Бегалиева А.Қ
жүктеу/скачать 0,81 Mb.
|
Бегалиева Қазақстан тарихы оқу құралы-(2020) (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы
| Бақылау сұрақтары:
Хақназар хандық құрған кезде Қазақ хандығының сыртқы жағдайын- дағы ірі тарихи оқиғалар қандай болды? Қазақ жүздерін кім басқарды? Қазақ қоғамында құлдар болды ма? «Салқам Жәңгір» деп қай ханды атаған? 100
3. Жаңа замандағы қазақ елінің тарихы ■ Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығыЖәңгірдің баласы Тәуке хан (1680-1718) тұсында Қазақ хан- дығы нығайды. «Әз Тәуке», яғни «адамзаттың данасы» деген атқа ие болды. Хандық билікті күшейтуге бағытталған реформалар жүргізді. Қазақ жеріне орыс елшілігін бастап келген М. Тевкелев 1748 жылы жазған құжатта: «Тәуке хан өте ақылгөй кісі болған, оны қырғыздар (қазақтар) үлкен құрметпен еске алады», – деп көрсетеді. Халық зердесінде Тәуке заманы Қазақ хандығының ең бір өркендеген, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман», «алтын ғасыр» деп еске алынады. Орыстың белгілі тарихшысы А.И. Левшин Тәукені көне Спартаның ақылгөй заңгері Ликург- пен теңеген. Қазақ руларының бәрі Тәуке билігін мойындамаған. Сондық- тан Тәуке хан бытырап жатқан елдің басын біріктіріп, бір орта- лыққа бағынған мемлекет құруды басты міндеті деп санады. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан дарынды, ақылды адамдарды, билер мен батырларды мемлекетті басқару ісіне тартты. Бұл шаралар нәтижелі болды. Мемлекетті басқару ісіне де үлкен өзгерістер енгізді. Билер кеңесін құрып, оның билік ауқы- мын кеңейтті. Билердің әлеуметтік тегі тек ақсүйек табынан бол- мағанын ескерсек, қарапайым халықты мемлекетті басқару жүйе- сіне тарту Тәуке хан енгізген үлкен бір жаңалығы еді. Билер кеңесі мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын да шешті. Билер шешіміне хан қарсылық көрсетпеді, яғни мемлекет- 101 ■ Қазақстан тарихы тік биліктің басым бөлігі халықтың қолында болды. Тәуке хан- ның тұсында «Билер кеңесінің» құрамына атақты Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке, Досай, Едіге, Сырымбет, Қабек, Даба, Есейхан, Жалған, Ескелді, Сасық би, Байдалы, Тайкелтір, Қоқым сияқты дарынды қайраткерлер енді. Билер кеңесінің билік ауқы- мы зор болған. Бұл органның шешімі негізінде ғана Тәуке хан мемлекеттік мәселелерді шешуге құқықты болған және билер кеңесі қабылдаған заңдар мен шешімдерді жүзеге асырып отыр- ған. Сонымен қатар «Билер кеңесі» хандық билікті шектеу құқы- ғына ие болған. Билер кеңесі соттық билікті де атқарған. Халық- тың дәстүрлі менталитетінде билердің қоғамдағы мәртебесін анықтайтын қағидалар көп сақталған. Бидің үкімі ру, аймақ аты- нан емес, тәуелсіз би атынан шығарылды. Билер кеңесі мерзімді түрде Сырдарияның бойында орналас- қан Әңгірен, Түркістан мен Сайрам жеріне орналасқан Битөбе, Мәртөбеде шақырылған. Жыл сайын Ташкент қаласының маңын- дағы Күлтөбеде үш жүз өкілдерінің басын қосқан жиналысын өткізіп тұрған. Бұл халық арасында «Күлтөбенің басында күнде жиын» деп аталды. Тәуке хан қазақтың жыраулары мен шешендерінің және ше- жірешілерінің басын қосып, қазақтың мақал-мәтел, шежіре, аңыз-жырларын жинаған. Сонымен қатар қазақ халқы арасында бұрыннан қолданылып келген ру-тайпалардың ұрандары мен таңбаларын қайта анықтап белгілеген. Бұл тарихта Орта Азияда өмір сүрген көшпелі хандықтарда болып келген салт еді. Жаңа- дан таққа отырған хан өзіне қарасты тайпалардың таңбасын бел- гілеп беріп отырған. Бұл көшпелі тайпалар арасында хандық өкі- мет билігін күшейтудің дәстүрлі шараларының бірі еді. Тәуке хан өзінен бұрынғы хандар тұсында ішкі тартыс сал- дарынан ыдырай бастаған үш жүздің басын қосты, жеке-жеке ұлыстарды билеген сұлтандардың бөлектенуіне тежеу салып, Қазақ хандығының ішкі бірлігін бекемдеуге барлық шараларды қолданып, оны едәуір күшейтті. Бұл тұста едәуір қырғыз тайпа- лары мен қарақалпақ тайпалары Тәуке ханның қарауында болды. Тәуке қырғыздарды олардың өз биі Қоқым Қарашор арқылы, қарақалпақтарды олардың Сасық биі арқылы басқарып отырған. 102
Жаңа замандағы қазақ елінің тарихы ■ Бұл іс жүзінде жоңғарлардың шабуылынан қорғануды негіз еткен қазақ, қырғыз және қарақалпақ халықтарының әскери-саяси ода- ғы еді. Тәуке ханның аты тарихта «Жеті жарғы» заңдарымен де ты- ғыз байланысты. Ол қазақтың атақты билерімен ақылдаса оты- рып, қазақтың әдет-ғұрып заңдарын, билер сотының тәжірибе- лерін, аса дарындылықпен айтылған түйінді биліктерді жинақ- тап, өзінен бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» сияқты қазақ заңдарын жаңа жағдайға сай өзгертіп, толықтырып, дамыту негізінде «Жеті жарғы» атты заңдар жина- ғын құрастырды. «Жеті жарғы» орыс деректерінде «Тәуке хан заңдары» деген атпен белгілі. Жеті жарғыға әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көз- қарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған. Оларда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық құқығының негізгі қағидаттары мен нормалары баяндалған. Қазақша «жарғы» әділ- дік деген ұғымды білдіреді. Жеті жарғы» – жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Олар: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету. «Жеті жарғыны» қазақ халқы ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып келді. Ал кейбір заңдар Қазан төңкерісіне дейін қолда- нылды. Сонымен бірге «Жеті жарғының» өз кезінде қағазға түсі- рілмегені де белгілі. Кеңестер дәуірінде «Жеті жарғыға» «фео- далдық қатынастардың сарқыншағы» деген сипат тағылып, мүл- де зерттелінбеді. Бізге «Жеті жарғы» орыс ғалымдарының жаз- балары негізінде белгілі. «Жеті жарғы» заңдар жинағы мемлекеттің ішкі жағдайын күшейтуге бағытталды. Осы заң негізінде қазақтың тайпа, ру ба- сыларын жылына бір рет жиналуға міндеттеді. Бұл жиындарда мемлекеттің сыртқы және ішкі жағдайына байланысты мәселелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиынға қару асынып келген аза- маттардың ғана дауыс беру құқықтары болды. Сонымен бірге қару ұстап келген азамат жылына өз байлығының жиырмадан бір 103 ■ Қазақстан тарихы бөлігін салық ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиынға қатысушы әр рудың өз таңбасы болды. Бұл таңбалар құрылтайда мемлекеттік рәміз дәрежесінде бекітілді. Қазақтың негізгі байлығы мал болғандықтан «Жеті жарғы» заңдарына сай әр меншік иесі өз малдарына ен салуға міндеттел- ді. Сонымен қатар әр рудың жайылым жер меншігі қатаң белгі- ленді. «Жеті жарғыда» қылмысты іс-құқық нормаларына үлкен орын бөлінген. Қылмыс ретіне: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зор- лау, соққыға жығу, қорлау, ұрлық істеу және тағы басқалары жат- қан. Кінәлілер жасаған қылмыс деңгейіне сай әртүрлі жазаға ке- сілген. Бұл жинақта «қанға қан» заңы сақталды. Бірақ билер со- тының екі жақ келісуі бойынша жазаны құн төлеумен алмасты- руға мүмкіншілігі болған. Құн төлеу төрт жағдайда рәсімденген. Олар: егер әйелі күйеуін өлтірсе және күйеуінің туыстары оны кешірмеген жағдайда, егер әйел некесіз туған баласын өлтірген жағдайда, жұбайлар арасындағы «көзге шөп салушылық» дәлел- денген жағдайда және «құдайға тіл тигізгені анықталған жағдай- да». Өлім жазасының екі түрі болған: дарға асу және тас лақтыру әрекеттерін қолдану. Жазалаудың ең көп таралған түрі – құн төлеу болған. Қыл- мыскердің және өлген адамның әлеуметтік жағдайына байланыс- ты құн мөлшері өзгеріп отырған. Мысалы, өлген ер адамның құны 1000 қой болса, әйел адамның құны 500 қой болған. Ал өлген адамның әлеуметтік жағдайы ақсүйек болса құн мөлшері жеті есе өскен, яғни сұлтан немесе қожа тұқымынан өлтірілген- дерге жеті адамның құнын төлеген. «Сұлтан» немесе «қожаға» тіл тигізгені үшін 9 мал, қол жұмсағаны үшін 27 мал төленетін болды. Құлдың құны бүркіттің немесе тазы иттің құнымен теңес- кен. Дене мүшелеріне зақым келтірген қылмыскер де белгілі мөл- шерде құн төлеген. Атап айтқанда, бас бармақ – 100 қой, шына- шақ 20 қой болған. Ұрлық жасалған кезде ұрланған заттың құны иесіне «үш тоғыз» етіп қайтарылған. Мысалы, ұрланған 100 түйе 300 жылқыға немесе 1000 қойға теңелген. Бұл баптардан біз «Жеті жарғыға» сай қылмыс істеген әр әлеуметтік таптың құқық- тары заңдастырылғанын көреміз. 104 3. Жаңа замандағы қазақ елінің тарихы ■ «Жеті жарғы» бойынша өлім жазасы мен құн төлеуден басқа жазалар да қолданылған. Мысалы, әкесіне қол жұмсаған ұл бала- ны қара сиырға теріс отырғызып масқаралаған. Ата-анасына да- уысын көтерген қыз баланың жазасын шешесі шешкен. Күйеуін өлтірген екіқабат әйел елден қуылса, христиан дінін қабылдаған адамның мал-мүлкі тәркіленген. Құдайға тіл тигізгендігі жеті адамның куәлігі арқылы анықталған адам таспен атып өлтірілген. Мал мен мүлікті ұрлау да ауыр қылмыс болып табылды. Егер ұрыны ұрлық үстінде өлтірсе, онда құн төленбейтін болған. Ұстап алған ұрыны дүре соғып жазалауға, сотсыз-ақ рұқсат етіл- ген. Сөйтіп, ұры қатаң қылмыс жазасына тартылды, ұрлап алға- нын қайтаруға және «тоғыз» айыбын тартуға міндетті болды, яғни ұрланған бір мал үшін тоғыз мал беруге тиіс еді. Соттау құқығы тек ханның, билер мен рубасыларының қо- лында болған. Қылмысты істі шешкені үшін билерге ақы төлен- ген. Атап айтқанда, өтелетін есенің оннан бір бөлігі тиіселі бол- ған. Сұлтандар қылмысты болған жағдайда, олардың істерін тек хан қарап, жазалаған. Қылмыстық іске 13 жастан бастап тартыл- ған. Есі дұрыс емес адамдар жауапқа тартылмаған. Тәуке ханның сыртқы саясаты көрші елдермен тату көршілік байланыс орнатуға, олармен экономикалық, сауда-саттық қарым- қатынас жасауға тырысқан бейбіт дипломатиялық саясат болды. Тәуке хан 1687 жылы Бұхар ханы Субханқұлымен Ташкент жө- нінде келіссөз жүргізіп, оны қазақтар иелігінде қалдырды. Бұхар хандығымен сауданы дамытуға күш салды. Нәтижесінде Қазақ мемлекеті мен Бұхар хандығы арасында бейбіт қарым-қатынас орнап, Бұхар саудагерлері қазақ жеріне кіріп, сауда жасауға мүм- кіндік алған. Қазақ жерінде Бұхар көпестерін тонауға қарсы Тәуке хан арнайы жарлық шығарып, ендігі жерде тонаушылар қатаң жазаланып отыратын болған. Бұхар басшыларының тара- пынан жоңғарларға қарсы соғыста қазақтарға көмек көрсетіл- меді. Бұл мемлекетпен байланыс тек сауда қатынастарының жан- дануымен шектелді. Орыс деректерінде Тәукені тек қазақтардың ғана емес, қара- қалпақтардың да ханы деп жазады. Олар жыл сайын қазақтарға салық төлеп, өз одақтастарымен бірігіп, соғыс қимылдарына қатысып отырған. Бұл туралы орыс деректерінде былай делінген: 105 ■ Қазақстан тарихы «Арыстың оң жағасындағы құмды жол арқылы Ақсу тастарына дейін жарты күн, осы тастар арқылы қарақалпақтарға жол тү- седі… Түркістаннан Сыр өзенінің төменгі ағысы арқылы үш күн- дік жолда Үзкент қаласы, сол қалаға 1683 жылы Тәуке хан қара- қалпақтардан салық жинауға түсті. Олар егін егіп, қазақтармен қатынаста өмір сүреді. Үзкенттен төмен Сырдың екі жағалауында да қарақалпақтар көшіп жүреді. Қалалары көп емес. Әскери істері қазақтармен ортақ. Олардың билеушілері – Табұршық сұлтан». Қарақалпақтар Тәуке ханға бағынышты болған, оларды ол Сасық би арқылы басқарған. Тәуке хан билік құрған жылдары Ресеймен қарым-қатынас жанданды. Осы жылдары шегара аудандарындағы орыс бекініс- тері мен қазақ ауылдары арасындағы қақтығыс шиеленіседі. Осындай келеңсіз әрекеттерді бейбіт жолмен шешу үшін Тәуке хан 1687 жылы Тобыл қаласына Тәшім батыр бастаған елшілік жібереді. Бұл елшілік сауда қатынастарын жандандыруды да мақ- сат етеді. Сөйтіп, Тәуке хан Ресеймен дипломатиялық және сауда байланыстарын орнатты. 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке хан Ресейге бес елшілік жібереді. 1694 жылы хан ордасында орыс елшілері Скибин мен Трощинді қабылдаған. Сөйтсе де, орыс-қа- зақ қарым-қатынастары XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасыр- дың басында барынша шиеленіседі. Өйткені осы жылдары Ресей мен Жоңғар мемлекеттері жақындасады. Қазақ мемлекетінің кү- шейгенін байқаған орыстар жоңғарлармен жақындасып, оларды қазақтарға қарсы қою саясатын жүргізеді. Тәуке хан билік құрған жылдары қазақ мемлекеті мен жоң- ғарлар арасындағы қарым-қатынас тұрақсыз болды. Тек 1653- 1670 жылдар аралығында жоңғарлардың қазақ жеріне шапқын- шылығы біршама тыйылды. Өйткені 1653 жылы Жонғар ханды- ғының негізін салған Батыр қонтайшы қайтыс болғаннан кейін оның мұрагерлері таққа таласумен болды. 1670 жылы билікке келген Ғалдан-Бошокту қонтайшының тұсында оңтүстік Қазақстан- ға шапқыншылықтар жиіледі. Ол 1681 жылы Шудан өтіп, Сайрам қаласын басып алуға әрекет жасады. 1684 жылғы жоңғарлардың Сайрамға шабуылы нәтижелі болды. Жоңғар хандығының террито- риясына қытайлар тарапынан шапқыншылық басталғандықтан, олар Сайрамнан бас тартты. Қайтарында жоңғарлар қаланы тонап, қала халқының басым бөлігін тұтқынға айдап әкетті. 106 3. Жаңа замандағы қазақ елінің тарихы ■ 1697-1727 жылдар аралығында жоңғарлар мемлекетін бас- қарған Цеван-Рабдан тұсында қазақ-жоңғар қарым-қатынастары барынша шиеленісті. Осыған байланысты 1710 жылы Қарақұмда Тәуке ханның бастамасымен қазақ жүздерінің біріккен жиналы- сы болды. Жиналыс нәтижесінде қазақтар жоңғарларға қарсылық көрсетуге шешім қабылданды. 1713-1714, 1717 жылдардағы жоң- ғарлардың шапқыншылықтары қазақтар үшін ауыр болды. Осы қиын жылдары Тәуке ханның қолбасшылық, реформаторлық, ба- тырлық қасиеттері айқын көрінді. Тәуке хан Шыңғыс хан құрған әскери басқару жүйесін қайта жаңғыртты. Әскерді қатаң басқа- руға үлкен мән берілді. Әскерде басшылық ету онбасы, жүзбасы, мыңбасы болып тағайындалды. Мыңбасыны Тәуке ханның ұсы- нысымен Билер кеңесі аса ерлік көрсеткен батырлардан тағайын- дады. Бас қолбасшы Тәуке ханның өзі болды. Әскер саны соғыс жылдарында 80 мыңға жеткенімен, бейбіт кезеңде хан ордасында тұрақты сарбаздардың саны 1000-нан аспады. Соғыс жылдары әскерді қару-жарақпен, көлікпен әр ру басылары қамтамасыз етіп отырған. Бұл мәселе де Тәуке қабылдаған тәртіп негізінде жүзеге асырылған. Жауынгерлердің алдын ала соғыс өнерінің түр-түрі- нен дайындықтан өтуі хан жарлығы негізінде міндетті болған. Бұл әскерлердің соғысу қабілетін күшейткен. Сонымен бірге хан жарлығымен шегара аудандарында әр 5-7 шақырым аралықта әс- кери мұнаралар тұрғызылды. Жоңғарлар шабуылы басталған сәт- те мұнаралардағы тұрақты жауынгерлер от жағып, келесі мұна- раға жау шабуылы басталғаны туралы хабар беріп отырды. Бұл стратегиялық тактика негізінде жау шабуылын 100 шақырым жерден көріп, ұтымды қарсылық алдын ала ұйымдастырылды. Қорыта айтқанда, Тәуке хан өзі билік еткен жылдары ішкі және сыртқы саясатты сәтті жүргізгенімен, ол ХVІІ ғ. аяғы мен ХVІІІ ғ. басында Қазақ хандығындағы саяси жағдайды бір қалып- ты ұстады. Қазақ хандығында тәртіп сақтау және мемлекеттік құ- рылыстың негізгі қағидаттарын анықтаған «Жеті жарғы» заңдар жинағын шығарды. Жалпы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ға- сырдың басында хан билігі нығайды. жүктеу/скачать 0,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|