Ауыл мен қаланың арасындағы байланыс

279

Тұқымы жақсы қаракөл қойларының бағасы да қымбат. 

Соғыстан  бұрын  қаракөл  қойының  жақсысы  200  сомға 

жететін.  Жақсы  елтірісі  500  сомдарға  шейін  бағаланады. 

Бұларды біздің мемлекет шет елдерге шығарып сатады.

Қарақалпақ облысындағы қаракөл қойларын агрономдар 

тексеріп,  түрлі  қой  тұқымдарын  асылдандыруға  жарайды 

деп отыр.

Жоңышқа қандай пайда келтіреді

*

. Алғашқы органда 

жоңышқаның бір гектар жерінен 3600—4300-дей килограмм 

пішен түседі: бұл қормен екі үлкен сиырды жыл бойына асы-

рап шығуға болады.

Жоңышқа ащысы көп арам шөпті құртады.

Арам шөптің жерден алатын нәрін жоңышқа тартып алады.

Сонымен жоңышқа жерді тыңайтып, диқанның, жер ты-

ңайтуға жұмсайтын боқтығын басқа керекке жараттырады.

Жоңышқа жердің нәрін арттырады. Топырақты майдалап, 

жұмсартып жібереді. Топырақ жұмсақ, майда болса оған су 

да, ауа да жақсы сіңетін болады.

Жоңышқа диқанды жаңа үлгімен іс істеуге үйретеді. Ол 

диқан шаруасынан ескі соқаны, ескі маланы айдап шығады.

Олардың орнына “сакка” сияқты плугты, “зиг-заг” сияқты 

маланы  кіргізді.  Бұлар  болмаса,  жоңышқаның  тамыры 

жайылған жерді жырту қиын болады.

Күріш. Күрішті бәріміз де білеміз. Бұдан істеген тамақ 

пайдалы, тоқ, дәмді болады. Кейбір бидайы аз жерлерде күріш 

нан орнына да жүреді. Мысалы, Қытайда бидайды аз егеді. 

Оның орнына егетіні, ішетін-жейтіні күріш болады. Үндіні 

алсақ, ол да солай. Үнді халқының ең үлкен асы — күріш.

Күріш жылы жерде, суы көп жерде өседі. Орта Азияның 

ауа райы күріш егуге жәйлі. Бірақ бұнда су аз. Сондықтан 

бұнда, су көп жиылатын аласа, ойпаң жерлер болмаса, өзге 

барлық жерге еге беруге болмайды.

*  Түркістан қазағы жоңышқаның бір атасы бедені көп егеді. Бұны орыс-

ша: “люцерни” дейді. Бұның да пайдасы жоңышқадай.

280

Орта  Азияның  суға  бай  жері  —  Ферғана.  Сондықтан 

күріштің көбі Ферғана округінің түстік жағында көп егіледі: 

одан  кейін  Самарқан

115

  округінде,  Ташкен

116

  округінде  — 

Шыршық суының аяқ жағында көп егіледі. Бұлардан басқа 

Хиуа

117

,  Бұхарада  егіледі.  Бұл  саналған  жерлер  Өзбекстан 

жерінде. Түрікменстанда су аз, сондықтан онда тіпті аз егіледі. 

Онда күріш еге бастаса, мақтаға су аз болып қалуға болады.

Өзбекстаннан  басқа  күріш  егілетін  жерлер:  Қазақстан 

мен Қырғызстан. Қазақстанда бұрын күріш көп егілмеуші 

еді. Енді, осы соңғы жылдарда, Жетісуда күріш егу жұмысы 

күшейтіліп келеді. Жақын заманда Жетісуда бірнеше жерде 

күріш егетін совхоздар жасалмақшы. Ол совхоздардың егетіні 

жалғыз күріш болады.

Күріш пісу үшін 3,5—4 ай керек.

Күрішке су көп керек дедік. Бұған, бидайға кететін судан 

20 есе артық су керек. Мақтаға кететін судан 7—9 есе артық 

су керек.

Осы себепті бұрын хандар заманында күріш егуші — жері, 

суы көп, байлар ғана болған. Не болмаса су бөлетін мұраптарға 

жақындығы бар кісілер ғана егетін болған. Олар таныстық 

арқылы суды өзгеден көп алатын.

1926 жылда барлық Орта Азияда 200 000 гектар жерге 

күріш егілді. Бұның көпшілігі Өзбекстанда егілген.

Мақта егу. Қыс өтіп, апрель айы жетті. Күн жылынып, 

жер құрғады. Осы кезде диқандар мақта еге бастайды. Оспан 

қапшыққа мақтаның дәнін салып алып, егін басына келді. 

Дәннің  жартысын  Оспан  бұрынғы  аталарынша  екпекші 

болды.  Соларша  дәнді  уыстап  алып,  түрегеп  жүріп  шаша 

салды. Қалған жартысын Оспан жаңа үлгімен шашуға кірісті. 

Бұлайша егудің жұмысы көп еді.

Әуелі егіндіктің топырағын жал-жал қылып үйіп, тегістеу 

керек.  Сонан  соң  әрбір  жал-жалдың  үстінде  шұңқырлар 

ою  керек.  Соның  ішіне  ұрықты  бос  тастай  салмайды.  Бір 

шұңқырдың ішіне бірнеше ұрықты қолмен көму керек.

Бірнеше  ұрық  қатар  өсе  бастағанда  топырақ  бетіндегі 

қатты  қабыршақты  тез  жарып  шығады.  Түркістанның  сар 

топырағы су тисе сазға айналып, қабыршақтанып қалады, 

281

оны жарып шығу жас өсімдікке қиын тиеді. Сондықтан екі-

үш ұрықты бірге көму қажет. Оспан ұрықтарының жартысын 

осы айтқандай қылып екті. Алғашқы еккен ұрықтары мен 

соңғы еккендерінің қайсысы жақсы шығатынын байқамақшы 

болды.  Ұрықтардың  үстіндегі  топырақ  қабыршақтанып 

қалмасын деп, Оспан егіндіктің үстіне ұсақталған боқтықты 

сеуіп тастады.

Күздігүні мақта жинағанда бос шашып тастаған мақта на-

шар шығып, жолдап еккен мақта өте жақсы шықты.

Алатау  бауырында  бірінші  қоңырау  Түрксібтің 

басталған жерінде. Атақты Еділ суының басы: адам аттап 

өтетін кішкене бұлақ екен.

Түрксібтің басталатын жері — Луговой станциясы

118

. Осы-

дан шетке бұрылып бара жатқан қос рельстен аттап өткенде 

жаңағы Еділ есіңе түседі.

Бірақ жәй ғана қос рельс боп жатса да, Түркістан — Сібір 

жолының басы осы жер. Луговой екеу. Екеуінің арасы бір 

километр жер.

Бірінші  Луговой  екіншіден  бұрын  салынған.  Кіші  Лу-

говойдан бұл бес жас үлкен. Бірінші Луговойда шу, дырду 

жоқ. Оның жанынан Фрунзеге, Ташкенге баратын поездар 

ғана өтеді

119

.

Екінші Луговой бұндай емес, шуы мол, жанды, қызулы. 

Оның жәйінен сөйлегенде “станцияға барыңдар” демейді: 

“өндіріске барыңдар” дейді.

Ол қазық шынында өндіріс дүкені сияқты.

Біз Луговой — Алматы жолының бірінші пассажиры едік. 

Сондықтан  станция  қайда,  станция  бастығының  бөлмесі 

қайда, телеграф, тағы-тағы сондайлар қайда деп іздестік.

Қазірде  бұның  бәрі  бір-ақ  барактың  ішінде.  Барактың 

бір бұрышына III кластың залы деп ат қойыпты. Сол жерде 

Алматыға баратын пассажирлер.

Біз бірінші пассажир поезымен Алматыға тартпақшымыз.

Станцияның  есігінде:  “Алматыға  баратын  пассажир 

поезы 18 июльде таңертеңгі сағат бесте жүреді” деген жар-

нама  маңайдағы  кеңес  жұртшылығын  ертеден  қуантулы 

болатын.

282

Бұл хабар газет оқымайтын, алыста жатқан қазақ ауылда-

рына да түгел жеткен. Жұрт тегіс асығулы.

Бұл поезға сыймай қалған адамдар ең болмаса әсемденген 

паровоз, вагондарға жақсылап қарап қалмақ.

Жолда біздің пассажир поезымыздың өтуін тосып, бөгеліп 

тұрған талай-талай жүк поездары да бар.

Біз жүрдік. Жол ашылды. Пассажир поездарының ұдайы 

қатынасы 1 августан басталмақ. Қатынас басталудан бұрын 

жолды “зерттеп” шығу керек.

Сол зерттеу біткен соң екі Луговойда кәдімгі шойын жол 

станциясы болады.

Түбінде екі Луговой болмайды. Екеуі қосылады.

Қазіргі екі станцияның ортасынан бір үлкен кіндік стан-

ция салынып, бір поезды Ташкенге, біреуін Сібірге жіберіп 

тұратын болады.

Шоқпардан асқанда. Егер Луговой станциясы дегеніміз 

жалғыз барактар болса, бұл жаңа жолдың өзге станциялары 

туралы не айтуға болады.

Бұлардың бәрі де жаңа көшіп келген ауылдай. Нәрселері 

әр жерде үюлі, әр жерге шашылған. Кісі орнығып отыратын 

жер де жоқ.

Бізге қысылғандай, қуанғандай болып:

— Ештеңе емес, бір жұмадан соң келіңдер, бар нәрсеміз 

реттеледі, — деседі.

— Ауыл орнығу үшін бір жұма жеткілікті уақыт. Бірақ жол 

орнығу үшін бұл мезгіл аз болмас па?

Бірақ Түрксібтің салынысы соншалық жылдам. Сондықтан 

менің  қасымдағы  шойын  жолшылар:  үш  күн  ішінде 

танымастық болып өзгерген станциялардың барлығын ай-

тысады.

Шу станциясы — қазірде бірнеше “отырықшы” вагоннан 

ғана  жасалған.  Станция  үйлерінің  қызметін  сол  вагондар 

атқарып тұр.

Бірақ киіз үй, шатырлармен қатар, станцияның болашақ 

үлкен үйі де салынып жатыр. Болашақ клуб та іргесін көтерген.

Тұтынушылар серіктігінің үйі де ақ қабырғасын шаңқитып 

тұр.

283

Барлық жерде де осындай. Шойын жолдың өзін салу жұмы-

сынан үй салу жұмысы арттарақ қалады. Үй мен қала салу — 

күнінде  4  километр  жол  салатын  жолшылар  жұмысымен 

жарыса алмайтыны анық. Бірақ сол үйлердің, қалалардың 

салынуы да ескі шойын жолшыларды таң қалдыратындай 

тездікпен салынады. Шынымен-ақ американың шапшаңдығы 

орнаған сияқты.

Далақайнарға 22 километр қалғанда паровоздың бір тетігі 

бүлініп

120

, амалсыз бөгеліп қалдық. Алдағы бекетке бір салт 

аттыны жіберіп, басқа паровоз алдыратын болдық.

Бұл бөгеуіл бәрімізге де оңай болмады. Әсіресе, тұңғыш 

пассажир поезын Алматыға апарып түсіремін деп келе жатқан 

машинашы Зубрилинге қиын тиді. Ол әншейінде істемейтін 

жұмысты  істеді.  Паровоз  қозғалып  жіберіп,  шуылдап, 

гүрсілдеп Далақайнарға қарай тартып берді. Бұл паровоз жаңа 

келген паровозға тіркеліп алып, атақты Шоқпардың жонына 

қарай көтерілуге әрекет қылды.

Орта Азияда Шоқпар деген сөзді естімеген кісі бар ма?

“Шоқпар  ма,  Қордай  ма?”  деп  көп  таңданып,  көп 

таласқан

121

. Жолды қайсысымен асырамыз деген мәселе көп 

талқыланған.

Біз жеңіп шыққан Шоқпарды басып келеміз.

Таңдауда  Шоқпарды  алудың  артық  екенін  тәжірибе 

көрсетті.

Жол Шоқпар арқылы салынғанда, шойын жол шығыны 

20 миллион арзандап, жұмыс бір жыл бұрын бітетіні бұл күнде 

әбден айқын болды. Шоқпар Қордайдан мың метр аласа, бірақ 

осы Шоқпардың өзінде де поездың көтерілуі қандай қиын.

Он  бір  вагонды  екі  паровоз  тартып  келеді.  Сонда  да 

поездың қозғалуы тіпті жәй. Жаяу кісі озатындай.

Және көтерілетін жері биік болғандықтан поезд айналып 

жүреді, тік тартудан бұл жүріс оңайырақ.

Сол айналып жүрген жүрісіне қарап қазақтар:

“Бұлар  ақымақ.  Тура  жүретін  жолды  иректеп  қойған” 

деседі.

Поезд  айнала  береді,  бірақ  жәй  жүрсе  де  ілгері  басып 

келеді. Тік жол көзімізге көрінбегендіктен: “тік асуы қайда” 

дейміз.

284

Бұның жауабын терең ордай болып қазылған жол айтады. 

Барлық Шоқпар асуының бойында жол терең боп қазылған. 

Поезд ылғи терең ор ішімен жүреді.

Бұл жерлерде қызмет қылған, жалғыз күрек шот емес, ам-

монал да араласқан көрінеді. Аммонал — жерді ойрандайтын 

күшті дәрі. Бұл динамиттен де күшті.

Шоқпарда рельс салу үшін жартастарын опырып, құлатқан.

Кесілген, жалаңаштанған тас қабырғалар — вагон тере-

зесінен,  пышақпен  кесілген  жердің  іші-бауыры  сияқты 

көрінеді.

Паровоздардың тынысы кеңіп, вагондардың жүрісі шап-

шаң дағанына қарап, өрдің таусылғанын байқайсың.

Бұдан  ары  қарай,  Алматыға  шейін  поезд  ылғи  еңіспен 

сыдыртады.

Шоқпар асуынан асып кеттік.

Алматы. Алматының алдындағы салынған станциясында 

алғашқы келген паровозды жұрттың қалай қарсы алғанын 

маған айтысып еді.

Паровоздың алдынан қазақтың қалың тобы шыққан.

Көптен күткен қонақты олар қошаметпен қарсы алған.

Паровоздың ішінде болғандарға олар “диқан сыйы” деп 

шекпен мен тымақ әкеп берген. Бәйге жасаған.

Және шойын жол салушылардың тобына, сый есепті қып 

екі батырақты әкеп қосқан. Екі батырақ Шамалған даласын 

тастап, шойын істеуді үйренуге кеткен

122

. Қазақ диқанының 

кәсібін Түрксіб солайша өзгерткен.

Түрксіб  көп  нәрсені  өзгертіп  келеді.  Сонымен  бірге 

қазақтың да тұрмысы мен салтын өзгертеді.

Осы  себепті,  бірінші  пассажир  поезы  Алматыға 

жақындағанда, жанында диқан еркектер мен диқан әйелдер 

қалың топ боп бірге шауып отырды. Бәрі де қуанышты, қызыл 

жалаулар ұзын ағаштың басында желпініп келеді. Шойын 

алыптың салдырынан қысылып шапқан қазақ аты екі сағат 

бойына шейін талмастан, Алматының қаласына шейін бізбен 

қатар шауып барды.

Диқандар  асығулы  еді.  Олар  Алматының  қуанышына 

мезгілімен жетпекші еді. Шынымен мезгілінде жетті.

285

Поезд  бір  шақырымдай  жерді  тіпті  ақырын  жүрді.  Бұл 

жолдың бәрі иін тірескен адам екен.

Еркегі, әйелі, баласы — бәрі де түгел. Қазақ астанасы жас-

кәрісіне шейін түгел келсе керек.

Шұбар таудың “урасы!” поездың сәлемдескен айғайымен 

таласқандай.  Музыкалардың  тартқан  “Интернационалы” 

поездың  ұрандарымен  тілдескендей

123

.  Ұрандар:  “Алматы 

міні, енді Сібірді әпкел” деген сияқтылар еді.

Біздің поездың келуіне Алматы станцияны салып бітіре 

ал ған жоқ еді.

Поезд үлкен семафор-мунбердің жанына тоқтады. Жақын 

жерде үлкен үй, маңдайында “Алматы” деген жазу бар. Ал-

маты қаласының станциясы осылай аталмақ.

Поезд  тоқтады,  бірақ  қалың  жұрттың  даурығы  бірінші 

қоңырауды естіртпеді. Бұл қоңырау Алматы станциясының 

бірінші қоңырауы еді.

Митинг бітті, шешендердің қуанышты сөздері де айтылып 

болды. Бірақ сонда да халық тарамады.

Поезбен бірге жарысып келген аттар қазір де поездың қақ 

қасында тұр.

Жолдың әншейіндегі тәртібі бұған көнбесе де, бүгін сын 

жоқ.

Қазақтар бұнда текке асыққан жоқ. Поездың әр жерін өз 

қолдарымен сипап, ұстап көру керек. Жалғыз паровоз емес 

вагондарды да, Алматыда дауыс берген бірінші қоңырауды 

да ұстап көру керек.

А. Ксандр.

“Правда  Востока”  газеті

124

,

5 июль,  1929 жыл.

Ірі байларды конфискелеу туралы (Үкімет  жарынан). 

Ұлы  Октябрь  төңкерісінен  кейін  Ресей  ішіндегі  алпауыт 

байлардың жер-мүлкі алынып, қара шаруа, жұмысшы қолына 

көшірілді.

Біздің қазақ арасында бұл болған жоқ. Қазақ ішінде баяғы 

бай, сол бай. Мыңдаған, жүздеген малы бар. Ежелден билеп-

286

төстеп қалған, елді бір шыбықпен айдаған, ел еңбекшілерін 

сүліктей сорған; қазақ елін шен-шекпенге сатқан, асса бір 

облысқа,  қалса  бір  дуанға  жуандығымен,  мықтылығымен 

даңқы шыққан, атышулы шонжар, ақсүйек байлар әлі баяғы 

таз қалпында. Ұшан-теңіз байлығы өзінде. Баяғы жуандығы, 

мықтылығы өзінде.

Байлығы, мықтылығы арқасында маңайына қоңсы кедей-

лер жинап отыр. Адал ақы, маңдай терін жеп, тегін жұмысын 

істетіп отыр. Қанша кедейлерге арзанын қымбатқа өткізіп, 

кедейдің қымбатын арзанға алып отыр...

Осының бәрін ұққан ел кедейі енді ұлы төңкерістің бас 

кезін де ала алмаған теңдігімізді алуымыз керек деп отыр.

Қазақ кедейлерінің осы тілегіне сүйеніп, ел ішіндегі ежел-

ден билеп-төстеп қалған, патшадан шен-шекпен алған ақсүйек, 

атышулы таңдама ірі байлардың байлығын, ата жуандығын, 

мықтылығын жою үшін — қазақ үкіметі — осы байлығы, мық-

тылығы асқан ірі байлардың малын конфискелеуді, өздерін 

жер аударуды ұйғарып отыр.

Осылардың қорлық-зорлығынан қазақ еңбекшілерін ерек-

ше төңкеріс қимылымен құтқарайын деп отыр.

Сонымен ірі байлардың малын конфискелеп, өздерін жер 

аудару жұмысы басталды.

Осымен  Қазақстанның  бар  жерлерінен  ірі  байлар  бір 

округтен екінші алыстағы округке жер аударылды.

Өте залалды болған, өте ірі байлар Қазақстан шегінен бір-

жолата қуылып, басқа республикаларға да жіберіледі.

Қазақстанның  барлық  жерінде  ел  кедейі  бұл  науқанды 

үлкен  белсенділікпен  өткізді.  Орталарынан  айдалған 

байлардың артынан топырақ шашып, малдарын қара шаруа 

артельдеріне бөліп берісті.

Сұраулар: Ірі байлар неге айдалды? Олардың келтірген за-

лалы қандай еді? Өз аудандарыңнан кімдер айдалды? Олардың 

еңбекші елге келтірген залалдарын айтыңдар?

Қазақстанда  жол  қатынасы.  Қазақстанда  темір  жол, 

су  жолы,  арба  жүретін  қара  жолдар  да  кем.  Қазақстан 

топырағында Орынбор — Жаманқала, Қостанай, Қызылжар, 

Семей, Алматы темір жолдары бар.

287

Соңғы  жылдарда  салынып  жатқан  Түркістан  —  Сібір 

темір жолының маңызы өте күшті. Бұл жол — озса бүтін 

Кеңес  Одағы,  қала  берсе  Орта  Азия,  Қазақстан,  Сібірдің 

шаруашылығын өркендетуге себепші болмақ. Жол Семей мен 

Луговойдан екі жақтап салына бастады. Жолдың ұзындығы 

1445 километр. Жол түскен соң Сібірдің, Жетісудың арзан 

астығы Орта Азияға төтесінен тасылады

*

.

Алтай  өлкесінде  жылына  23,5  миллион  пұт,  Жетісу, 

Қырғыз, Семейде 18 миллион пұт өздерінен артылған астық 

болады.

Ақмола  округінен  жылына  20  млн.  пұт  астық  артады. 

Осының бәрі Орта Азияға келсе, оның мақта кәсібі өркендейді. 

Сонда жыл сайын мемлекеттерден мақта сатып алуға жұмсап 

отырған 266 миллион сом ақшаны мемлекетіміздің өз ішіндегі 

игілігіне жұмсайтын боламыз.

Онан соң Түркістан — Сібір жолымен Алтай, Алатаудың 

үй салуға жарайтын ағаштары тасылып, сатылатын болады. 

Орта Азия бұған да мұқтаж. Қазірде ағашты Ресей ішінен, 

алыстан алғызады. Алыстан алған зат қымбаттап түседі.

Қазақстан шегінде бұдан басқа салынып жатқан жолдар: 

Шортанды — Көкшетау

125

, Қызылжар — Ақмола, Спасск за-

водтары арасында. Және де Славгород — Семей арасында

126

. 

Алматы — Құлжа арасына бұтақ салынбақ. Аягөз бен Ақмола 

жолы қосылмақ.

Темір жолға қарағанда, Қазақстанда су жолы өте кем.

Пароход Ертіс өзені мен Әмударияда, Арал теңізінде ғана 

жүруші еді. Соңғы жылдарда Іледе де жүретін болды. Енді 

бір азда Балқашта жүретін болу керек.

*  Түркістан — Сібір темір жолы 1930 жылы 1 майда салынып болып, 

Семей — Луговой арасында тасымал ашылды (редакцияның ескертуі).

288

IV  б ө л і м

ҚАЗАҚСТАН  ХАЛҚЫНЫҢ  ТҰРМЫС  САЛТЫ, 

ҚОҒАМДЫҚ  ТӘРБИЕ

Балалардың  аурулары

а) таз  қотыр

Қаладан келген доктор мектеп балаларын қарап жүріп, 

Сәлім деген балаға:

— Сен тегінде жуынамысың, Сәлім? — деді.

Сәлім:

— “Жуынған” деген не? — деді.

—  Мәселен,  анда-санда  сабын  мен  су  алып,  басыңды, 

денеңді, бетінді жуамысың? Өзің жумасаң, шешең жуындыра 

ма?

— Жоқ, өзім де жумаймын, шешем де жумайды. Оның 

менсіз де жұмысы көп, — деді Сәлім.

— Міне, көрдің бе, сондықтан сенің басыңа қотыр түскен, 

байқаймысың, басыңның бәрі сыбағысып тұр. Бұның жазылу-

ына көп уақыт керек. Қазір сенің басыңда шаш та қалмапты. 

Қотыр  мен  ірің  басыңды  түгел  басып  алған.  Басыңдағы 

топың да кір болып кетіпті. Ол адамның бас терісінен шығып 

тұратын май мен терден осындайлық кір болған. Сен басыңды 

жумаудың үстіне біраз жел кіргізіп, желпінтпейсің де. Кір 

топы жауып тұрған соң басыңа таза ауа да тимейді. Басың 

тер мен кірден қышығанда сен қанын шығарып қасисың да, 

артынан  кір  топымен  жауып  қоясың.  Одан  кейін  басында 

тағы кір қалады. Тағы барып іріңге айналады. Сол кір мен 

ірің сыбағысып қатып қалады. Артынан тағы қасисың, тағы 

барып қатады. Аяғында басың, міне, мынандай болыпты, — 

деді доктор.

Сәлім қызарып, жылап жіберді. Ол өзі кінәлі екенін сезген-

дей болды. Бірақ дәлді кінәсі не, соны әбден ұқпағандай еді.

— Күнде басынды сабынмен жу да, мына майды таңертең 

де, кешке де жағып жүр, — деп доктор Сәлімге бір сауыт 

ұсынды.

289

— Сабынмен қайдан жуамын, біздікінде сабын жоқ, деді 

Сәлім. Доктор:

— Олай болса, мына сабынды ал, — деп Сәлімге бір сабын 

берді де:

— Май мен сабын біткен соң, маған тағы кел. Мен екі 

жұмадан соң келемін, — деді.

ә) қышыма  қотыр

Сәлімнен  соң  докторға  бір  жеті-сегіз  жасар  қыз  келді. 

Қасында  шешесі  де  бар  еді.  Шешесі  қыздың  көйлегінің 

түймесін ағытты. Доктор қыздың кеудесінде қышыма қотыр-

дың бөрткендерін көрді. Тырнақпен қасыған орындары айғыз-

айғыз болып тұр екен.

—  Балаларың  көп  пе?  Мына  ауру  балаңды  өзгелерден 

бөлдің бе? — деді доктор.

— Балаларым бесеу, үйіміз тар. Сондықтан бәріміз бірге, 

жерде жатамыз. Қайда бөлейін. Басқа бөлмеміз жоқ. Бұл бала 

мектепке барып жүр еді, — деді шешесі.

Доктордың ауылға алғаш келгені осы еді. Сондықтан таң 

қалып:

— Бұлай қылуға болмайды. Бұдан езге балалардың бәріне 

жұғады. Ең болмаса үйіңнің бір бұрышын осы балаға бер де, 

өзгелерге  жанастырма.  Тамақты  да  бөлек  ыдыстан  жесін. 

Мектепке  жіберме.  Неге  қотыр  болды,  білемісің?  Мына 

көйлегін қарашы, неткен кір. Бір киілгеннен бері жуылған 

емес. Денесі де сондай кір. Қышыма қотыр осындай кірден 

болады. Мына май мен сабынды ал. Балаңды күнде шомыл-

дыр да, күніне үш рет май жағып отыр. Екі жұмадан соң тағы 

келіп көрініңдер, — деді.

б) көз  ауру

Қүлсім  Алматыға  оқуға  келіп  еді.  Алыстағы  ауылдан 

ағасы алып келген. Мектепке келіп түскен күні Күлсім мен 

тағы басқа жаңа түскен бес баланы доктор қарайтын болды. 

Доктордың бөлмесіне бұларды мұғалима алып кірді. Күлсім 

алдымен доктордың қасына келді, доктор Күлсімге:

—  Сенің  көзің  неге  қызарған,  терезеге  таман  жүрші, 

мен көрейін, — деп Күлсімді жарыққа апарып, көзін қарай 

бастады. Күлсімнің көзінің жиектері қызарған, көзінің іші 

жастанып тұр еді.

19–1248

290

— Мынау нағыз көз ауру (трахома) екен. Және күшейген 

кезі екен, деп, мұғалиманы шақырып алып, Күлсімнің ауруын 

сұрай бастады.

Көзі көптен ауыра ма? Күнде беті-қолын жуа ма? Көзін 

жуа ма? Немен сүртеді? Апа-інісі бар ма? Олардың көздері 

ауыра ма? Бәрін сұрады.

Күлсім жауап берді.

— Мен көзім ауру екенін білмеймін. Өйткені, ауырмай-

ды. Жалғыз-ақ қыши береді, жас ағады. Жасын көйлегінің, 

шапанының  жеңімен  сүртеді.  Болмаса  сүлгі  орамалмен 

сүртеді. Үйде екі інісі мен үш апасы бар. Олардың бәрі де 

ауылда қалды. Бәрінің де көзі осындай. Жалғыз олар емес, 

ауылдағы барлық балалардың көзі сондай. Бәрінің де көздері 

қызарып жүреді, тегіс жас ағады.

Күлсім таңертең оянғанда кірпігі жабысып қалады. Ондай-

да көйлегінің жеңін түкірігімен сулап алып сүртіп, тырналап 

ашады. Сумен көзін әдейілеп жуған емес екен. Осының бәрін 

айтып берді.

 Міне, осындай күтімсіз болғандықтан көзіңе ауру пайда 

болған. Сен көзіңді жумайсың. Оның орнына кір шүберекпен 

сүртесің.  Сол  кірмен  барып  тағы  көзінді  сүртесің.  Ондай 

болған соң, әрине, көз жазылмайды. Онан соң көзің ауырса 

өзге  балалармен  ойнамау  керек.  Әйтпесе  олардың  да  көзі 

ауырады.  Ауылда  бірге  ойнаймыз  деп,  біріңе-бірің  ауру 

жұққызғансың, — деді доктор.

Содан кейін Күлсімді жеке бөлмеге тұрғызып, тамақты 

сонда әкеп беретін болды. Доктор күнде келіп, көзіне дәрі 

тамызып,  тазалап  жүрді.  Және  өзің  күніне  үш  рет  көзіңді 

шәйіп тұр деп тағы бір дәрі берді. Күлсім айтқанды жақсы 

орындап, дұрыс емделіп тұрды. Екі жұма өткен соң көзінен 

жас ағуы тоқталды, ұйқыдан тұрғанда жабысып қалатыны да 

жоғалды. Аздан соң көзі қышымайтын, жастанбайтын болды.

Сонымен  бір  айдан  соң  трахомасы  жазылып,  Күлсім 

сабаққа кірісті.

жүктеу/скачать 6,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: