Б.Ғ. НҰҒман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев
ІІ-бөлім. Көшпелі тәсіл немесе көшпелі қоғам эволюциясы
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
|
ІІ-бөлім. Көшпелі тәсіл немесе көшпелі қоғам эволюциясы Қазақ мәдениеті қалыптасуының бастапқы кезеңі біздің эрамызға дейінгі 3-2 мыңжылдықтың шебіне шығады. Тарихи ғылымдағы ежелгі фазаны архео-логиялық ескерткіштердің орны бойынша ажыратады: Днепр мен Волга ара-сында қалыптасқан Срубная мәдениет; Енисей пен батыс Монғолияда - Афанасьев мәдениеті; Сібірдің, Қазақстанның және Орта Азияның оңтүстігінде - Андронов мәдениеті ресімделді, оларда мал шаруашылығын экономикалық бағдарланған мамандандыру болады. Шаруашылықтың мал шаруашылығы жүйесінің айқын болатыны соншалықты, оның өзгеше типі қарастырылатын аймақта б.э. ХХ ғ. дейін болды. Көшпелі тәсілдің немесе номадтық феноменінің оның бірегейлігінен, арнайыландырылғандығынан ғана емес, сонымен бірге оның әлемнің барлық бөліктерінен кеңінен таралғандығынан тұрады. Біздің бағытымыз еуразия далаларының номадтық типінің эволюциясы мәселелерін көтереді. Тарихи әдебиетте «номадтар» терминіне байланысты ғалымдар әр түрлі мағынаны береді. Бағалар әр түрлі себептермен тудырылатын болатындықтан (ғалымдар еуразия далаларының аймақтарын ғана емес, сонымен бірге әлемнің басқа континенттерін), сипаттамаларды берудің өзі алуан түрлі сипатта болады. Термин мағынасының молдығына қарамастан, бізді түркі әлемінің масшта-бында қазақ халқының тарихына қатысты болған аймақ аса қызықтырады. Еуразия даласында көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы бір мезгіл-де болды және уақытта бірнеше мыңжылдықты алды. Оның басталуы б.э. дейінгі 6-5 мыңға тіреледі. Алайда, зерттеушілердің пайымдауы бойынша б.э. дейінгі ІІІ және тіпті ІІ мыңжылдықтағы мал өсірушілер нағыз көшпенділер болған жоқ деген басқа пікір де бар. «Дала қоласы» мәдениетінде (б.э. дейінгі 3-1 мыңж.) - олардың барлығының шаруашылығы кешенді, мал шаруашылық-тык-егіншіліктік немесе егіншіліктік-мал шаруашылықтық болып табылды. Ғылыми әлемде көшпелі мал шаруашылығының пайда болуына байланысты теориялар немесе тұжырымдамалар жеткілікті түрде әр түрлі. Біреулері мал шаруашылығының пайда болуын аң аулаудан шығарады. Екіншілері мал шаруашылығы мен егіншіліктің бір-біріне тәуелсіз пайда болуы мүмкін деп айтады, бірақ олар да мал шаруашылығын аң аулаудан шығарған. Кейбір ғалымдар аридизациямен байланысты, климаттық өзгерістерге үлкен мән береді. Кеңес әдебиетінде көшпелі мал шаруашылығына өтуді мал басының өсуімен және оларды асырау қиындығымен байланыстырды, яғни бірінші кезекте мал шаруашылығында мүдделі адамдар топтары, егіншілікті қолдануды тоқтатты да, номадтарға айналды. Осы кезге дейін ұсынылған, көшпелі мал шаруашылығының пайда болуын түсіндіруге ұмтылған теориялар жоққа шығармайды, керісінше бір-бірін толықтырады. Ескерту: Номадтардың ұлы жетістіктерінің санына көшпенді өркениет-тің шығу тегінде орасан роль атқарған, жылқының домистикациясын жатқызу керек. Жылқы көшпенділердің шаруашылықтық-мәдени жүйесін қалыптастыруда баға жетпес маңыздылықты иеленді. Ол коммуникацияның, соның ішінде әскери істе басты құралдардың бірі болып табылды. Ботай энеолитикалық қонысында археологтар жылқылардың 99%-тен астам мүрде-лерін тапты. Ғалымдар мұқият талдаған соң оның үй жағдайларына бейім-делгендігін көрсетті. Бұл олжа «жылқы өсіру мәдениеті» деп аталатын мәдениетті қалыптастыруда көрініс тапты (неолит-энеолит дәуірінде). Өндірістің экономикалық стратегиясы ретінде мал шаруашылығының аридтік аймақтарда дамуында жылқы аса қолайлы болды. Сондықтан, жылқының жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|