Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

62

Берен  сөзінің  «болаттай  мықты,  күшті  адам,  асыл  адам»  деген 

үшінші ауыспалы мағынасы өткенде де, қазірде де жиі қолданылады. 

Мысалы:

Бөкенбайдай жас берен 

Жылқыны іздеп барғасын... 

Сансызбай атты жас берен 

Толғана мойнын бұрады... 

Тал бойына бір берен 

Таба алмайды жарасар.

Соңғы мысалдағы берен сөзін осы жырды бастырушылар «ақыл- 

ды» деп түсіндіреді, дұрысында бұл да – жоғарғы мысалдардағыдай 

«батыр, мықты адам» деген мағынада жұмсалған сөз. Бұл сияқты әр 

кітапта әртүрлі (бір-біріне жуық болғанмен) түсіндірілуі берен сөзінің 

өткендегі қолданысының (мағынасының) көмескілене түскендігінен. 

Сондықтан батырлар жырлары мен лиро-эпостарда Махамбет, Дулат 

сияқты  ақындарда  жиі  кездесетін  берен  сөзін  контекске  қарай  бес 

түрлі мағынада түсіну керек: «1) ең мықты болат, берік металл, 2) сол 

болаттан, металдан жасалған қылыш, семсер, кездік, қанжар, пышақ 

т.б.  3)  сауыт,  көбе,  4)  батыр,  күшті,  мықты  адам,  асыл  адам,  5)  ең 

жақсы барқыт».

БҮЛУ.  Батырлар  жырларында  да,  қазақ  ақын-жырауларының 

тілінде де бүлу етістігі кездеседі:

Он сан ноғай бүлгенде, 

Ормамбет хан өлгенде... 

Осы айтқаным болмаса

Ноғайлы елің бүледі... 

Кіші қара қалмақ бүлерде... 

Еңсесі биік кең сарай

Мортық болар бүлген соң. 

«XVIII-XIX  ғасырлардағы  қазақ  ақындарының  шығармалары» 

атты кітапта (Алматы, 1962) соңғы жолдағы соңғы сөздер бөлген соң 

болып жазылған, алдыңғы жолдағы бүлерде деген сөзге «бүлінерде» 

деп түсінік берілген. Әрине, екеуі де қате және бұлар – бүлу сөзінің 

бұл күнде мағынасы көмескі тартқандығынан туған қателер.

Бұл сөзді Махамбет ақын да қолданады:

Біздің Ер Исатай өлген күн, 

Он сан байтақ бүлген күн.

Бұл  мысалдардың  барлығында  да  бүлу  етістігі  «белгілі  бір 

халықтық  ойрандалуы,  ыдырауы,  тозуы»  мағыналарын  білдіреді. 

Бүлу етістігінен жасалған бүлік сөзін өткен ғасырдағы қазақ тілінің 

63

сөздігін жасаушылар «тозу, ойрандалу» деп көрсетеді (Кирг.-русск. 

сл. 1897), ал қазіргі күнде бүлік сөзі – «шырық бұзатын дау-жанжал, 

өкімет билігіне қарсы құралды дүмпу» деген мағынаға ие сөз ((ҚТТС, 

1976, II, 568).

Бүлу етістігінен жасалған бүлгін деген есім сөз де қолданылған, 

мағынасы  «ойран  болған  кезең,  тозған  шақ»  (ел  туралы).  Мысалы, 

Шернияз ақынның (ХІХ ғ. І жартысы) өлеңінде:

Төре кетіп, төбеде төбет қалып,

Туып тұр ел басына бүлгін деген, – 

деген  жолдар  бар.  «ХVІІІ-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ  ақындарының 

шығармалары»  (Алматы,  1962)  деген  кітапта  көрсетілген  сөз  бұл 

күн деп мүлде қате басылған (128-бет) дұрысы – бүлгін болуы керек. 

Бүлгін дегеннен туған бүлгіншілік, бүлгіндік деген мәндес қатарлары 

да  бар,  бірақ  «Түсіндірме  сөздікте»  берілген  түсінік  дәл  емес. 

