Ббк 84 Қаз 7-5 с 12 Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов с 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет
жүктеу/скачать 2,54 Mb.
|
Хализев В. Теория литературы на казахском языке
- Бұл бет үшін навигация:
- Слезы сии
| §3. РЕМИНИСЦЕНЦИЯ
Осы терминмен көркем мәтін бойында ұшырысатын бұрынғы әдеби фактілерге: жеке туындылар мен олардың топтастығын еске түсіретін "сілтемелер" таңбаланады. Басқаша айтар болсақ, реминисценция дегеніміз – бұл әдебиеттегі әдебиет образы. Реминисценцияның ең көп тарған формасы –нақты және дәлді емес; "тырнақшаға алынған" немесе айқын емес, астар мәтіндік аяда қалған дәйек сөз. Реминисценция не туынды тініне саналы және мақсатты түрде, не болмаса автор еркінен тыс еріксіздікпен ("әдеби еске түсіруді") енгізеді. Ахматованың "Белая стая" кітабын ашатын 1915 жылғы өлеңіндегі (ширек ғасырдан кейін Л.К. Чуковскийдің куәлік етуінше А.А. Ахматова осы өлеңін өзінің ең үздік өлеңі санады) "қайыршылар" сөзі айқын емес, әзер аңғарылатын реминисценцияға жатады: Думали: нищие мы, нету у нас ничего, А как стали одно за другим терять, Так, что сделался каждый день Поминальным днем, Начали песни слагать О великой щедрости Божьей Да о нашем бывшем богатстве. Лирикадағы басымдыққа ие "я" и "ты" (оның ішінде ахматовалық та) орынына қолданылған көптік мағынадағы "мы", "у нас", "наше" тірек есімдіктерімен тіркескен "нищий" және "бывшее богатство" сөздері тарихи мәнге ие болып, ал, барша өлең жолы – түгелдей көсем сөздік арнадағы азаматтық үн қатым болып табылады. Мәңгілік тақырып орыс сіңірі шығушылық ұғымымен ассоциациялау туындайды. Дәйек сөз түріндегі реминисценция бейавторлық сөздің өзіне тән түр ерекшелігін танытады. Олар не қаламгердің алдындағыны қабылдап және құптап соңынан еруінен танылады, не болмаса, керісінше, өзінен бұрын өмірге келген мәтінмен дауласып, әрі оны пародиялайды: "...дәйек сөздеудің түрліншелігі және өте жиі ұшырасатына "үндердің" ұқсаспауына қарамай, ондай конмәтін бөгде сөздің тасасындағы (онымен келісетін немесе келіспейтін) автор үнін естуімізге мүмкіндік береді"[642]. Сонымен бірге реминисценциялау аясы дәйек сөздеу ауқымына қарағанда біршама кең. Реминисценцияға кейбірде өз туындыгерінің бағалаулықшылық сипатындағы туындыны жай ғана атап өтушілкте жатады. Осылайша, М. де Сервантес романының бірінші бөлімінің алтыншы тарауында дін иесі мен шаштараз Дон Кихот оқыған кітаптарды парақтай отырып, олардың бір бөлігін отқа жағу үшін әдебиеттегі образдар (сал-серілік романдарға тән) толықтай дәйек сөзсіз туындайды деп әңгіме етеді. Сөздік көркем туындының мәтіндерінің жекелеген буыны болып табылатын реминисценция біртектес сюжет ауысып алу, персонаждарды енгізу, бұрынғы туындыларға еліктеу, сондай-ақ, өзге тілдегі туындылардың назиргөйлікпен пайдаланылуы орыс классикалық поэзиясының бастау көзінде тұрған В.А. Жуковскийдің өлеңдері мен балладалары. Өздік әдеби реминисценцияға басқа өнер түрлеріндегі реалды бар нәрсенің негіз болуы (В. Гюго "Париж Құдай анасының ғибадатханасы" романындағы готикалық сұңғат өнерінің ғажайып ескерткіші немесе А.С. Пушкиннің шағын трагедияларындағы моцарттық "Реквием"), сонымен бірге қаламгер қиялынан туындаған ( бейнелеу өнері мен муызыкалық туындыгерлікті кеңінен қарпып "суреттейтін" Н.В. Гогольдің ("Портрет" немесе Т. Манның "Доктор Фаустусы"). Көркем реминисценция XX ғ. әдебиетінде де кеңінен қолданыс тапты. А. Блоктың Итальядың өлеңдерінде" қыл қалам турасында аз айтылмайды, оның "Кармен" циклінің негізінде музыкалық образ жатыр; О.Э. Мандельштамның шығармашылығын оның көне жәдіргерлік мотивіне табандылықпен бет бұруынсыз елестете алмаймыз: "Я с Музой зодчего беседую опять..." ("Адмиралтейство" өлеңнің нобайлық нұсқасы). Д.С. Лихачевтың айтуынша, А.А. Ахматованың "Қаһармасыз поэмасы" "өн бойын әдеби, әртістік, театралдық (оның ішінде, балеттік), сұңғаттық және декоративті-бейнелеу өнерінің ассоциациялары мен реминисценциялар жайлаған туындылардың қатарынан жатады"[643]. Реминисценция әдеби туындының мазмұндық формасының бір буынын құрайды. Олар қаламгерлер шығармашылығының мәдени-көркем және жанрлық-стилистикасының проблематикасын, өзінің алдындағы өнер құбылыстарына, ең алдымен, сөз өнеріндегі көркем-образдық үн қосушылықтағы, қажет етушілігін жүзеге асырады. Әдеби фактілерді байыптау мен бағалауды таныта отырып, реминисценция кейбірде көркем мәтіндердің әлеміне бас-көктеп енетін сыни-эссеистика сыңайдағы әдеби-сыни ой-толғауға айналады, оның айқын танылуы Пушкиннің "Евгений Онегині" (мысалға, ода мен элегия туралы пікір айту), Достоевскийдің "Бейшаралары" (Макар Девушкин, қаламгер ойын таныту үшін пушкиндік "Станса қараушысы" турасында тамсана, гогольдік "Шинель" турасында тіксіне сөз етеді), М.И. Цветаеваның және Б.Л. Пастернактың Александр Блока арнаған өлеңдер топтамасы. Реминисценция түрлі елдер мен дәуірлердің көркем сөзө өнерінде терең мәнді болып келеді. Осылайша, орыс әдебиетінің туындыларында (тек ежелгісі ғана емес, Жаңа уақытта да) канонданған христиандық мәтіндерге тікелей және жанама сілтеме жасаушылықтың саны жоқ[644]. Қаламгерлердің өзіне дейінге әдебиетке бет бұруы әр қилы. А. Дантенің "Құдіретті комедиясына", Сервантестің "Дон Кихотына", Шекспирдің "Гамлетіне", Пушкиннің "Мыс салт атысына", Гогольдің "Өлі жандарына", на творения Л.Н. Толстой, Ф.М. Достоевский, А.П. Чеховтардың туындыларына толассыз үн қосушылық жалғасуда. Қаламгерлер шығармашылығында, оның ішінде, ірі, төлтума түрлі бастау көздерден нәр алған реминисценция аса молынан кезігеді. Осылайша, Пушкин шығармаларында: оның лирикасы, поэмаларында, "Евгений Онегин", "Белкиннің хикаяттарында" әрі отандық әдебиетке, әрі батыс еуропалық, әрі ақын заманының әдебиетіне қатысты (көбіне айқын емес) сілтемелер шегіне жете орын алған. Онда Данте, Шекспир, Байрон, Державин қайыра тірліп; К.Н. Батюшков, В.А. Жуковский, Е.А. Баратынский, П.А. Вяземский және басқалары ұшырасады. Шексіз де, сан алуан пушкиндік реминисценцияларда ақын ізгілікпен қабылдаған алдыңғы буындар мен замандастарының өнерлері және олармен пікір таласқа түсушілік пен кейігклассикалық және сентименталды-романтикалық стереотиптерді, штамптарды, клишелерді келекелеу сезіледі. "Станса қараушысы" хикаятына назар аударайық, онда Пушкин мүләйімдікпен тәжірибесіз провинциалдық әдебиетші Иван Петрович Белкин тарапынан ой толғайды. Міне, әңгімеші зарға толы, көз жасты көлдетушілікпен ілесе жүретін Самсон Выриннің өзінің жалғыз қызынан йарылып қалғандығы туралы әңгімесін тыңдап болды. ары қарай оқығанда (реминисценттік сөз қолданыстарын курсивпен беріп отырамыз): "Слезы сии отчасти возбуждены были пуншем, коего вытянул он пять стаканов в продолжении своего повествования; но, как бы то ни было, они сильно тронули мое сердце. С ним расставшись, долго не мог я забыть старого смотрителя, долго думал я о бедной Думе...". (Еске саламыз: Выриннің әңгімесінен айқын аңғарылатыны Дуня – тіптен "бақытсыз" емес: байлық пен барлықтың ортасында шалқып, өзі де сүйетін, өзінде сүйетін Минскиймен тұрып жатыр.) Бұл арада өзіне назар аудартатыны бір сентименталдық хикаяттан екіншісіне ауысып жүретін туындаушы мотив (кезекті қайғылы, сезімді селт еткізер оқиғамен молықтырған әңгімеші саяхатшы, жол үстінде ол туралы "ұзақ" ойға шомады), және де Белкиннің әдеби бейкүна санасын сипатаушы лексиканың стилистикалық сәйкеспеушілігі ("слезы сии" және сентименталдық стереотип "сильно тронули мое сердце"), және осы ежегейлікке байланысты әңгімешінің шарасыз міңгірлеушілігі (как бы то ни было, он сердечно тронут), сондай-ақ, ең бастысы Дуняға қатысты штамптанған эпитет "бейшара" (Пушкиннің замандастары тек қана карамзиндік шарасыз Лизаны еске алып қойған жоқ, бірақ оның артынан ерген "бақытсыз" Маша, Маргарита және т.б.). Тап осындай "кеңкелес" Белкин-әдебиетшіге Пушкин мүләйімдене күліп, хикаяттың соңғы эпизодында: "Шөп қорадан (мен бірінші рет бейшара Дуняны алғаш аймалаған) семіз әйел шығып" қарауылшының өлгенін мәлімдеді. Бір-біріне жуықтас стилистикалық полярлық сөз тіркесімдері "бедная Дуня" мен "толстая баба" өте қызғылықты. Белкиндік циклдағы мысалға алынған эпизодта (бұндай мысалдардың санын өсіре түсуге болады) ойындық, қылжақтық-пародиялық сипаттағы реминисценцияға пушкиндік ыңғайлық айқын аңғарылады. Тамаша факті: Пушкин 1830 ж. Болдиннен оралған соң, П.А. Плетневқа Баратынский белкиндік хикаяттарды оқу барысында, "күледі және басын селкілдетеді" деп мәлімдеді[645]. Біздіңше, бұл күлкіні реминисценция тудырып отыр. Реминисценция кейігпушкиндік әдебиетке де тән. Осылайша, Достоевскийдің туындыларында Гогольдің шығармашылығына айқын және жасырын көптеген сілтемлер ұшырасады. Бірақ та, көптеген орыс қаламгерлері табанды түрде Пушкин мен оның мәтіндеріне бет бұрды. Ұлы ақынның лирикалық өлең туындыгерлігі "Евгений Онегин", "Мыс салтатты", "Капитан қызы" өзіндік, егер осылай сөз айшықтайтын болсақ, реминисцентік тарихқа ие. Пушкин туындыгерлігі ең алдымен қаламгердің өзі өнердің жоғарғы үлгісі деп ұғынған, кейде фамильярлық өңін айналдырудың себебі болып та табылады. "Жақсы!" поэмасының Милюков пен Кускованың саяси әңгімесіне арналаған тарауында В. Маяковский Татьянаны оның күтушісімен әңгімесін пародиялайды. И.А. Бродский адамдардың адамға, әлемге, махаббатқа деген өшпенді көзқарасын айшықтау үшін "Сен сізді сүйгенмін..." ("Я вас любил...") өлеңін шұғыл өзгеріске: Я вас любил. Любовь еще (возможно, что просто боль) сверлит мои мозги. Все разлетелось к черту на куски. Я застрелиться пробовал, но сложно с оружием. <...> Ар қарай (осындағы "Мария Стюартқа жиырма сонет" циклінің алтыншы өлеңінде): Я вас любил так сильно, безнадежно, как дай вам Бог другими - но не даст! Соңғы екі жүз жылда дәстүрлі "бір үнділіктен", жанрлық-стильдік норма, ереже, канондардан бостан болған реминисценция үлкен мәнділікке ие болды. И.Ю. Подгаецкая: "XIX ғасырдың поэзиясы "өз" және "өзге" кездестетін жерден басталып, проблема болып ұғынылады"[646]. Бұған қосарымыз: әдеби реминисценция тек қана XIX ғасырдың емес, сондай-ақ, XX ғасырдың поэзиясы мен прозасындағы "өз" және "өзгені" талқыға салудан танылады. Бізге жақын дәуірлер түрлінше шамада реминисценті болып келеді. Әдеби фактілерге сілтемешілік В.А. Жуковский туындыларының бөлінбес, оның үстіне үстемдікке ие компоненті болып табылады. А.С. Пушкинде, А.А. Ахматовада, О.Э. Мандельштамда реминисценция мол және әр қилы. Бірақ та олар Л.Н. Толстойда, А.А. Фетте, С.А. Есенинде, М.М Пришвинде, А.И. Солженицынде сонша маңызға ие емес: болмысқа осындай жолмен қол жеткізген сөз зергерлері көбіне әдебиет пен өнер әлемінен жырақтап қалады. XIX-XX жүз жылдықтардың әдеби шығармашылығының ішкі нормасы ондағы реминисценцияның белсене ұшырасуы болып табылады. Қаламгерлер мен олардың туындыларының өзіне дейінгілер мен замандастарының тәжірибелерінен жырақтануы оның шектеулілігі мен тар ауқымдылығын танытады. Бірақ та, көркем феномендердің, мүдделердің, проблемалардың өзіндік әлеміндегі әдебиеттің тұйықталуымен селбескен гипертрофирленген, өздік жетелеуші реминисцентік мәдениет үшін, тіпті өнердің өзі үшін қолайлы емес. Осы ой ғасыр басындағы австрия қаламгері Р. Музильдің "Қасиетсыз адам" романында көрініс тапты. Бұнда автор, өзінің сөзі бойынша, "өздерін тұса құрылған реминисценциялардан тұратындығын еш сезінбейтін адамдарды көрсетуді" алдына мақсат етіп қойды[647]. М.М. Пришвиннің бұл қалыпты тұтастай "засмысленность" деп атайды, сондықтан, ол біржақты және де тіптен адамның (оның ішінде суреткердің) тіріг өмірден аулақ жатқан бөгде ойлар мен сөздерге енуі зиянды деген бірқатар ирониялық ой түйіндеулері осыған ұқсайды. "Кітаби мәдениетке" және "дәйек сөздік принципіне" сенімсіздік таныту Блок поэзиясында бірнеше мәрте көрініс тапты. Блоктағы дәйек сөз "өз бойында бір мезетте "мәдениет уының" қоры мен Vita nuova асқақ пафосын сыйғызады"[648]. Әдеби туындының реминисцентік қатпары өзінің өте зор маңыздылығына қарамай, өзін абсолюттендіруді керек етпейді, , шынайы көркем туынды қажет кезінде тек қана өзінің алындағы әдебиетпен ғана емес, сонымен бірге, "көркемдіктен тысқары" реалдықпен тікелей байланысқа түсетін қаламгер шығармашылығының әлдебір үздіксіз орталығы ретінде қарастырылады. Біздің жүз жылдығымыздағы орыс философ-мәдениеттанушыларының бірінің тамаша пікірінде: Пушкин үні орыстық (Жуковский болып) және әлем әдебиетіндегі (антика, Гораций, Шекспир, Байрон болып) шабыттанды "бірақ та, әлі, бәлкім, отқа оранған кремль, снегами и битвами 1812 жылдың қары мен шайқастары,әрі орыс халқының тағдыры және де <...> орыс ауылы мен күтуші әжелері болып келуі де ықтимал"[649]. А.А. Ахматованың шығармашылығы турасындағы сыни сарындағы Н.С. Гумилевтың сөзін келтірейік: "Тас керең <...> әдебиеттанушы ғалымдар тіптен түсінбейді, оқыған кездерінде ақын қанға өгіп жатқан жерден Парнас пен Леконт де Лиляны көреді <...> Оның алапат күйдіріп жандырған махаббаты леконт-де-лилевшілдік түрінде беріледі <...> Неге барша әдебиет тарихы осындай мәнерде түзілеген?"[650]. жүктеу/скачать 2,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|