Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ДЕС БЕРУ, ДЕС БЕРМЕУ
- ДУЛЫҒА/ТУЛЫҒА
- ДІН АМАН. ДӘН РИЗА
- ЕМСЕУ, ЖЕМСЕУ
- ЕҢІРЕУ, ЕҢІРЕТУ
ДАҢҒА ШЫҒУ. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында: Қарабай, Сарыбаймен аңға шыққан, Екеуінің дәуірі даңға шыққан, – деген жолдар бар. «Ер Сайын» жырында: Байлығының белгісі Малы алашқа даң болған, – деп келеді. Даңға шығу тіркесі «Ер Тарғын» жырында да кездеседі. Бұл тіркес Қазақстанның батыс өлкесінде жергілікті сөз (диалектизм) ретінде кейде ауызекі сөйлеу тілінде де ұшырайды. Мағынасы – «белгілі болу, атағы шығу, даңқы шығу». Даңға шығу дегеннің бірінші сөзінің түбірі – даң. Бұл – жеке тұрып қазірде көп қолданылмайтын сөз. Ал түркі тілдерінің кейбіреулерінде, мысалы, қырғыз тілінің оңтүстік диалектісінде даң «атақ, белгілілік, даңқ» мағынасында ұшырасады. Осы түбірден өрбіген даңдуу «белгілі, атақты», даңдау «біреуді мақтап атағын жаю», даңдану «өзін жақсы жағынан көрсету» 71 деген сөздер қырғыз әдеби тілінде жұмсалады. Қазақ тілінде де «өз атағын өзі көтермелеу» деген мағынада даңдайсу (даң + дай + сы +
«атақ, даңқ» дегенді білдіргені хақ. Бұл жерде ерекше болып көрінетін құбылыс – шығу етістігінің ба- рыс септіктегі сөзді қажет етуі (әдетте, дұрысы даңы шыққан болу керек қой). Сірә, биікке шықты, тауға шықты дегендей, «белгілі атаққа шықты (ілікті)» деген үлгіге (модельге) сай даңға шықты бо- лып қалыптасқанға ұқсайды. Қазірде бой жетті түрінде айтылатын тіркес ілгеріректе қазақ тілінде бойға жетті тұлғасында айтылған. Мысалы, Асанқайғы толғауында: Қадірін жеңге білмесе, Бойға жеткен қыз ғаріп. Даң сөзі осы күнгі әдеби нормадағы даңқ сөзімен түбірлес деген пікір бар (Досқараев, II, 43). ДАТ(ДӘТ). Ауыз әдебиеті үлгілерінде: Дат, тақсыр!, Тоқта, ба- тыр, дәт тыңда! деген жолдар кездеседі. Бұлардағы дат/дәт сөзінің негізі – дад. Ол парсы тілінде «әділ заң, әділдік» және «(әділдік іздеп) арыз айту, өтіну» мағыналарын береді. Сонда «дат, тақсыр!» деген сөздер «өтінішім бар, соны тыңда» немесе «әділдік іздеймін!» деген мәнде айтылатын қалыпты сөздер болып шығады. ДЕМ ТАРТУ. XV-XVII ғасырлардағы өлең-жырлар мен эпостар- да:
Балдағы алтын құрыш болат Ашылып шапсам дем тартар. Сусыным қанға қанар деп, – деп келсе, дәл осы жолдарды Махамбет те қайталайды: Қарқыны күшті көк семсер Шапқан сайын дем тартар, Сусыным қанға қанар деп.
да кейбір жерлерде ол дом тартар деп жазылған. Бұл тіркес, сірә, парсының дем сөзінің қатысуымен жасалған болу керек. Дем сөзінің парсы тілінде бірнеше мағынасы бар: қазақ тіліне енген дем («ауа жұту») дегеннен басқа және бір мағынасы «қылыш, оқ, қайшы, сем- сер сияқты құралдардың өткір жүзі, ұшы» дегенге саяды. Осыдан барып дем тарту тіркесі «өткірлене түсу» деген ауыспалы мәнге ие болуы мүмкін. Немесе қазақ, қырғыз тілдерінде осы сөздің «күш, 72 қуат» деген ауыспалы мағынасы және бар екені мәлім. Мысалы, дем берді, демеді («қуат берді, жігерлендірді» деген мағынада), қырғыз тіліндегі дем байлады («үміт артты»), дем кесті, дем суытты, дем басты («күш-қуатынан айырды, аптығын басты, үркітті» деген мағынада) сияқты тұрақты тіркестердегі дем сөзі «күш, қуат» деген мәнде. Сондықтан дем тарту деген тіркес «күші артты» деген ауы- спалы мағынада қолданылған сөздер болуы да мүмкін. ДЕС БЕРУ, ДЕС БЕРМЕУ. Дес сөзі қазақ жырларында жеке тұрып, сирек қолданылады, бірақ кездеседі. Мысалы, «Қамбар ба- тыр» жырында: Табасың қайдан десіңді?– деген өлең тармағын оқимыз. Бұл сөз қазақ тілінде көбінесе дес
күрделі етістік құрамында қолданылады. Бұлардың барлығында да дес сөзі «күш, қайрат, өктемдік, артықшылық» мағыналарында қолданылған: дес бермеу (беру) «бой бермеу, билік бермеу, күшін көрсету, артықшылығын таныту», дес тию «билік тию, ерік тию»,
салмау» деген мағыналарда жұмсалады. Бұлардағы дес – парсының даст «қол» деген сөзі, оның парсы тілінде «1) күш, күштілік, билік, 2) білім, хабардарлық, тәжірибе, 3) артықшылық, жеңіс» деген ау- ыспалы мағыналары да бар. Қазақ, қырғыз тілдерінде бұл сөздің тура мағынасы да емес, ауыспалы мағыналарының 1, 3-түрлері қабылданған және сөз тұлғасы өзгерген (даст>дес). Қырғыз тілінде бұл тұлғамен келетін күрделі сөздер едәуір. Мұнда дес қайтару «қорқыту, сес көрсету», десі қайту «қаймығып қалу», дес сындыру,
тұлғасында кездеседі және тарихи сөз (көнерген сөз – историзм) болып танылады, яғни бір кездерде баскиімнің атауы болып жұмсалғанымен, заттың өзі жоқ болып кеткендіктен, атауы да қолданыстан шыққан, тек ертеректегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерде сақталған, қазірде образ үшін пайдаланылатын немесе бұрынғы дәуірлерді суреттеген тарихи шығармаларда кездесетін көнерген сөз болып қалған. Бұл, сірә, түркі-монғол тілдеріне ортақ сөз болар, өйткені «оқ өтпейтін металдан жасалған баскиім (каска, шлем)» мағынасындағы дуулга сөзі монғол тілінде де бар. Мұнда тіпті «дулыға кию» мағынасында дуулгала(х) етістігі бар (Монг.-русск. сл., 161). 73 Сөздіктердің аудармаларына қарағанда, түрік, шағатай, ұйғыр тілдерінде бұл атау тулға, туғулға, тулыға,тауылға, туқлуға тұлға- ларында «каска, шлем» мағыналарында қолданылатындығын Л. Будагов көрсетеді (Будагов, I, 404). Қазақтың ертеректегі тілінде дулыға/тулыға сөзі алдымен батыр (жауынгер) киетін, «оқ өткізбейтін, яғни металл қапталған баскиім» мағынасын берген. Мысалы, мұны «Қамбар батыр» жырындағы: Құрама болат дулыға Шекесіне қояды, – дегені, әрі батыр, әрі жырау Доспамбеттін: Туған айдай нұрланып, Дулыға кидім – өкінбен, – дегендері дәлелдейді. «Дулыға кию» – батырлықтың символы. Шалкиіздің:
Туған айдай болмаса, Батыршылық сүрмен-ді, – дегенінде немесе: «Ер Көкше» жырындағы батырдың портретін беретін Дулыға сыймас шекелі дегендерінде дулыға сөзі образ үшін, батырлықтың иесін білдіретін символ ретінде келіп тұр. Бұл образды XIX ғасырда жаугершілікті жырлаған, өзі де батыр-жауынгер Ма- хамбет ақын да еркін пайдаланады. Исатайдың портретін бергенде, оның ұрысқа кіретін қолбасшы екенін білдіру үшін «дулығасы басында» деген образды пайдаланады. «Қобыланды» жырындағы Қарлыға қыз да – батыр, ұрыс адамы, сондықтан ол да: Буыны түсіп былқылдап, Алтын қалпақ тулыға Шекесінде жарқылдап көзге түседі. Мұнда дулығаның баскиім екендігін қалпақ сөзімен айқындай түссе, әрі металдан жасалған, әрі әсем (алтын жалатқан) баскиім екенін жыршы шебер келтірген. Сөз түбірін кесіп айту қиын, дегенмен түбірі монғолдың «адамның төбесі» мағынасындағы зулай/дъулай сөзі болуы да мүмкін деген ойға келеміз. Дулыға сөзінің этимологиясын да әрі қарай іздестіре түсу қажет деп санауға болады. ДЫНДАН. Батырлар жырларындағы сұлу қыздың образын бер- генде, оны шашын дынданменен тараған деп келеді. Мұндағы дын- дан сөзі «тарақ» дегенді білдіреді, бірақ мал мүйізінен жасаған жай 74 тарақ емес, піл сүйегінен жасаған қымбат әсем тарақ. Дындан парсы тілінде «тіс» дегенді білдіреді. Дәндәна сөзі бір нәрсенің, мысалы, «тарақтың тісі» немесе «кішкентай тіс» деген мәнде айтылады. Ал түркі тілдеріне енгенде, бұл сөз тарақтың тісін емес, өзін білдіретін мағынаға ауысқан және жай тарақ емес, алыстан келген, сатып ала- тын қымбат тарақты атаса керек. Ұйғыр тілінде дындан сөзі «піл сүйегі» деген мағынадағы көне сөз деп көрсетілген. Қазақ тілінде бұл сөз дандан түрінде де айтылған болу керек. С. Қасиманов «дандан – піл сүйегінен істелген тарақ» деп көрсетеді (Қасиманов, 215). ДІН АМАН. ДӘН РИЗА «Алпамыс» жырында әулие-әнбиелерден перзент сұрап, көп уақыт ауыл-елінен ұзаққа кеткен Байбөрі бай тілегі орындалып, үміті ақталып, еліне келсе, елінің амандығын жыршы: Барса елдер дін аман, Малы шықты қорадан, – деп суреттейді. Мұндағы дін аман тіркесінің дін деген компонентінің қазіргі түсінігіміздегі дін («религия») сөзіне қатысы жоқ. Бұл тіркестің мағынасы – «тегіс аман, мүлде аман-сау». Дән риза/дән разы тіркесіндегі дән-нің де «өсімдіктің ұрығы, тұқымы» деген мағынасына мүлде жуыспайды, бұл жерде «әбден риза» дегенді білдіреді. Өте ерте замандарда дын/дін/дан сөзінің бір мағынасы – қазіргі монғол тілдеріндегі «мүлде, тегіс» деген семантика. Іздестіре түссек, мүмкін тағы да осы қатарды толықтыратын тіркестер бар болар. Мысалы,
Мысалы, діні қатты адам – «өте қатал адам» дегенге меңзейді. Демек, өте көне, тіпті түркі-монғолдық дан/дән/дын/дін сөзі заман (ғасырлар) өткен сайын қазақ тілінде актив қолданыстан ығысып, екі- үш тіркесте «сіріленіп», сақталған деуге болады. Мағынасы «мүлде, әбден, тегіс» деген шылау сөз деп табамыз.
жырында Тарғын батыр: Қаптай қонар елім жоқ,
Сөйлесетұғын тілің жоқ, – деп астындағы атымен «сырласады». Бұл жерде өзі қызмет еткен ханнан әділдік таппай, жалғыз шығып кеткенде, өзін қаумалаған елі-жұртының, халқының жоқ екенін айтады, елі де, «қаумалаған қарындасы» да астындағы жалғыз аты мен қасындағы Ақжүніс ару 75 ғана екенін білдіреді. Контекске қарай ел-күн қос сөзінің мағынасын оңай ұғуға болады, ол – «ел-жұрт, адамдар». Мұны алдыңғы сөзден аңғарамыз, ал күн сыңары немене? Адамдар деген мен аспандағы жарық күнді білдіретін екі сөз бұл жерде қалайша «табысып» тұр деген сұрақ туады. Іздей қалсақ, бұл тіркестегі күн сөзінің аспандағы күнге қатысы жоқ екен.
(ел-күн түрінде), «халық, ел-жұрт» дегенді білдірген (ДС, 169). Осы қатарда қадаш күн тіркесі де бары көрінеді, ол «еркек-әйел туыстар» деген мағынада қалыптасқан. Соған қарағанда, түркі тілдеріндегі көне тіркестердің құрамындағы күн сөзі «адам, адамдар» дегенді білдіретін монғол тіліндегі хун сөзімен іліктес болар деп топшылаймыз. Бұл да көптеген сөздердің түркі-монғол тілдеріне ортақ дәуірлерінен келе жатқан жұқаналардың (реликтілердің) бірі болар. Күн сөзі түркі тілдерінде «адам» мағынасында жеке қолданысында сақталмай, ел,
орын теуіп қалған «көне сөздердің» бірі болмақ. Күн сөзінің қазақ тілінде «адам, кісі» деген мағынада жеке жұмсалуы ұмыт болғаны соншалық, бұл тіркесті қазірде ай-күн аманда деп қолданады. Бұл қолданыс әр-берден соң логикаға қайшы: ай мен күн өлмейтін, өшпейтін, әрқашан аман табиғат нысандары, ал ел-күннің, яғни халық, ел, жұрттың амандығы-жамандығы, өсуі, өшуі – логикаға сыйымды ұғымдар. Әрине, қалың көпшіліктің, тіпті қолына қалам алған жазушы, журналистердің барлығы тегіс қазақтың әр сөзінің түптөркінін, семантикалық қозғалысын жақсы білулері мүмкін емес, сондықтан бұл күнде ай-күн аманда демей, ел-
бүгіннің өзінде ел-күн деп қолданады. ЕМСЕУ, ЖЕМСЕУ. Махамбет ақынның Баймағамбет сұлтанға айтқан атақты сөзінде: Еділді көріп емсеген, Жайықты көріп жемсеген Таудағы тарлан шұбар біз едік, – деген жолдар бар. Мұндағы екі сөздің (емсеу, жемсеу) мағынасын тап басып бірден айтып беру қиын. Ал іздестірсек, мыналарға көңіл аудартуға болады. Емсеген сөзінің түбірі еңсеу ~ аңсау «бір нәрсені қатты қалау, тілеу, құмарту» болар. Мұны Л. Будагов осылай көрсетеді: «еңсемек – бір нәрсені қалау, аңсау (иметь жажду)» (Будагов, II, 392). 1912 жылы Қазанда шыққан «Ақын» атты кітапта:
76 Адыра қалғыр Көк Жайық Садағын сала байланып, Астана жұртын айланып, Ерлерім еңсеп келген жер, – деген жолдар бар. Осындағы еңсеу сөзі мен Еділді көріп емсеген деген сөз бір деп танимыз. «Шора батыр» жырында: Тауда өскен тас түлек Еңсейді де жемсейді, – деп келеді. Қазақ тілінде аңсау вариантында айтылатын бұл сөз өзге кейбір түркі тілдерінде, мысалы, қырғыз тілінде еңсеу түрінде айтылады: эңсе- – қатты аңсау (сильно желать) (Юдахин, 956). Ал аңсау вариантының қырғыз тіліндегі негізгі мағынасы «шөлдеу, сусау» (қазақ тіліндегі аңқасы кебу дегенмен салыстырыңыз). Бұл жерде ң мен м дыбыстарының алмасып келуі келесі тармақтағы
варианты қазіргі қазақ тілі үшін түсініксіз: бейтаныстау сөздің тұлғасын өзгерте салу – тілде бар құбылыс. Келесі жолдағы жемсеген сөзінің түбірі – жемсе-. Ол жем сөзіне -се жұрнағы қосылып жасалған. Көне -са/-се жұрнағы бір нәрсені қалау, тілеу мағынасын беретін етістік жасайды, бұл Махмұт Қашқариден бастап (XI ғ.) көрсетіліп келеді. Мысалы, Қашқари сөздігінде «ол сатқысы келді» дегенді сатсады деп, «су ішкісі келді» дегенді сусады деп, «май жегісі келді» дегенді йағсады (йағ – көне түркі тілдерінде «май» деген сөз) деп көрсетілген. Сонда жемсе- «жем жегісі келу» деген сөз болып шығады. Бұл да – көне, сирек жұмсалатын сөз. ЕҢІРЕУ, ЕҢІРЕТУ. Қазіргі қолданысымызда еңіреу, еңірету сөздері «қатты жылау, егіле жылату» деген мағынада келеді. Ал ескі жырларда, өткендегі ақын-жыраулар тілінде бұл сөздердің «жылау» мағынасына мүлде жанаспайтын қолданыстары кездеседі. Мысалы, «Қозы Көрпеште»: Көктайды қарыштатып мен еңіретіп... Сары ала сай кез оқты еңіретті... Бақа айғырға қамшысын еңіретермін, – деген жолдар бар. Бұлардағы еңірету сөзі «зулату, ызғыту» мағы- насында қолданылған. Бұл мәндегі еңіреу, еңірету сөздері аңырау, аңырату сөздерінің дыбыстық варианты сияқты. Аңыратып ән салды, ат аңыратып келеді дегендер жоғарғы еңірету дегенмен бірдей мағынада келіп тұр. Мысалы, «Ер Қосай» жырында: 77 Алтын ат аңырап келеді, Баланың исін алады, – дейді. Аңырау, аңырату сөздерінің бұл күндегі мағынасы «зар ұру, зарлау, күңірену» және «үнді тамылжыту, шырқау» (ҚТТС, I, 1974, 286). Бұл сөздік аңырау сөзінің үшінші мағынасы деп «қатты ағындау, ызғыту» дегенді де көрсетеді. Ал еңіреген ер деген тіркестегі еңіреу сөзінде «егіле жылау, зар жылау» мағынасы да, «құйқылжыту, қатты ағындау, ызғыту» мәні де байқалмайды. Бұл, сірә, еңіреу сөзінің «зар илеу, зар ұру» мағынасынан ауысып «күңірену, ел үшін, біреу үшін қам жеу» деген ұғымда, көбінесе еңіреген ер тіркесінде қалыптасқан сөз болу керек. Мұны ел қорғау тақырыбына жырланған эпостар тілінен, Махамбет сияқты ел қамын жеген ақындар тілінен көбірек кездестіреміз: Еңіреп жүрген ерлерді, Ерендер қашан ескеред («Алпамыс»). Мен Нарында жүргенде,
Жақсыларға еп едім, Жамандарға көп едім, – дейді. Еп сөзі қазіргі қазақ тілінде жеке тұрып көп қолданылмайды. Ол епті, епсіз, ебі жоқ, ебі бар, ебі келмейді сияқты тіркестерде кездеседі. Жоғарғы мысалдарда еп сөзі «жөн, мақұл, дұрыс» деген мағынада қолданылған. Бұл сөз осы мәнде қырғыз тілінде әлдеқайда жиі кездеседі. Бір кездерде еп сөзі қазақ тілінде де жеке тұрып, «мақұл, жөн, дұрыс» деген мағынада актив қолданылғанын көреміз. Мысалы, жырларда: Әлібек мына сөзді құп көреді, Айманның бұл ақылын еп көреді («Айман-Шолпан») Лазымжанды беруге Өз бойыңа еп пе еді? («Қамбар») Жалған жауап сөйлеуге сіздерге еп пе? («Қозы Көрпеш»). Бұл сөз «мақұл, жөн, дұрыс» мәнінде епті түрінде де келеді. Мысалы, «Айман-Шолпан» жырында ең сыйлы қонаққа арнап тіккен алтын үй жайында: Мынау үй Маман байға епті келді, – делінеді, яғни жыршы «бұл үй Маман байдың түсуіне лайық» дегенді айтады. Қазақ тілінде еп сөзінің «әдіс, тәсіл, айла, ыңғай» мағынасын білдіретін тұстары да бар. Бұл мағынамен төркіндес епті, епсіз, ептеу, 78 ебдейлі, ебдейсіз сөздері және бар. Барлығының да ішкі ұғымында «икемдік, ыңғайлылық, қолайлылық» деген қосымша мағыналық реңк бары көрінеді. Демек, еп сөзінің соңғы көрсетілген мағынада келетін туынды тұлғалары бұл күнде еркін әрі жиі қолданылса, «дұрыс, жөн, мақұл» мағынасындағы қолданысы ертедегі үлгілерде сақталған екен. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі еп сөзінің «әдіс, тәсіл, айла, ыңғай» және «дәл, сай, пар» деген мағыналарын ғана көрсетеді.
талатын өлеңіндегі ереуіл сөзі ақын жинақтары мен оқулықтарда «ерттеулі ат» деп түсіндіріліп келе жатыр. Бұл – қате түсінік. Ол сөздің төркін тегін арнайы іздестірген Құлмат Өмірәлиев қазақша ереуіл сөзін монғолдың ирэгулъ сөзімен байланыстырады: ертеде монғолдар ертеңгі болар майдан тағдыры қалай шешілерін, яғни кім жеңерін алдын ала білу үшін соғыс алдында екі жақтан екі мықты батырды таңдап, оларды жекпе-жекке шығаратын болған. Монғолдардың әдетінде қай жақтың батыры жеңсе, ертеңгі қан май- данда сол жақтың қолы жеңеді деген наным болған. Міне, осы екеуді монғолдар ирэгулъ деп атаған. Зерттеуші ереуілге шығатын батыр- лар мінетін атты да ереуіл деп атаған болу керек деп топшылайды (Өмірәлиев. Сөздеріміздің тарихынан, 80). Бұл пікірді Л. Будагов та айтқан болатын. Ол шағатайша һараул, қазақша ереуіл «әскердің алдыңғы шебі, авангард» деп түсіндіреді де монғолша ирэгулъ – «жекпе-жекке шыққандар» дейді. Жекпе-жекке кімнің шығуы керек екеніне кейде бал ашатын болған, демек, монғол тілінде бұл сөздің «бал ашу» деген мағынасы да бар дейді (Будагов, I, 186). Қазіргі монғол тілінде ирүүл сөзі «жекпе-жек келу, турнир» деген мағынаны береді (Монг.-русск. сл. 222). Түркі сөздерінің түптөркінін кең көлемде зерттеп жүрген ғалым Ә. Қайдаров бұл сөзді өзгеше ту- ындатады: «батыр, батыл, жүректі» мағынасындағы ер деген түбір сөзге -еуіл жұрнағы жалғанып жасалған ереуіл сөзіне -лі деген тағы бір жұрнақ қосылып, ереуіллі сөзі пайда болған, кейін келе бұл сөздегі -ілл деген дыбыстар шоғыры ықшамдалып, бұл сөздің бір ғана л ды- бысымен айтылуына әкеп соққан. Мағынасы – «біреуге не бір нәрсеге күш көрсету, наразылық білдіру», ал ереуіл ат тіркесінде келгенде «жорық аты» деген мәнді береді дейді (Кайдаров, 32). Бұл пікірге Мұхтар Әуезов тілінің лексикасын арнайы зерттеуші Е. Жанпейісов те қосылады (Жанпейісов, 73). Махамбеттің осы өлеңі 1910 жылы Орынборда шыққан «Шайыр» атты кітапта да жарияланған. Осы жинақты құрастырушы Ғабдолла Мұштақ (Ғұмар Қарашев) ереуіл ат деген сөзге «мінбей сақтаған ат»
79 деп түсінік береді. Бұл сөзге біз де із кесіп көріп едік, ол із үшінші бір соқпаққа салды: монғол, қалмақ тілдерінде эрүүл, эрүл деген сөздер бар, мағынасы «сау, дені сау» (орысша «здоровый»). Көне монғол тілінде бұл сөздің дыбысталуы – ерегул. Ал мықтылық денсаулықпен байланысты ұғым: дені сау адам (мал) мықты болады. Демек, ереуіл сөзі ат сөзімен тіркескенде, «мықты ат, тың ат» («мінбей сақталған ат») дегенді білдіруі әбден сыйымды. Махамбеттің ереуіл атқа ер салмай дегені де «мықты, қосалқы, тың ат» дегенге меңзеуі де мүмкін. Ертеде үлкен ұзақ жорыққа шыққанда, астындағы атпен қоса және бір мықты ат ала шығу, яғни қосар мініп шығу дәстүрі қай-қай халықта да, әсіресе түркі-монғол халықтарында орын алған, өйткені атсыз, жаяу адам ұрыс салатын жауынгер бола алмайды. Ұрыста не жолда астындағы аты мертіксе, окқа ұшса, өліп қалса, жорықшы алып шыққан қосалқы атына ер салып мінетін болған.
дәуірлерде қазақ тілі үшін күңгірттенуі, бір жағынан, бұл сөзді мүлде қате түсіндіруге алып келсе («ерттеулі ат» деп анықтама беруге), екінші жағынан, тұлғасын өзгертіп, екі-үш түрлі етіп жазуға себепкер болған. Мысалы, 1974 жылы «Жазушы» баспасы шығарған жинағы «Ерулі атқа ер салмай» деп аталған, ал кейбір басылымдарда бұл сөз ереулі деп те жазылған. Соңғы екі түрдегі тұлғалануы да дұрыс емес, дұрысы – ереуіл болуы керек. Сөйтіп, ереуіл ат «ерттеулі ат» емес (ерттеулі атқа адам ер сала ма?!), «тың қосалқы ат», түптөркіні монғол тілінің не «сау» мағына- сындағы эрүүл сөзі немесе «жекпе-жек, турнир» мағынасындағы
сөз бе әлде көптеген өзге сөздер сияқты ете әріден келе жатқан ортақ сөз бе – мұны іздестіре түсу қажет. Мүмкін, бұл сөз қазақ халқын құраған тайпалар тіліне Шыңғыс хан жорықтарынан бастап енген болар. Кезінде найман, керей(т) сияқты тайпалардың (сол кездің терминімен айтсақ, жұрттардың) Шыңғыстың өзіне қарсы тұрып соғысқандары бар, кейін Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары жаулап алған елдерді өз әскеріне қосып алып, «әлемді жаулауға» аттанған жорықтарына қатысқандары бар – қайткенде де қазақтарды құраған көптеген ру-тайпалар монғолдың әскери лексикасынан жақсы хабар- дар болған, яғни ұрыс-соғысқа, әскери тәртіпке, әскер құрылымына қатысты монғол сөздерін меңгерулері хақ. Махамбет бұл тіркесті образ үшін пайдаланған: ереуіл атқа ер
арасындағы бір-екі күндік барымта-қарымта сияқты жүріс емес, кескілеспей басылмайтын, ұзақ жолды, көп күндік (айлық, жылдық) қан майдан екенін айтқаны, образбен бергені. 80 Ереуіл сөзі Махамбет қолданған тіркестен (ереуіл ат) өзге жер- лерде бүгінгі кездің өзінде де кеңінен қолданылады. Түсіндірме сөздіктің анықтамасына қарағанда, бұл сөздің қазір екі мағынасы бар: бірі – «пролетарит күресінің негізгі түрінің бірі, жаппай бас көтеріс, қозғалыс, аттаныс, дүрлігушілік», екіншісі – «ұзақ жортуға шыдам- ды, берік, мықты» (бұл ат деген сөзбен тіркескенде ғана беретін біз көрсеткен мағынасы болуға тиісті, әйтпесе өзге сөздермен тіркесіп, «берік, мықты» ұғымын бере алмайды ғой). Ереуілге шығу, еруілдеу, сірә, белгілі бір іс-әрекетке (айталық, ат- таныс, жорық, саяси-әлеуметтік күрес т.б.) ниет еткенде, біріншіден, «елден, жұрттан бұрын, өзгелердің алдын ала» деген мағыналық реңкті, екіншіден, «қарсылық көрсете, наразылық білдіре» дегенді қоса қамтитын тәрізді және бұл іс-әрекет үнемі жаппай көпшілік орындайтын ғана емес, жеке адамға да тән болуы да мүмкін. Мысалы, Дулатта: Ел үшін кешіп жанынан Ереуілге шыққан ер, – деп келеді. Немесе жеке адамға да «таң атпай ереуілдеп неғып жүрсің?» деп те айтылады. Е. Жанпейісовтің зерттеуіне қарағанда, М. Әуезов те бұл сөзді «қарсылық көрсету, наразы болу, көтеріле қозғалу» мағынасында жұмсаған (Жанпейісов, 73). Демек, ереуіл сөзінің бір мағынасы «күрес, қарсылық, наразылық» деген реңкті қамтиды екен. Әрине, бұл мағыналардағы ереуіл сөзінің ереуіл
кең қолданысты ереуіл сөзінің де этимологиясын іздестіру – тіл зерттеушілердің алдында тұрған міндет.
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|