Б.Ғ. НҰҒман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев

тікелей куәгері және белсенді қатысушысы болады. Ш.Уәлиханов 
материалдары бойынша ол Алтайдан Каспийге дейін, Сібір тайгасынан 
Қызылқұм құмдарына дейін жүріп өткен. Ол Қазақстанның барлық 
бұрыштарының тек географиялық және климаттық сипаттамасын беріп қана 
қоймай, қала және ауыл тұрғындарының шаруашылық тұрмыс-салтын да 
көрсетеді. Асан Қайғы Жер-Ұйық Құдай берген елін мекендейтін идеалды 
адамдар бірлестігі туралы ілім қалыптастырды. Бұл пікірдің философиялық 
негізі Жер-Ұйық адамдар өздігінен рухани жетілу және әділетті қоғам құру 
жолына тұруға шешім қабылдаған өлке түрінде ұсынылатындығында.
Этникалық тарихтың даналы жалпылануы Асан Қайғының Жәнібекпен 
(Қазақ хандығының негізін салушы) әңгімеснде нақты бейнеленеді. Жәнібек 
хан өзінің кеңесшісі Асан Қайғыға осы өлке туралы пікірін айтуға ұсынды.
Асан Қайғы былай деп жауап берді: 
- Бұл жерде Шу жағаларында барлық арна бойымен қалың қамыстың 
ішінде жолбарыстар жүреді. Мұнда ерлер пышақтары қынаптарында қалып, 
өздері жұмыс аттарына ұқсайды. Мұнда әйелдер бөтен болып, балалар 
аурулардан өртенбейді.
Данышпанды тындап, Жәнібек хан былай деді: 
- Сенің алғашқы сөздерің маған түсінікті... Төтеп беру үшін біз бірлікті 
сақтауымыз керек. Мемлекетті көтеру үшін еңбек етіп, ортақ арбамызды алға 
тартуымыз керек. Бірақ, данышпан, маған түсіндірші, неге әйелдеріміз бөтен 
болып, балаларымыз аурулардан өртенбейді? 
Асан Қайғы жауап берді: 
- Патшам, ізетті хан, әйелдер бөтен болады, өйткені олардың алдында 
болашақта жаңа біртұтас халық туу міндеті тұр, ал біз әкелері бұрынғы арғын 
және ноғай, қыпшақ және найман болып қаламыз. Туылған балалар бізді 
аурулар сияқты өртеп бара жатқан қасірет пен жанжалдардан азап шекпейді.
Түркі-моңғол дәстүрлерінің этникалық тұтастығы өз позицияларын 
бірте-бірте жоғалта бастады, келесі соққы жаңа процесс басталуын білдірді. 
Куәгерлер жәнді болмысты байқай алмайтын еді, өйткені олардың зерделеу 
объектісі – адам қолынан жасалған, олар не сақталады, не бұзылады. Асан 
Қайғы, дәуір тарихшысы мен философы ретінде, ғасырларға көз тастаған. 
Жолын анықтай отыра, сана сезім мазмұнының негіні орнатты.
Өзінің 
этникалық 
тұтастығының 
түсінігін 
халық 
эпостық 
шығармаларында бейнелеген. Ш.Уәлиханов тарихнамада этнография және 
ауыз әдебиет деректерінің мағынасын алғашқылардың бірі болып бағалады: 
«Қазақтар поэзиясы, өз қоғамының өмірінің, түсініктерінің және 
қатынастарының сенімді көзі ретінде, аса қызықты және оның көптеген 
қызық жақтары баршылық... барлық осы дастандар, әдет-ғұрыптармен, 
мақал-мәтелдермен, халық құқықтары кодексімен бірге, халықтың өткен 
тарихи және рухани өмірінің толық көрінісін құрап, бізге белгілі тарихи 
деректерді толықтыру және олардың шығу тегін анықтау мүмкіндігін 
береді». Өзінің шығу тегінің, тарихының көп кезеңдерін қазақ халқы 
көптеген апсана, аңыздарда жаңғыртады. Аңыздарды талдау және екінші 
жағынан - өз халқының ішкі рулық құрылымын өзіндік бақылау негізінде 

Ш.Уәлиханов Алаш, қазақтардың аңызға айналған ру басшысы ретінде 
негіздеу жорамалдарын жоққа шығармайды деп болжаған. Өйткені көшпелі 
халықтарда адамдардың жердегі патшалығы патша, қаған, хан, яғни өздерінің 
ру басшысы тұлғасымен ғана шартталады. Осыған сәйкес, қазақтар 
сәлемдескенде бір-біріне: «Ей, Тәңір астындағы дала қазағы» дегенде, оның 
шығу тегі туралы мағыналы мәні болған. Орысша аудармада Ш.Уәлиханов 
былай деп белгіледі: «Поднебесные люди» немесе «Люди Небесного 
происхождения». Шебани-намэден жорамалдаса, қазақ атының мағынасы ол 
уақытта құрметті болатын және рухтың көтеріңкілігін білдіретін. Бұл 
тарихтық сипаттамада байқалмаған бөлшек, шын мәнінде «қазақ сөзінің 
тарихының жолын ұстаушылар» үшін дүниетанымдық сана сезімнің, әсіресе 
діни дүниетанымдық сана сезімнің саяси және әлеуметтік-идеологиялық 
постулаты болып қызмет етті. Бұл дерек шығу тегінің бірлігінің 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: