең  алдымен,  ақын  шығармашы- 
лығының  идеясын,  мазмұнын  танып,  білуге  күш  салынды, 
сол мазмұнның сыртқы көрінісі – тіліне үңілу содан кейін ба-
сталды.  Абай  шығармашылығы  хақында  алғашқы  пікір  айту 
XIX  ғасырдың  соңы  мен  XX  ғасырдың  алғашқы  жылдарын-
да басталған болса, тілі жайында да алғаш рет сөз қозғау осы 
тұстарға саяды. Әрине, бұл әңгіме ұлы ақынның тілін нақты 
түрде талдау емес, жалпы тұжырым айту, қазақтың поэтикалық 
дүниесінің тіліне жаңа лептің келгенін атау түрінде болды.
1901 жылы қазақ даласынан жиналып, орыс географиялық 
қоғамына жіберілген өлең үлгілерінің ішінде Абайдың жылдың 
төрт мезгілі туралы өлеңдері: «Қансонарда бүркітші шығады 
аңға»,  «Өлең  –  сөздің  патшасы,  сөз  сарасы»,  «Қартайдық, 
қайғы ойладық, ұлғайды арман», «Жігіттер, ойын арзан, күлкі 
қымбат»  деп  басталатын  туындылары  болды.  Осы  материал-
дарды  редакциялап,  баспаға  дайындауды  қолға  алған  орыс 
түркологы  П.М.Мелиоранский,  авторы  кім  екенін  білмесе 
де,  бұл  өлеңдердің  өзге  шығармалардан  бөлекше  тұрғанын, 
олардың жазба әдебиет үлгілеріне жататынын айтты. Абай поэ-
зиясы және оның тілі жөнінде қазақтардан тұңғыш рет арнайы 
пікір айтқан – Ә.Бөкейханов. А.Байтұрсынов «Қазақ» газетінің» 
1913  жылғы  39-41-сандарында  «Қазақтың  бас  ақыны»  деген 
көлемді  мақала  жариялап,  ақынның  өмірбаянынан  қысқаша 
мәлімет бере келіп, оның поэтикасын сөз етті. Ал С.Торайғыров 
«Айқап» журналының 1913 жылғы 22-23- сандарында «Қазақ 
тіліндегі  өлең  кітаптары  жайынан»  деген  мақаласында  сол 

331
тұстағы  қазақ  поэзиясының  мазмұн-мәнімен  қатар,  тілін  де 
азын-аулақ сөз етеді, тіл жағынан Абай өлеңдерін өте жоғары 
қояды.
Ақынның 1922-1923 жылдардағы шығармаларының тіліне 
қатысты аз-кем пікірлер мен кейбір араб, парсы, орыс сөздерінің 
түсініктемесін  Абайдың  1922  ж.  Ташкентте  шыққан  өлеңдер 
жинағына редакция атынан берілген ескерту сөзден және татар 
ғалымы А.Сағдидың «Ақжол» газетінің 1923 жылғы бірнеше 
санында басылған мақаласынан табамыз.
Абайдың қазақ әдебиетінде алатын орны мен ұстаған бағыт-
бағдары жайында 20-жылдардың ішінде, тіпті 30-жылдардың 
екінші  жартысына  дейін  баспасөз  бетінде  болып  келген 
пікірталастар  кезінде  ақынның  тілі  туралы  да  айтылып  өтті. 
Бұлардың  ішінде,  әсіресе,  Ы.Мұстанбаевтың  батыл  да  ашық 
айтқан  пікірлері  Абай  тілі  жөніндегі  қазіргі  бағаларымызбен 
ұштасып жатыр. 1930 жылдардың орта шенінен бастап Абай 
шығармаларының  тілі  жөніндегі  пікірлер  көбірек  және 
айқынырақ айтыла бастады. Әсіресе, бұған 1934 жылы Абай- 
дың  қайтыс  болғанына  30  жыл  толуын  атап  өту  шаралары 
үлкен  себепкер  болды.  М.Әуезов,  Қ.Жұбанов,  І.Жансүгіров, 
Е.Ысмайылов, З.Шашкин ұлы ақынның тілге деген көзқарасы 
мен еңбегін, сөз қолдану шеберлігі мен өлең құрылысын ар-
найы  сөз  етеді.  М.Әуезов  ақынның  өмір  кешкен  ортасы  мен 
қалдырған  мұрасына  үңілген  еңбектерінде  Абайдың  тілі 
жөнінде де дұрыс әрі түбегейлі пікір айтып отырды. 1934 жылы 
«Абай  ақындығының  айналасы»  деген  мақаласындағы  ойын 
1951  жылы  жазған  «Абай  мұрасы  жайында»деген  еңбегінде 
де, содан кейінгі «Абай Құнанбаев»деген монографиясында да 
өрбітіп, анықтап айтады. Бұларда Әуезов Абайдың қазақ әдеби 
тілінің даму жолындағы орнын көрсете келіп, екі ерекшелігін 
атайды: 1) қазақтың халықтық, салттық және өзінен бұрынғы 
ауыз әдебиетіне көрік берген мол, шебер сөздік қорынан пай-
даланып,  халықтың  әдебиеттік  тілін  қалай  жасаудың  жолын 
көрсетуі;  2)  «қазақ  қоғамы  ортасында  Абай  заманында  кіре 
бастаған  жаргондық  сипаттағы  кітаби  шұбар  тілден  іргесін 
ашып алуы, одан бас тартуы».
Абай шығармаларының тілі жайында арнайы пікір айтқан 
ғалым  –  Қ.Жұмалиев.  Өзінің  мектеп  оқушыларына  арналған 
оқулықтарынан  бастап,  ХVІІІ-ХІХ  ғасырдағы  қазақ  әдебиеті 

332
тарихы  туралы  жазған  ғылыми  зерттеулерінде,  әдебиет  тео-
риясына арналған еңбектерінде Қ.Жұмалиев Абайдың шығар- 
машылығымен  қатар,  оның  тілін  талдап:  1)  Абайға  дейін  де 
қазақтың поэтикалық тілі дамып келді... оның өзінше даралық 
байырғылық сипаты болды. Абай осындай әдебиеттің о заман- 
нан қалыптасып қалған поэтикалық тілін жоғары мәдениетті- 
лік  сатыға  көтерді;  2)  Абай  заманында  едәуір  етек  жайған 
тілдегі  шағатайшылау,  татаршылауға  қарсы  күрес  ашты, 
қазақ тілін аса қадірлеп, таза сақтауға күш салды, оның сөздік 
қорының  бір  бұтағы  орыс  тілі  болды;  3)  Абай  қазақтың  мол 
сөз  байлығын  қолданумен  қатар,  өзі  де  жаңа  сөз,  жаңаша 
сөйлем  құрылыстарын  енгізді;  4)  өлең  құрылысына  қыруар 
жаңалықтар қосып, көркемдеудің жаңа тәсілдерін ұсынған де-
ген тұжырым жасады.
Ақын  шығармаларының  тілі  жайында  жеке  монография- 
жазбаса  да,  ол  жөнінде  белгілі  жазушылар  мен  ғалымдар 
Ғ.Мүсірепов,  М.С.Сильченко,  Б.Кенжебаев,  Е.Ысмайылов, 
Т.Нұртазин,  Т.Әлімқұлов,  Х.Сүйіншәлиев  пікір  айтты.  Қазақ 
тілі мамандарының ішінде Абай тілі жайында алғаш терең әрі 
дәлелді  пікір  айтып,  талдау  жасаған  Құдайберген  Жұбанов 
болды. 1934 жылы жазған «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» 
деген  еңбегінде  екі  үлкен  принципті  пікір  білдіреді:  «Бірі  – 
бүтін  Орта  Азия  ескі  күншығыс  ислам  мәдениетінің  кірлі 
көрпесін  қалың  жамылып  жатқан  кезде»,  түркі  тілдес  көрші 
халықтардың ең ірі қалам қайраткерлері... шағатай тілінің шыр-
мауынан шыға алмай, шығармашылығына өз ана тілдерін қару 
ете  алмай  отырған  кезде,  Абайдың  жеке-дара  үздік  шығып, 
таза қазақ тілінде жоғары поэзия тудыруы. Екіншісі – ғасырлар 
бойы келе жатқан туған тілінің ең бір нәрлісін кәдеге жарата 
біліп, әлсізінен безуі».
Абай тілін танып-білу шын мәнінде 30-жылдардың ортасы-
нан басталды да 50-60-жылдар ішінде мәселеге С.Аманжолов, 
Н.Сауранбаев,  І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов тәрізді тіл 
мамандарының қатысуына байланысты едәуір жандана түсті. 
60-жылдардан бастап өзге тіл мамандары да: Ш.Ш.Сарыбаев, 
Е.Жанпейісов,  Р.Сыздықова,  Т.Қордабаев,  Қ.Өмірәлиев  Абай 
тілінің нақты фактілерін: сөз қолданысын, сөздің қазынасын, 
грамматикалық  тұлға-тәсілдерін  талдады,  Р.Сыздықованың 
«Абай шығармаларының тілі» (1968) және «Абай өлеңдерінің 

333
синтаксистік құрылысы» (1971) атты монографиялары жарық 
көрді.  Аталған  монографиялардың  алғашқысында  Абайдың 
әдеби  мұрасы  қазақ  тілі  тарихының  материалы  ретінде 
зерттелді. Мұнда ұлттық жазба әдеби тіліміздің іргетасын қалап, 
әрі  қарайғы  даму  бағыттары  мен  принциптерін  белгілеудегі 
Абайдың  ерекше  рөлі  мен  теңдесі  жоқ  қызметі  көрсетілді. 
Ақын өлеңдерінің синтаксистік құрылысына арналған екінші 
монографияда қазақ өлеңдерінің, оның ішінде Абай туынды- 
ларының  синтаксистік  амал-тәсілдері,  ұйқасы,  өлшемі,  ком-
позициясы  және  олармен  синтаксистік  құрылымының  өзара 
байланысы  нақты  талданды.  Күрделілігі,  сыйымдылығы, 
көркемдік  әсері  жағынан  Абай  өлеңдерінің  синтаксисі  жазба 
поэзия талаптарына сай түсетін, өзіне дейінгі қазақ поэтика-
сы дәстүрінен жоғары көтерілген, кейінгі қазақ поэзия тіліне 
бағыт-үлгі болатын сипатта екендігі дәлелденді. Бұл 2 еңбекте 
негізінен  Абай  шығармалары  тілінің  лексикасы  мен  грамма-
тикасы  жүйелі  түрде  зерттелді,  дегенмен  Абайдың  шеберлік 
тәсілдері, даралық ерекшеліктері, қысқасы, көркемдік дүниесі 
арнайы талдау дәрежесіне көтеріле алмаса да, мұнда ұлы ақын 
поэтикасына қатысты мәселелер кеңінен қозғалды.
«Ғылым»  баспасынан  1968  ж.  «Абай  тілі  сөздігі»  жарық 
көрді. Бұл – ұлы ақын шығармаларының тілін танып-білу сала- 
сындағы аса қажетті, қомақты жұмыстардың бірі. Ол Абайдың 
тілін, әсіресе, лексикасын зерттеймін немесе білемін деушілер- 
ге  өте  қолайлы,  реттелген  материал,  белгілі  бір  сөздің  неме-
се сөз тіркесінің қай мағынада қанша рет қолданылғанын, бір 
мағынадағы кейбір сөздерді Абай қалайша қатар жұмсағанын, 
оның ішінде қайсысын жиі, қайсысын сирек қолданғанын көре 
алады. Мысалы, Абайда тіршілік, тірлік, өмір, мағишат де-
ген төрт сөз бір ұғымды білдіреді, бірақ бұлардың қолданылу 
жиілігі, поэтикалық жүгі бірдей емес: тіршілік – 6 рет, тірлік 
– 11, өмір – 113, мағишат 1 рет қолданылған.
Абай тілін танып-зерттеуге тікелей қатысты харекеттің бірі 
– текстологиялық ізденістер мен түзетулер. Ақын мұрасының 
текстологиясына үңілу кейінірек басталды. Ақын мұрасының 
әр  кездердегі  басылымдарыңда  кеткен  текстологиялық  ағат- 
тықтар  мерзімді  баспасөз  беттерінде  де,  жеке  жинақтар  мен 
кітаптарда да көрсетілген, оларды арнайы зерттеуге назар ау-
дарылып  отыр.  Газет  беттерінде  жарияланған  қыруар  құнды 

334
мақалаларды  былай  қойғанда,  журнал  беттерінде  жарық 
көрген  З.Ахметов  пен  Ы.Дүйсембаевтың,  Б.Жақыпбаевтың, 
М.Сәрсекеевтің,  Қ.  Өмірәлиевтің,  М.Бөжеевтің  мақалалары 
мен  Қ.Мұқаметхановтың  арнайы  жазылған  «Абай  шығарма- 
ларының текстологиясы жайында» (1959) атты кітабы – Абай 
шығармаларының  тілін  танып-білуге  үлкен  септігін  тигізген 
еңбектер.  Абайтану  саласының  бір  тармағы  ретіндегі  Абай 
тілін зерттеудің 70-80 жылдық тарихы бар.
Әдеб.: Ә у е з о в М. Абай мұрасы жайында // Қазақ ССР ҒА 
Хабаршысы. - 1957. - №3. - 21 б.; Сыздықова Р. Абай шығар- 
малары мен 19 ғасырдағы жазу нұсқаларының тілін зерттеудің 
маңызы // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1959. - № 2; Сыздықова Р. 
Абай тілінің зерттелуі // Абай тағылымы. - Алматы, 1986.
Ауызша әдеби тіл
Абайдың алдында қазақтың ұзақ дәстүрлі, күшті дамыған, 
ауызша  таралып,  ауызша  сақталған  авторлы,  профессионал 
әдебиеті болды. Ол негізінен поэзия түрінде, ішінара шешендік 
сөз деп аталған ұйқасты, ырғақты проза мен шежірелер түрінде 
өмір сүрді. Бұл әдебиеттің өкілдері XV-XIX ғасырларда өмір 
сүрген жыраулар мен ақындар және тарихта аты белгілі билер, 
шежірешілер еді. Бұл ауызша әдебиет үлгілері халықтың ауыз 
әдебиеті (фольклор) мұрасынан бөлек дүние болып саналады. 
Олар:  XV-XVI  ғасырларда  өмір  сүрген  Асанқайғы,  Қазтуған, 
Шалкиіз (Шалгез), Доспамбет, Шобан, Марғасқа, Жиембет жы-
раулар. XV-XVI ғасырлар – қазақ ру-тайпаларының өз алдына 
халық болып құрала бастаған кезеңі. Бұған дейін ноғайлылар 
мен қазақ ру-тайпалары Алтын Орда құрамында аралас-құралас 
өмір  сүргені  мәлім.  Осы  кезде,  тіпті  XV-XVI  ғасырлардың 
өзінде бірсыпыра ру-тайпалар ноғайлы мен қазақ одақтарының 
біресе  біреуіне  қосылып,  біресе  ажырап,  ауытқып  жүрді. 
Біртектес  кыпшақ  тобында  сөйлейтін  ру-тайпалардың  бұл 
араластығы олардың әдебиеті мен тілінде үлкен із қалдырды. 
Асанқайғы, Шалкиіз, Қазтуған, Шобан сияқты сөз зергерлері 
ноғайлы,  қазақ  болып  бөлінгенде,  әрқайсысы  бұлардың 
мұраларын өзімдікі деп ала кеткенге ұқсайды. Ауызша түрде 
иемденгендіктен,  әрине,  ноғайлылар  ноғай  тілінің,  қазақ  ру-
тайпалары  қазақ  тілінің  азды-көпті  айырмашылықтарына 
икемдеп, өз тілдерінің үлгілері етіп сақтаған.

335
Аталған ақын-жыраулардың туындылары дидактиктикалық 
толғаулар,  ақыл-насихат,  арнаулар  болып  келетін  мекен-
жайы, ел қорғау сарыны бар өлең-жырлар, портреттер болып 
келетін өзі, өзгелер, «хан иесі», ел-жұрты жайлы толғаныстар 
құрайды. Бұл әдеби дәстүрді ХVII-ХІХ ғасырларда Бұқар жы-
рау, Шал ақын, Махамбет, Шернияз, Сүйінбай, Шөже, Нұрым 
т.б. ақын-жыраулар жалғастырды. Алдыңғы дәуірлерден келе 
жатқан поэтикалық үлгі Жамбыл, Нұрпейістер бастаған ақын- 
дар  легімен  біздің  заманымызға  келіп,  ұласып  отыр.  Сөйтіп, 
қазақтың ауызша авторлы әдебиеті ұрпақтан ұрпаққа, дәуірден 
дәуірге жалғасып, қалыптасқан, тұрақты, дәстүрлі поэтикалық 
мектеп  болды  және  оның  қырланған,  нормаланған  өз  әдеби 
тілі болды. Оны біз «қазақтың ауызша әдеби тілі» деп атадық. 
Бұл – қандай тіл? Әдетте, ауызша әдеби тілі деп ауыз әдебиеті 
(фольклор)  тілін  түсінеді.  Фольклор  тілінде  де,  сөз  жоқ, 
әдеби  тілдің  бірқатар  белгілері  бар.  Ал  қазақ  тіліне  келген-
де,  «қазақтың  ауызша  әдеби  тілі»  және  «ауыз  әдебиеті  тілі» 
деп бөліп, екі түрлі тіл жайында әңгіме қозғауға тура келеді. 
Өйткені  екеуі  де  –  ауызша  таралатын,  ауызша  сақталатын 
сипаттағы  тіл  дәстүрі  болғанымен,  екі  бөлек  дүние.  Алды-
мен, әдеби тіл деп нені түсіну керек, соны анықтап алған жөн. 
«Әдеби  тіл»  деген  ұғым  –  тарихи  өзгеріп  отыратын  түсінік. 
Қазіргі  қазақ  тілі  үшін  оның  жазба  түрінің  болуы,  сан  сала-
лы  стильдерге  тарамдалуы,  қоғам  өмірінің  барша  саласына 
тұтас қызмет етуі – занды шарттар, өйткені қазіргі қазақ тілі 
–  ұлттық  мемлекеттік тіл,  даму барысының ең  жоғары  саты-
сына  көтерілген  тіл.  Ал  мұндай  шарттарға  қазақ  әдеби  тілі 
әрдайым, барлық кезеңдерде бірдей жауап бере алмаған. Әдеби 
тілді  тану  сол  халықтың  мәдени-рухани  дүниесінің  тарихын 
танып-білумен  тығыз  байланысты.  Көптеген  халықтардың, 
соның ішінде қазақ халқының тарихында оның әдеби тілінің 
қалыптасып,  дамуы  көркем  әдебиетінің,  әсіресе  поэзияның 
бағыты мен барысына тікелей қатысты болып келеді. Демек, 
белгілі бір кезеңдердегі көркем әдебиетті қалай танимыз, соған 
орай оның тілін де анықтауға тиіспіз. Ең алдымен, қазақ әдеби 
мұрасына  келгенде,  оның  бірнеше  ғасырлық  ақын-жыраулар 
поэзиясын  әдебиет  деп  және  фольклор  тілі  үлгілерінен 
басқаша авторлы сындарлы әдебиет деп тану керек. Бұлайша 
бөліп тануға негіз болатын мынадай белгілер бар: халық ауыз 

336
әдебиеті (фольклор) – авторсыз дүние, ал ақын-жыраулар ту-
ындылары  –  иелері  бар  мұралар  және  ең  маңыздысы  –  әр 
автордың шығармасы өзінің композициясы, тақырыбы, идеясы, 
көркемдеу тәсілдері жағынан бір-бірінен азды-көпті ажыраты-
лып  тұрады.  Екіншіден,  халық  ауыз  әдебиеті  тіліне,  әсіресе, 
оның  эпос  сияқты  кесек  шығармаларына  көптеген  дәстүрлі 
образдар,  дайын  клишелер,  біраз  жеке  сөздер  мен  тұрақты 
тіркестер  ортақ  болып  келеді,  бір-біріне  ауысып  жүреді.  Ал 
ақын-жыраулар тілінде де мұндай ортақ белгілер болғанымен, 
фольклорға  қарағанда,  солғындау  болады.  Үшіншіден,  ақын-
жыраулар  поэзиясында  уақыт  пен  мекенге  қарай  нақтылық, 
адамның  ішкі  дүниесін  суреттеу,  лиризм  сарыны  дегендер, 
фольклорға  қарағанда,  күшейе  түседі.  Бұлар  –  ауыз  әдебиеті 
тіліндегі  тілдік  дәстүрден  бірте-бірте  қол  үздіре  бастайтын, 
суреттеудің  жаңа  амалдарын  тудыратын  сәттер,  лексика  мен 
грамматика саласында поэзия тілінің жалпы мүмкіншіліктерін 
байыта  түсетін  тәсілдер.  Ақын-жыраулар  тілінің  осы  белгісі 
халық  ауыз  әдебиеті  тіліндегі  біршама  консервативтікті, 
поэтикалық шектелушілікті бұзып, дәстүрлі құрсаудан босата 
түседі. Төртіншіден, әрбір ақынның немесе жыраудың талант-
қабілетіне  қарай  өлең-жыр  шығармашылық  ерекшелігі  мен 
техникасына  бірте-бірте  жаңалықтар  қосылады,  даралықтар 
туады,  яғни  авторлы  поэзия  ұйқас  таңдау,  өлең  композиция-
сын тұрғызу, ырғақтық топтарды жасау сияқты салаларда ауыз 
әдебиеті шеңберінен шығып кетеді. Бұл көрсетілгендер осы екі 
әдеби үлгінің бір-бірінен ажыратылуға тиіс айырым белгілері 
болса, сонымен қатар олардың бір-біріне ұқсас ортақ тұстары да 
бар. Ең басты ортақ белгі – екеуінің де ауызша таралып, ауызша 
сақталуында. Осының салдарынан заман озған сайын олардың 
текстері біртіндеп жаңғыртылып отыру фактісі бар. Сондықтан 
бұларда ескі тұлға-тәсілдермен қатар, жаңа тілдік элементтер 
орын алған. Қазақ ақын- жыраулары тілінің қайнар көзі мен сөз 
мүсінін жасайтын қалыбы – ертеден келе жатқан ауыз әдебиеті 
тілі болғандықтан, кейбір суреттеу құралдары жағынан бұлар 
ұқсас  келеді.  Оның  үстіне  ауыз  әдебиетінің  эпос  сияқты  ірі 
дүниелерін  тудырушылар  немесе  сақтап,  таратушылар,  бір 
жағынан, жыраулар болғандықтан, халықтың сөз өнерінің бар-
ша көркемдік қоймасы әрдайым олардың жадында сақталып, 
тілдеріне  оралып  тұратындығы  да  ақын-жыраулар  мен  фоль-

337
клор тілдерін жақындастыратын себептердің бірінен табылады. 
Айтыстар мен кейбір тұрмыс-салт жырлары мен толғауларда 
орын алатын суырып салушылық тәсілі ақын-жыраулар тілін 
халық  поэзиясы  дәстүрімен  берік  байланыстырады,  өйткені 
суырып  салу  табиғаты  табан  аузында  табыла  қоятын  дай-
ын үлгілерді қол көреді. Бұл да, сөз жоқ, кейбір авторлы ай-
тыстарды,  толғауларды,  бата-тілектерді  фольклор  дүниесіне 
ұқсаттырып  жібереді.  Сөйтіп,  Абай  кезеңіне  дейін  қазақтың 
халық әдебиетінен өзге, бірақ оған едәуір белгілерімен ұқсас 
келетін авторлы, сындарлы әдебиет те өмір сүріп келді және 
оның  тілі  әдеби  тіл  санатына  кіреді  деген  тұжырым  жасауға 
болады. Ол тіл қазақтың төл жазба әдеби тілінің негізі болды. 
Төл ауызша әдеби тіл мен жазба әдеби тілдің де өзара жақын 
келетін тұстары мен ерекшеленетін белгілері және болды. Олар 
– біріншіден, ауызша әдеби тілдің арнасы мен үлгілері жазба 
тілге қарағанда әлдеқайда тар болғандығында. Ақын-жыраулар 
өз  халқының  ауыз  әдебиеті  мен  ішінара  түркі  халықтарына 
ортақ  жазба  үлгілерден  басқа  әдебиеттерге  көп  иек  артпады, 
бұл, сөз жоқ, олардың тіліне салқынын тигізді. Жазба әдебиет 
болса, араб-парсы әдебиетіне де, өзге түркі әдебиеттеріне де, 
орыс  әдебиетіне  де  көз  салды,  олардан  үлгі-өнеге  алып  да-
мыды, мұның тілге де жағымды әсері тиді. Екіншіден, ауыз-
ша  әдеби  тілдің  стильдік  тарамдарға  бөлінуін  жазба  тілмен 
байланыстыруға мүлде келмейді: алдыңғысы негізінен көркем 
поэзия  мен  ішінара  шешендік  сөздер  жанрына  қызмет  етті, 
оның  көркем  проза,  публицистика,  ресми  іс  қағаздары  және 
ғылыми  стильдері  болмады.  Ал  қазақтың  төл  жазба  тілі 
өзінің  пайда  болған  кезеңінен  бастап,  аталған  стильдердің 
іргетастарын қалап алды. Үшіншіден, ең үлкен айырмашылық 
бұлардың  таралу,  сақталу  әдісінде  болды.  Жазба  алдындағы 
әдебиет ауызша таралып, сақталды. Ал әдеби тілдің жазумен 
танылып, жазба түрде таралғаны аян. Кішкене айырмашылық 
әдеби  дүниені  тудыру  тәсілдерінде  болды.  Жазба  әдебиет 
өкілдері өз туындыларын сан рет түзетіп, қырнап, өңдеп оты-
ратын мүмкіндікке ие. Ал ақын-жыраулар шығармасында бұл 
құбылыс  солғын.  Дегенмен  ауызша  туған  өлең-жырлар  да 
– ойланып, толғанудың жемісі, іштей сан рет сөз саралап, ой 
түюдің  нәтижесі.  Демек,  «іштей  редакция»  мұнда  да  болып 

338
келетінін танимыз. Қазақтың нағыз ақын-жыраулары –  ауыз-
дарына арнайы түскен сөзді ұйқастыра берушілер емес, белгілі 
дәстүрді ұстай отыра, сөзді таңдап жұмсаушылар, айтпақ ойын 
тыңдаушыларына әсерлі етіп жеткізушілер.
Қазақтың жазба әдеби тілі түтқиылдан, тақыр жерден пайда 
болған құбылыс емес, оның негізі, діңгегі қазақ халқы тарих 
төріне  жеке  этникалық  құрам  –  халық  болып  келгеннен  ба-
стап өмір сүре бастаған, сол халықтың рухани талабына жауап 
бере  білген,  эстетикалық  талғамы  үдесінен  шыққан,  ауызша 
таралып, ауызша сақталған бай, көркем әдеби тілі болды. Бұл 
әдеби тілді Абай жақсы білді, барын алып, жоғын толықтырды, 
жаңа кезеңге көтерді, дамуының жаңа бағытын бастады, оны 
қазақ халқының жаңа жазба әдеби тіліне ұластырды. Бұл тіл – 
қазіргі ұлттық мемлекеттік әдеби тіліміздің бастамасы, арқауы, 
іргетасы  болды  М.Әуезовтің  жазғандарына  қарағанда,  Абай 
қазақтың бай ауыз әдебиетін, өзіне дейінгі және өзімен тұстас 
Арқа, Атырау, Жетісу ақындарын жақсы білген, тілдеріне зер 
салған. «Сөздері бірі – жамау, бірі – құрау», – деп сол әдебиеттің 
үш ірі өкілі – Бұқар, Шортанбай, Дулатты атап сынағанымен, 
олардан  көп  үйренген.  Бұл  сынында  Абай  олардың  ақындық 
шеберлігін,  сөз  қиыстыру  амалдарын  олқысынбаған,  бірақ 
суреткерлік  идеяларына,  ой  кедейлігіне  көңілі  толмаған. 
Қазақтың  ауызша  әдеби  тілін  өз  шығармаларына  негіз  етіп, 
жаңа сатыға көтергенде, Абай оның дәстүрлі нормалары мен 
даму  барысындағы  принцип-бағыттарын  мансұқ  еткен  жоқ, 
керісінше, ең өміршең әрі қисынды белгілерін сақтап, оларды 
әрі қарай дамытты. Ауызша әдеби тіл қазақтың жалпыхалықтық 
сөйлеу тілін негіз етіп ұстанған болса, Абай да өз тілінің сөздік 
байлығы мен грамматикалық құрылысын жалпыхалықтық тіл 
нормасына  бағындырды.  Ұрпақтан  ұрпаққа  жалғасып  келе 
жатқан  көркемдік-бейнелеуші  тәсілдерін  барынша  пайдалан-
ды. Бірақ Абайдың жаңашылдығы – бұл дәстүрді (нормалар-
ды)  бұлжытпай,  сол  күйінде  пайдалану  емес,  оны  әрі  қарай 
шығармашылық түрде шыңдап, оған сапалық жаңа сипат беру.
Әдеб.:  Аманжолов  С.  Қазақтың  әдеби  тілі.  -  Алматы, 
1949; Әуезов М. Қазақтың әдеби тілі туралы // Әдебиет және 
исқусство. - 1981. - №4; Сыздықова Р. Абай шығармаларының 
тілі. - Алматы, 1968.

339

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: