Бүгінгі таңда, адамның әлеуметтік-мәдени болмысы ақпараттандыру және жаһандану ұғымдарымен шарттасқан кезде

Өткен ғасырдың 50-ші жылдарында кибернетиканың негізін қалаушылардың бірі Н. Винер ақпарат (білім) алмасуға негізделген қоғамның пайда болу ықтималдығы туралы айтты. Ақпараттық қоғамның даму әлеуеті ондағы ақпарат пен білім көлемімен анықталады. Дәл осы білім айналасында жаңа технологиялар, экономикалық өсу және қоғамның жаңа стратификациясы қалыптасатын ось болып табылады [2].

"Ақпараттық қоғам" феноменін талдауға бағытталған алғашқы ғылыми теориялар 60-жылдардың аяғы мен ХХ ғасырдың 70 – жылдарының басында жаңа әлеуметтік-экономикалық, мәдени және технологиялық үрдістерді түсіну нәтижесінде пайда болды. Алғаш рет М.Порат, Й "ақпараттық қоғамның" теориялық тұжырымдамасын жасай бастады.Массуда, Т. Стоунер, Р. Кац, Д. Белл, т. б. [3]

"Ақпараттық қоғамның әлеуметтік негіздері" (1980) кітабында ақпараттық қоғамның белсенді жақтаушысы Д. Белл постиндустриализм мен ақпараттық қоғам идеяларының жақындасуы туралы айтады. Беллдің іліміне сәйкес "ақпараттық қоғам" ұғымы постиндустриалды қоғамның жаңа атауы болып табылады, ол оның әлеуметтік даму кезеңдеріндегі – индустриалды қоғамнан кейінгі орнын емес, оның әлеуметтік құрылымын анықтаудың негізін - ақпаратты көрсетеді. Ақпараттық қоғам, Д. Беллдің түсіндірмесінде постиндустриалды қоғамның барлық негізгі сипаттамаларына ие (теориялық білімнің рөлін, болашаққа бағдарлануды және технологияны басқаруды, жаңа зияткерлік технологияны дамытуды анықтайтын қызмет көрсету экономикасы). Белл білім мен ақпаратты тек "постиндустриалды қоғамды трансформациялау агенті" ғана емес, сонымен қатар мұндай қоғамның "стратегиялық ресурсы" деп санайды.

Әр түрлі ғалымдардың пікірінше, ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың даму қарқыны постиндустриалды қоғамды ақпараттық қоғамның жаңа сапалық жағдайына немесе сатысына көшіруге әкеледі. Мысалы, жапон ғалымы Й.Масуда " компьютерлік технологиялар ұрпақтарының өзгеруі және бір технологиялық шешімнен екіншісіне ауысу, жетілдірілген, жылдамдықтың жоғарылауымен жүреді. Ақпараттық революцияны орналастыру жылдамдығы энергияны пайдалану технологиясының даму қарқынынан үш-алты есе жоғары емес, сонымен бірге үнемі жеделдетуге бейім"[4]. Беруші айқын идеялары Ші.Масуда д. Беллдің постиндустриализм мен ақпараттық қоғамдар идеяларының конвергенциясы туралы іліміне жақын. Яғни ғалым сонымен бірге "постиндустриалды қоғам" және "ақпараттық қоғам"ұғымдарының мағынасын теңестіреді.

Сонымен, өткен ғасырдың ортасында құрылған ақпараттық қоғам тұжырымдамасы гуманитарлық білімнің әртүрлі салаларында кеңінен талқыланып, соңғы жылдары нақты практикалық құрылымдармен толықты.

"Қазіргі қоғам туралы айтқанда, өмірде көп ақпарат болған жоқ, бірақ ақпарат біздің өміріміздің әртүрлі салаларын, соның ішінде саяси, әлеуметтік және экономикалық салаларды түбегейлі өзгертеді деп сенімді түрде айта аламыз. Ақпараттық қоғам Ақпараттық технологиялар әлеуметтік қатынастардың барлық спектрін өзара тәуелді ететін жағдайларда пайда болады. Әлем сапалы жаңа өмір сүру жағдайларына енуде. Қоғамдық өмір субъектілерінің қызметі жаһандық, кең таралған және уақытша өлшемде жылдам өтеді.

Жаһандану дәуірі келе жатыр. Ақпараттандыру және жаһандану процестерінің детерминантылығын ескере отырып, "ақпараттандыру" – "ақпараттық қоғам" және "жаһандану" – "жаһандық әлем" тағы бір жұбы себеп-салдарлық құбылыстардың өзара байланысы мәселелері ғылымның әртүрлі салаларын зерттеушілердің назарын өзіне аударады"[5]. Жақында, техникалық ғылымдардың жетістіктерін қолдана отырып, жаһандану – техногендік жаһандану мәселелерін зерттеудің жаңа бұрышы пайда болды. Әңгіме адам қызметінің түрлі салаларындағы "технологиялық макрожүйелерді", білімнің бірыңғай кешеніне пайда болған жаңа технологияларды біріктіру процестері туралы болып отыр. Зерттелген міндеттердің қатарына телекоммуникация, ақпаратты құру, сақтау, беру және пайдалану саласындағы революциялық өзгерістердің салдарын зерттеу жатады.

Осы саладағы зерттеулердің болашағы жаһандану мен ақпараттандыру процесінің терең ішкі байланысына байланысты. Бүгінгі таңда ақпарат көптеген жаһанданған өндіріс процестерінің түпкілікті өнімі мен өзіндік "отынына" айналды.

Екінші жағы-қоғамдық дамудың ақпараттық негізі. Адамның "қоғамдық жануар" ретіндегі сипаттамасын (яғни қоғам, адам мен жануарлардың түрлік айырмашылығы ретінде әлеуметтік өмір салты) Аристотель де берген. Өз кезегінде, қоғам – бұл адамның өмір сүру тәсілі-ақпарат ерекше мәнге ие тіршілік иесі. Бұл сөйлеудің пайда болуы немесе екінші сигнал беру жүйесі и.п. Павловтың терминологиясында адамды жануарлар әлемінен бөлу жолындағы маңызды қадам болды. Сонымен қатар, адамдар тілдің көмегімен сөйлесіп қана қоймай, оны ойлайды.

Осылайша, адамның мәні бойынша екі сипаттаманың бөлінуі кездейсоқ емес: қоғамдық және тілдік ойлау, сөйлеу, яғни ақпаратты өңдеу және бөлісу мүмкіндігі. Қоғам бізге ақпараттық жүйе ретінде ұсынылады, оның түйіндері жеке адамдар болып табылады, ал ақпараттық процестерді ішкі (ойлау) және сыртқы (байланыс) деп бөлуге болады. Әрине, олардың барлығы бір-бірінің өзара жалғасы және жеке-жеке мүмкін емес.

Адамзаттың ақпараттық табиғатын Норберт Винер атап өтті, ол "қауымдастық тек ақпаратты нақты беру шегіне дейін созылады"деп санайды. Бұл ескерту бізге жаһандану тұжырымдамасы мен ақпараттық процестердің сипатын өзгерту арасындағы қажетті байланыс береді.

Соңғы, ақпаратқа және ақпараттық технологияларға қаныққан, қоғам деңгейін анықтауда ғалымдар "ақпараттық" терминін жиі қолданады. Сонымен қатар, 80-ші жылдары "технологиялық детерминизм" деп аталатын ғылыми ойдың өте үлкен және беделді бағыты қалыптасты, оның негізі алдыңғы онжылдықтарда ұсынылған "ғылыми қоғам" тұжырымдамасы ж.Фурастье; "жаңа технологиялар мен ұйымдар" Дж.П. Дракердің "ақпараттық техноқұрылымы"; Д. Беллдің "білім қоғамы", "зияткерлік технология" және "электрондық қоғам"; ж. Эллүлдің "адам техникасы"; З.Бжезинскийдің" технотрондық қоғам " және тағы басқалар.

Бұл еңбектерде қамтылған жаһандық өркениеттің дамуының қазіргі кезеңінің маңызды сипаттамаларының бірі-бұқаралық ақпарат және коммуникация ғасыры. Оның басталуы, олардың авторлары атап өткендей, өткен және қазіргі ғасырдың басында, ғылым мен технология саласындағы ең үлкен, негізгі "жетістіктер" жүзеге асырылған кезде, нәтижесінде радио, кино пайда болды. Шынында да, ақпарат пен байланыс 50-ші жылдардың басынан бастап, нақты ақпараттық "жарылыс"дамыған кезде жаппай сипат ала бастады. Бұл, ең алдымен, хабар тарату мен теледидардың, электронды байланыс пен компьютерлік техниканың қарқынды дамуы мен таралуына, редакциялық және баспа ісінің тез дамуына байланысты болды.

"Технологиялық детерминизмнің" жетекші өкілдерінің бірі М.Маклюэн (Канада) кеңінен танымал болған "коммуникативті теорияны" алға тартты. Осыған сәйкес, атап айтқанда, ақпараттық революция халықаралық қатынастардың дамуына шешуші әсер етеді. Маклухан және оның көптеген ізбасарлары бұл идеологиялық айырмашылықтарды түпкілікті жоюға және біртұтас "постиндустриалды қоғам"аясында қарама-қарсы әлеуметтік-саяси формациялардың бірігуіне әкеледі деп болжады. Осы тұрғыдан алғанда, "коммуникативті теория" Дж жасаған әйгілі конвергенция теориясы үшін негіз болды.Гельбрейт (АҚШ).

Бірақ қазіргі және болашақ әлемдік қауымдастық даму, ұлттық, мемлекеттік және жеке мүдделер тұрғысынан гетерогенді: әлем әскери және саяси блоктарға бөлінген; ұлттық мемлекеттер өздерінің мүдделерін іске асыруға, экономикалық субъектілерінің экономикалық қызметін қорғауға және қолдауға бағытталған; ұлттар өздерінің мәдени мұраларын сақтауға тырысады және бұл тізім ұзақ уақытқа созылуы мүмкін. Бірақ бұл мүдделерді іске асыру қоғам өмірін басқаратын және реттейтін факторларға байланысты болады, және бұл ақпараттандыру арқылы қарқынды дамып келе жатқан жаһандану.

Негізгі тезисті тұжырымдай отырып, жаһандану процесі қазіргі дамудың объективті факторы деп айта аламыз және бұл ақпарат пен білімнің рөлін күшейтусіз мүмкін емес еді. Ақпараттандыру адам өмірін тиімді көбейтудің шұғыл қажеттілігіне айналады және дамып келе жатқан жаһандық қоғамның барлық салаларының құрылымын анықтайды. Жаһандану мен ақпараттандырудың белсенді процестерінің ажырамас байланысы призмасы арқылы қоғамдағы әлеуметтік өзгерістердің кең спектрін қарастырудағы әдіс әдіснамалық тұрғыдан дұрыс.

Біздің заманымыздың әлеуметтанулық зерттеулерінің ең өзекті бағыттарының бірі-ақпараттық қоғам теориясы. Зерттеудің бұл түрінің өзектілігі, егер адамдар он жыл бұрын және бүгін суға батқан ақпарат пен ақпарат ағындарының мөлшерін салыстыруға тырысса, айқын болады. Жаңа әлеуметтік құрылымның белгілері тіпті күтпеген жағдайда да айқын көрінеді: электр қуаты мен су құбыры жоқ шалғай аудандардағы ұялы байланыс, барлық ақпарат құралдарында шексіз жарнама, коммуналдық пәтердегі немесе жатақханадағы Интернет, PR - технологиялар, спутниктік теледидар және тағы басқалар. Мәселелердің өзектілігі мен көп өлшемділігі ақпараттық қоғамның көптеген түрлі теорияларының пайда болуына әкелді.

Бұл мәселені қарау қажетті Тұжырымдаманың анықтамаларын қарастырудан басталуы керек. Қазіргі қоғам ғылыми әдебиеттерде көбінесе "постмодерндік" және "постиндустриалды" деп саналады және оның қалыптасуы қоғамның әртүрлі салаларындағы көптеген факторлармен байланысты, олардың бірі ақпараттық технологиялар. Осылайша, қазіргі қоғамда оны пайдалану мен таратудың техникалық негізін қамтамасыз ететін ақпарат пен электронды құралдар маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты өркениетке сілтеме жасау үшін қолданылатын "ақпараттық қоғам" термині кең таралды, оның дамуы мен өмір сүруіне "ақпарат" деп аталатын арнайы зат негіз болды, ол адамның рухани және материалдық әлемімен өзара әрекеттесу қасиетіне ие және сол арқылы адамның әлеуметтік-мәдени өмірін де, оның материалдық болмысын да анықтайды. Әрине, өзгерістер техникалық және телекоммуникациялық жаңалықтардан әлдеқайда асып түседі. "Барған сайын, - деп атап өтті Э. Тоффлер, - адамдар біздің айналамызда жаңа мәдениет қалыптасатынын түсінеді. Бұл тек компьютерлерде ғана емес. Бұл еңбекке, жынысқа, ұлтқа, бос уақытқа, билікке және т.б. қатысты жаңа көзқарастар" [1]. Осылайша, өндірістік-экономикалық және ғылыми-техникалық салалардағы өзгерістерді ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтарында болып жатқан жалпы мәдени өзгерістер тұрғысынан, яғни ақпараттық мәдениеттің шындықтары мен постмодерндік дүниетанымның ерекшеліктеріне сүйене отырып сипаттау керек деп қорытынды жасауға болады.

Постиндустриалды теориялардың көпшілігі әлеуметтік дамудың ұқсас кезеңін ұстанатынын атап өтуге болады, оған сәйкес дамыған елдер NTR арқасында жаңа кезеңге жақындап келеді. Оның атауы-теорияның атауы:

• 
  постиндустриалды қоғам (Д.),
  
• 
  жаңа индустриалды қоғам (Дж.Гэлбрейт К.),
  
• 
  кемел индустриалды қоғам (Р.),
  
• 
  супериндустриалды немесе "үшінші толқын" қоғамы (Э.),
  
• 
  технотрондық қоғам (З. Бжезинский),
  
• 
  посткапиталистік қоғам (Р.),
  
• 
  дамыған индустриалды қоғам (Маркузе қ.).