Бүлгіншілік дегенді бүліншілік дегеннің ауызекі тілдегі варианты деп 

көрсетеді де, бүліншілік «1) ел тыныштығын кетірген дау-жанжал, лаң;  

2) өкімет билігіне қарсы астыртын ұйымдасқан қарулы дүмпу» деп 

түсіндірілген. Бүлгіншілік пен бүліншілік екеуі – екі басқа мағынадағы 

сөздер. Бүліншіліктің анықтамасы біршама дұрыс, бірақ бүлгіншілік 

– бүліншілік сөзінің варианты емес. Бүлгіншілік – «ойрандалу, тозып 

ыдыраушылық» (ел-жұрт, халық туралы) дегеннің дерексіз (абстракт) 

есімі.  Бүлу  етістігінің  өлең-жырларда,  мақал-мәтелдерде  сақталған 

мағынасын дұрыс түсініп, оны бүліну сөзімен шатастырмау керек. 

Бұл күнде актив қолданылмайтын, мағынасы күңгірттене бастаған 

сөз болғандықтан, бүлу дегеннің орнына бүліну, бөлу деп жазушылық 

жиі кездеседі. Тіпті бүлу сөзін бүліну сөзінің өзгеше грамматикалық 

тұлғада  тұрған  варианты  деп  ұғушылық  та  бар.  Мысалы,  «Бүлген 

елден бүлдірге алма» деп айтылуға тиісті мәтелді кейбір кітаптарда 

«Бүлінген елден бүлдірге алма» деп жазып жүр. Шындығында, бүліну 

сөзі  «тозу,  ыдырау,  ойрандалу»  мәнінде  келсе,  оның  бүлу  сөзімен 

түбірлес болуы даусыз болар еді. Ал бірақ ертеректегі қазақ тілінде 

жоғарыдағы мағынада бүліну емес, бүлу сөзі қолданылған және оның 

көбінесе он сан ноғай бүлгенде, он сан байтақ бүледі, ноғайлы елің 

бүледі деген түрде келуі бұл тіркестің ноғайлы одағының ыдырауы, 

тозуы тұсында туған немесе сол тұста активтенген образды (бейнелі) 

сөзтіркес екенін аңғартады.

Бүлу сөзі қазақтың мақал-мәтелдерінде де сақталған: бүлген елден 

бүлдірге алма. Озбыр олжа үшін өледі, күншіл күндеумен бүледі.

Бүліну  етістігі  «белгілі  бір  жүрттың  (хандықтың,  патшалықтың, 

тайпалар одағының, үлкенді-кішілі ел ішінің) жаудан жеңіліп ойран-

далуы, ыдырауы» мағынасында қолданылуынан гөрі, «бір нәрсенің 

64

бұзылуы, қирауы» деген мағынаны білдіруге бейімдеу. Бүліну сөзінің 

бұдан да басқа: «1) әлекке түсіп, әбігерлену, 2) зақым келу, 3) ласта-

нып былғану, 4) өз-өзінен ашулану» сияқты мағыналарды білдіретіні 

мәлім, ал бірақ бұл мағыналардың бірде-біреуін бүлу етістігі бермейді. 

Сондықтан түбірлері бір болғанмен, бүлу сөзі – бүліну сөзінің көне 

варианты, яғни тепе-тең баламасы деп санауға болмайды. Осы себеп-

тен де бүлу сөзін бүліну созімен ауыстыруға және болмайды.

БҰЛАН, ҚҰЛАН, ТАРПАН/ТАРПАҢ. Ауыз әдебиеті мұралары 

мен  өткендегі  ақын-жыраулар  тілінде  белгілі  бір  поэтикалық  жүк 

арқалап, жиі қолданылған сөздердің қатарына құлан, бұлан, тарпаң 

атаулары кіреді.

Құланнан атты қодықты («Қыз Жібек»),

Құлан жортпас құла дүз...

Емен шайнап, тал қайзар

Құлан, бұлан баласы (Шалкиіз).

Бүлдіргесі – бұлан терісі,

Өрімі – құнан білдің қайысы (Доспамбет).

Ерді ырғытқан бұландай (Сейфуллин, VI, 201).

Тағыдай таңдап су ішкен,

Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген

Тағы сынды жан едік (Махамбет).

Бұл үзінділердің барлығында құлан, бұлан, тарпаң – мықтылық- 

тың, қайсарлықтың, бас имейтін өрліктің символы. Әңгіме – осы жан-

жануарлардың өздері жайында емес, олар образ үшін қолданылған. 

Бұлардың  ішінде  құлан  –  «тағы  жылқы»,  біздің  кезімізге  дейін 

сақталып,  осы  күннің  өзінде  қорықтарда  өсіп-өніп  жатқандықтан, 

бұл сөз түсінікті. Ал бұлан – орысша лось деп аталатын бұғы тектес 

ірі жануардың атауы, ертеде қазақ жерінде көп болып, бұл күнде жой-

ылып кеткен. Өзге кейбір түркі тілдерінде де бұлан «лось» дегенді 

білдіреді (Будагов, I, 289). Бұлан сөзін қазақ ақындары күні кешеге 

дейін (тіпті қазірде де) еркіндіктің, мықтылықтың образы ретінде жиі 

пайдаланады. Мысалы, Махамбетте:

Бұландай ерді кескен күн, 

Қара бұланның терісі 

Етік қылар күн қайда!

Дулат Бабатайұлында (XIX ғ. орта тұсы):

Бозда жүрген бұландай, 

Үйде тұрмас ойқастап.

«Бұланға ерген шешекке аунар, доңызға ерген балшыққа аунар» 

деген көне мәтелде де бұлан – еркіндіктің символы.

65

Ал тарпаң (тарпан) сөзін В. В. Радлов қазақ тілінде «тағы жылқы» 

деген сөз дейді (Радлов, II, 373). Қазақ совет энциклопедиясы тарпаң 

–  Еуропа  жабайы  жылқысы,  кәдімгі  жылқының  түр  тармағы,  түсі 

сұрғылт, арқасы қара жолақты деп анықтама береді (ҚСЭ, X, 567). 

Демек, тарпаң да – құлан сияқты, тағы жылқының бір түрі.

Сөйтіп, бұл үш атаудың үшеуі де – қазақ ауыз әдебиеті мен XV-

XIX ғасырлар поэзиясында белгілі бір образ үшін актив қолданылған 

сөздер болған.

БҰЛТ АЛА, ЖЕР ШОЛА. Бұл фразеологизмдегі соңғы сөз бей-

таныстау, сондықтан оның түсіндірмесі де жаңсақ берілген: «шола – 

біркелкі емес, оймыштанған ала- құла жер» деп анықталыпты (ҚТТС, 

10-том,  247-бет).  Мұндай  түсіндірмеге  берілген  мысалдардағы 

қолданысы  себепкер  болған  тәрізді.  Ақын-жазушылардың  барлығы 

бірдей  пайдаланып  отырған  тілдің  лексикалық  қазынасын  түгел 

жақсы  біледі  деуге  болмайды.  Әсіресе  ақындар  өздеріне  бейтаны-

стау сөздерді де өлеңнің ұйқасына, ырғағына сай келіп тұр деп са-

нап қолдана беретіндері бар. Сол қолданыстарға қарап «Түсіндірме 

сөздіктің»  ақаусыз  жасалмайтындығы  және  белгілі.  Талданып 

отырған  фразеологизмдегі  шола  сөзі  «ала-құла»  деген  емес, 

керісінше, «біртегіс, тұтас, монолит» деген мағынаны білдіреді. Бұл 

сөз о баста түркі- монғол тілдеріне ортақ жүздеген сөздің бірі болуы 

керек. Қазіргі монғол тілінің өзінде цул (шул > шұл > шол >шола) 

«1) біртегіс, 2) тұтас, монолитті 3) таза, қапасыз, 4) бір түсті (ала-

құласыз)» деген мағыналарда қолданылады (Монг.-русск. сл., 1957, 

614-бет). Ал қазақ тіліндегі бұлт ала, жер шола деген қос тағанды 

(екі бөлікті) фразеологизмнің мағынасы: табиғаттың бұлттар сияқты 

тұрақсыз құбылысы ала (бірде бар, бірде жоқ, бірде қою, бірде сирек 

деген сияқты), ал жер болса, ол тұрақты, мызғымас тұтас деген кон-

трасты ұғымдармен берілген бейнелі тіркес деп табамыз. 

Ал «жетіспеушілік, аздық, кемдік» деген мағынада қолданылатын 

шола  сөзі  алдыңғы  шола  тұлғасының  ауыспалы  мағынасы  емес, 

омонимі болуы керек. 

БҰРСАНУ/БУСАНУ. Эпос жырларының барлығында дерлік ба-

тырлар «буырқанып, бұрсанып, мұндай темір құрсанып» айбат ше- 

геді, жауға аттанады, ұрысқа кіреді, «ойын салады», Мысалы, Боран 

деген жыраудың Өтебәлі төреге айтқанында:

Атасы жаман бұ кәпір 

Буырқанды, бусанды, 

66

Мұздай  темір  құрсанды  (X.Досмұхамбетұлы.  Исатай-Махамбет, 

Алматы, 1991, 19). 

«Қобыланды» жырында:

Қабағынан қар жауып, 

Кірпігіне мұз тоңып, 

Қатуланып, қаттанды, 

Буырқанып, бұрсанды, 

Мұздай темір құрсанды,

Мұндағы буырқану сөзі біршама түсінікті делік: мал баққан қазақ 

бураның буырқанатынын жақсы біледі. Демек, бұл сөзде «айбат шегу, 

қаһар көрсету» мағынасы бар, осыны сезіп, онымен әрдайым қатар 

келетін бұрсану (бусану) сөзі де буырқану-ға жақын мәндегі сөз бо-

лар  деп  ұғамыз.  Төркінін  іздестірсек,  көп  жаңылыспағанымызды 

көреміз. Көне түркі тілдерінде бусан- етістігі бар, ол «беймазалану,  

алаңдау, қапа болу» деген мағыналарды білдірген. Осы ұғымда бу-

сан- бусурқан- деген қос сөз де қолданылған. Ал мүмкін осы бусан- 

сөзімен түбірлес бусы-деген етістіктің «ашулану, бұрқан-тарқан болу» 

мағынасы  бар.  Сірә,  біз  талдап  отырған  сөз  көне  бусы-  етістігімен 

тамырлас болар.

Көбінесе  бұрсанып  тұлғасында  жазылатын  сөздің  бусанып  де-

ген  варианты  да  кездеседі  (оған  жоғарыдағы  Боран  жыраудан 

келтірілген мысал дәлел бола алады). Қырғыз тілінде де бұл образды 

тіркес  буурқанып-буусанып  түрінде  айтылады.  Қазақтың  жыр-өлең 

текстерінде  бұрсанып  түрінде  қалыптасу  себебін  өлең  жолындағы 

құрсану сөзіне ұйқастыру талабынан іздестіру керек болар. Мағынасы 

күңгірт сөздерді өлең шарты үшін дыбысталуы жағынан өзгерте салу 

– қазақ поэзиясы тілі үшін жат құбылыс емес.

Бұрсану  етістігінің  мағынасы  мен  төркіні  жөнінде  екінші  бір  

жорамал жасауға болады. Монғол тілінде бурчигна(х) сөзі бар, мағы- 

насы: «қатты ашулану». Ал тұлғасына келсек, түркіше бұрсану деген-

ге келеді: ч/с, и/а дыбыстарының алмасуын және г, ғ дыбыстарының 

түркі  тілдерінде  сусымалы  (түсіп  қалғыш)  екендігін  ескерсек, 

бурчигна(х) тұлғасы бұрсан(у) болып шығады. Сөйтіп, буырқану мен 

бұрсану  синонимдерге  жақын  (екеуінде  де  «қатты  ашулану,  қаһар 

көрсету» мағынасы бар) бірліктер ретінде қатар айтылып, бірін-бірі 

толықтыра, айқындай түскен сөздер болып шыққан-ау дейміз. 

БҰРШАҚ. «Қамбар батыр» жырында өзіне таласқан қалмақ ханы 

Мақтымды Қамбар жеңіп сұлатқан соң, қыз Лазымның (Назымның) 

көңілі орнына түседі, оны жыршы:

67

Мойнынан алған сықылды

Бұрынғы салған бұршағын, – 

деп  суреттейді.  Осы  жырды  бастырушылар  мойнына  бұршақ  салу 

деген  тіркесті  былайша  түсіндіреді:  «Бұрынғы  кезде  басына  қатты 

қайғы  түскен  адам  тілек  тілеп,  мойнына  тас  (?)  байлайтын  әдет 

болған,  қайғысы  жойылғанда  ғана  мойнына  салғанын  алады  екен 

(«Қамбар батыр», Алматы, 1957, 112). Бұл жерде ескі наным-сенімге 

байланысты  әдетті  дұрыс  көрсеткен,  бірақ  мұндағы  бұршақ  –  тас 

емес, бұл жері – қате.

Шынында  да,  өте  ертедегі  наным-сенім  бойынша  Тәңірі  мен 

әулие-әнбиелерден  бір  нәрсені  қатты  тілегенде  адамдар  мойнына 

көбінесе шылбыр, арқан, жіп, белбеу сияқтыларды салатын болған. 

Оған «Қыз Жібек» жырындағы мына жолдар да дәлел бола алады: 

Сансызбай бала мен Қорен қалмақтың жекпе-жегінде Сансызбайдай 

балғын жастың мерт болмауын Жібек сұлу Құдайынан тілеп:

Көк сандалдың шылбырын 

Мойнына орап салады. 

Бір Құдайға зар етіп, 

Мінәжат қып тұрады.

«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында да:

Мойнына кісесін сап жалынды енді, – 

деген жолдарды оқимыз.

Ал бұршақ деген «көгеннің желісіне өткізілген лақ, қозы байлай-

тын  шағын  бүлдірге  жіп,  бір  жақ  басы  түйіншек,  екінші  жақ  басы 

–  ескен  жіптің  тұйық  ілмегі  (Қасиманов,  214).  Демек,  бұл  жердегі 

бұршақ  сөзінің  аспаннан  жауатын  бұршаққа  да,  кішкене-кішкене 

құмалақтай  (тастардай)  нәрсеге  де  (мысалы,  лобия  бұршағы)  еш 

қатысы жоқ. Сондықтан бұршақ сөзінің орнына шылбыр, кісе сияқ- 

ты  өзге  де  «жіптердің»  қолданыла  алатынын  жоғарғы  мысалдар 

дәлелдейді.

Бұл  сөз  қазақ  тіліндегідей  мағынада  қырғыз  тілінде  де  қолда- 

нылады. Сонымен қатар мұнда бұршақ сөзінің екінші мағынасы бары 

және  көрсетіледі,  ол  «жалпы  мойынға  ілетін  жіп»  (арқан),  осыдан 

барып «тұтқында, қапаста болу» мағынасы туған: бурчактан келу – 

тұтқыннан босанып келу (Юдахин, 162).

БЫТ-ШЫТЫ ШЫҒУ. Быт-шыты шықты, быт-шыт болды де-

ген тіркестер тілімізде жиі қолданылады. Жалпы мағынасы да айқын 

–  «күл-талқан  болды,  парша-паршасы  шықты»  дегенді  білдіреді 

(ҚТТС, 1976, II, 596), сондықтан бұның құрамындағы быты неме-

68

не,  шыты  немене  деп,  жеке-жеке  іздеп  ойланып  жатпаймыз.  Тіпті 

әрі-беріден соң бұл екі сөз тырс-тырс, күрк-күрк дегендер сияқты 

еліктеуіш қос сөз болып көрінеді. Ал еліктеуіш сөздердің көпшілігінің 

дербес  лексикалық  мағынасы  болмайды,  олар  еліктеуден  (естуден, 

көруден, сезуден т. т.) туған дыбыстар болып келетіні белгілі.

Мағыналы  қос  сөздердің  әр  сыңарының  өз  алдына  лексикалық 

мазмұны  (мағынасы)  болатыны  да  белгілі.  Быт  шыт(ы)  қос  сөзі 

көмекші етістіктерсіз жеке қолданылмағанымен, оның екі сыңары да 

мағыналы сөздер екені көрінеді. Быт (бут) сөзі – монғол тілінде өзімен 

тіркескен етістікке «барынша, мүлде» деген сияқты мән беретін, орыс 

тілінің  раз-/рас-  приставкаларының  қызметіне  ұқсас  келетін  үстеу 

сөз екен. Мысалы, бут цохи(х) «талқанын шығару, әбден ойрандау», 

бут ниргэ(х) «күл-талқан ету» деген мағыналарда қолданылады. Тегі, 

қазақша  күл-талқаны  шығу,  күл-паршасы  шығу  дегендердегі  күл 

сыңары да осындай қызмет атқаратын сияқты: талқаны шығу дегенің 

орнына күл-талқаны шығу десек «мүлде талқандалу, быт-шыт болу» 

деген қосымша мәнмен (семантикалық реңкпен) атаймыз. Айырмасы 

монғолдың бут (быт) сөзі етістіктің алдында тұрса, қазақша күл де-

ген есіммен тіркесіп барып көмекші қабылдап, күрделі етістік жасай-

ды. Қазақ тіліндегі қос сөздердің мағынасы күңгірт сыңарларының 

(компоненттерінің)  түптөркінін,  семантикасын  зерделеген  Әбілбек 

Нұрмағамбетов те бұл қос сөзді талдаған. Ол бут сөзі монғол тілінде 

«күл-талқаны шығу» дегенді білдіреді деп сәл жаңсақтау көрсеткен. 

Өйткені  бут  тұлғасы  –  біріншіден  етістік  емес,  үстеу  іспетті  сөз, 

ол  бір  нәрсені  әбден  талқандау,  ойранын  шығаруды  білдіретін 

сөздердің  алдында  келіп,  оны  күшейту,  әсірелеу  (тым,  аса,  әбден, 

өте,  мейлінше,  барынша  деген  сияқты)  мән  беретіндігін  жоғарыда 

айттық. Монғол тіліндегі: «1) бөлшектеу, бұтарлау 2) шашу, шашып 

тастау 3) қуып жіберу» мағыналарын беретін бутарла(х), «ұсақтау», 

«айыру»  мағынасындағы  бутархайла(х)  етістігі  де,  «ұсақталу, 

ұнтақталу,  шашылу»  деген  мағынада  жұмсалатын  бутра(х)  сөзі  де 

біз талдап отырған бут сөзімен реңктес (мағыналық реңктері жақын) 

сөздер сияқты. Сірә, қазақ тіліндегі бұтарлау, бытырау, бытырату, 

бытыранды сияқты етістіктердің түбірінде быт/бут/бұт сөзінің се-

мантикасы бар деуге болатын сияқты. Демек, быт/ бут/бұт – түркі-

монғол тілдеріне ортақ бірлік (сөз). Ал шыт сыңарына келсек, оны 

зерттеуші  Ә.Нұрмағамбетов  түркі  тілдердің  сібірлік  тобындағы  ха-

кас  тілінде  чіт-  «жоқ  болу,  жоғалу»  мағынасында  қолданылатын 

сөз деп анықтайды. Демек, шыту етістігінің түркі тілдерінде «жоқ 

болу, жоғалу» мағынасы бар болса, қазақ тіліндегі шытынау сияқты 

69

сөздердің де мағынасы (немесе мағыналық реңктері) жағынан алтай 

түркілері  тіліндегі  шіт-/шыт-  сөздерімен  түбірлес  болуы  мүмкін. 

Қысқасы,  бұл  –  этимологиялық  ізденістердің  нысанасы.  Ал  қазіргі 

(осы кітаптағы) бізге керегі – быт-шыт (болды) дегендегі қос сөздің 

екі  сыңары  да  түркі-монғол  тілдерінде  жеке  лексикалық  бірліктер 

екендігін көрсету болды. Сөйтіп, быт-шыт қос сөзін күл талқан, күл 

парша сөздерінің тепе-тең баламасы болар деп топшылаймыз.

БІЛІК/БІЛЕК. Ертедегі ноғайлы-қазақ жырауларының бірі – Ер 

Шобанның тілінде:

Сыпайшылық бұ-ды деп,

Ала білек оқ салған, – 

деп  келетін  жыр  жолдары  бар.  Мұндағы  білек  сөзі  түсініксіз.  Бұл 

сөз  көне  жырлардың  өзінде  өте  сирек  ұшырайды.  Сондықтан  бір 

жерде білік, бір жерде білек, тіпті бір жерде бұлың (дай) деп жазылып 

жүр.  Соңғы  тұлғаға  қарай  зерттеуші  Ә.  Қайдаров  бұл  сөзді  «жай 

оғының  ағаш  сабын  білдіреді»  деп  табады  (Қайдаров,  27).  Біздің 

байқауымызша, «Алпамыс» жырындағы:

Сырым саған түзу-ді 

Садаққа салған бұлыңдай, – 

деген  жолдардағы  бұлыңдай  тұлғасы  қате  жазылған.  Өзге  де  осы 

мағыналы  жолдармен  салыстырсақ,  бұл  сөз  біліктей  болуы  керек: 

арабша жазылуда дауысты дыбыстың ы, і; ұ, ү; о, ө болып оқылуы 

шартты, контекске қарай кез келгенін қойып оқуға болады, ал соңғы 

жұрнақтың -дей түрінде жазылуы да араб әрпімен жазудың емлесіне 

байланысты:  қазақ  сөздерін  арабша  жазғанда,  дауыссыздардың 

қатаң-ұяң  болып  келуі  сақтала  бермеген  (мақбал,  айтды  деп  жазу 

«дұрысырақ» болған). Қазақ эпостары ең алғаш хатқа араб жазуымен 

түсті,  қазіргі  басылымдары  –  сол  арабша  графикадан  көшірілген 

нұсқалар.  Сондықтан  осы  сипаттас  (яғни  дауысты  дыбысы  дұрыс 

жазылмаған) қателерді жиі кездестіреміз.

Ә. Қайдаров білік сөзінің мағынасын дұрыс тапқан тәрізді. Кон- 

текске қарағанда, білік – жақ оғының сырланатын, қырланатын ағаш 

жағы, яғни оқтың ұшынан өзге жағы. Бұл сөз орта ғасырлардары, мы-

салы, XIII ғасырдағы түркі-араб сөздігінде де кездеседі (Құрышжанов, 

97). 

Қазақ тілінде білік ағаш деген тіркес бар. Ол – арбаның алдыңғы 

және  артқы  доңғалақтарын  байланыстырып  тұратын  ағаш.  Бұны 

Жамбыл, Шу өңірлерінде белағаш деп те атайды (Диал. сөздік, 64). 

Үй төбесіне салатын арқалықтың Қазақстанның кейбір өңірлерінде 

70

белағаш  деп  аталатынын  диалектологтер  көрсетеді.  Біздіңше,  білік 

ағаш, белағаш дегендер – түбірлес сөздер.

Сөйтіп,  білік/білек,  бел  тұлғалары  –  «бір  нәрсенің  ортан  белі, 

арқауы»  деген  ұғымға  ие  сөздер.  Оқтың  ұзын  арқауы  (ала  білек 

оқ), арба доңғалақтарын байланыстырып тұратын арқау ағаш (білік 

ағаш>6елағаш), үй төбесінің арқауы – бәрі де бел (біл, білік), білек 

сөздерінің қатысуымен аталады.

Білік сөзін және бір жерде кездестіретін тәріздіміз. Өткен ғасырда 

В.В.Радлов жинап бастырған қазақ текстерінің ішінде «аяғына бұғау, 

қолына білекшін қойып, зынданға бырақты» деген сөйлемді оқимыз. 

Мұндағы  білекшін  сөзі  де,  біздіңше,  тұтқынның  қолын  артына 

қайырып байлау үшін көлденең қойылатын ағашты білдіретін тәрізді. 

Өйткені егер бұл сөз білек (қолдың білегі) дегеннен жасалған болса, 

оның тіркесіндегі етістік қойып делінбес еді, салып, кигізіп болар еді. 

Бұл жорамалымызға және бір дәлел XIII ғасырдың түркі-араб сөздігін 

зерттеген голланд ғалымы Т.Хоутсма мұндағы білік сөзін «тек қана 

беліне  қыстырып  жүретін  құрал»  деп  табады  (Құрышжанов,  97). 

Сірә, ғалым білік сөзінің түптөркінінде «бел» (пояс) мағынасы барын 

сезіп, сол мағынадан шығарып топшыласа керек. Мүмкін, жоғарғы 

білекшін (білікшін) «кішкене білік» (Хоутсма айтқан белге қыстырып 

жүретін  сойыл  тәрізді  қару)  дегенді  білдіретін  болар.  Бірақ  бұл 

айтқандарымыздың бәрі жорамалымыз ғана, әрі қарай іздестіре түсу 

қажет.

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: