Бижанова Нұржанар Кәкенқызы

«Ұстаным» (латынның positio – ұстаным) көзқарас, кез келген мәселедегі пікір, бір нәрсеге деген қатынас және бұл көзқараспен байланысты әрекеттер, мінез-құлық деген мағынаны білдіреді [121, с. 639].

Ұстаным өмірдің мағынасын іздеу ретіндегі субъектінің бағыты, оның мінез-құлқымен және қызметімен байналыстырылады. Аксиология теориясында

«ұстаным» ұғымын талдаудың үш негізгі тәсілі бар: қоғамдағы немесе әлеуметтік жағдайдағы ұстаным; адамның жалпыға бірдей немесе оның әртүрлі бағыттарына не адамның позициясына деген қатынасы ретіндегі орны; адамның тікелей өзара іс-қимыл ретіндегі орны; нақты жағдайға немесе рөлдік жағдайға байланысты бағыты.

Әлеуметтік психолог Г.М.Андреева және басқалар ұстанымды байланыс тобындағы адамның орны ретінде қарастырады. Осылайша, «мәртебе» немесе

«ұстаным» ұғымы топтық өмірде, топтық қызметтік қатынастар құрылымында жеке тұлғаның орны ретінде анықталады. Әлеуметтік жағдайға ие бола отырып, іс-әрекеттегі кәсіби нормаларды ұжымдық түрде мақұлдайтын, сондай-ақ кәсіби нормаларды насихаттайтын, пікірлес адамдардың кәсіби қоғамын іздеуге немесе ұйымдастыруға бағытталуы мүмкін [122].

Біздің зерттеуімізде ұстаным адами шындықтың белгілі бір аспектілерінде адами қатынастардың тұрақты жүйесі ретінде анықталады; тиісті мінез-құлықта көрініс табады. Ұстаным – дұрыс мінез-құлық пен іс-әрекетте көрінетін шындықтың белгілі бір аспектілерінде адами қарым-қатынастардың тұрақты жүйесі ретінде түсіндіріледі. Отандық ғалымдардың жеке пікірі ретіндегі көзқарастары әртүрлі және қарым-қатынас объектісінің анықтамасында, сондай- ақ тұжырымдамалардың ашылу тереңдігі бойынша ерекшеленеді.

Психологияда адам ұстанымының мәселесі Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн жұмыстарында жан-жақты талданған. А.Н.Леонтьев белгілі бір «ұстанымға» ие болу өмірге деген көзқарасты анықтауды білдіретінін атап көрсетеді. Б.Г.Ананьев бұл санатты рөлдік қатынастар теориясы аясында «жеке қарым-қатынастың күрделі жүйесі ретінде (тұтастай алғанда ол қоғамға және жұмыс істейтін, адамдарға, өзіне-өзі тиесілі), оның қызметінде басшылыққа алатын көзқарастары мен себептерге, қызметке бағытталған құндылықтар тұрғысынан қарастырады.

Барлық осы субъективті қасиеттердің кешенді жүйесі әлеуметтік даму жағдайында адам орындайтын әлеуметтік функциялардың белгілі бір кешенінде жүзеге асырылады [123, с. 288-289]. В.Н.Мясищев [124, с. 112] жеке тұлғаның ұстанымдық бағытына сәйкес, адамның басымдықты сайлау қатынастарының кіріктірілуі ол үшін кез келген маңызды мәселе саналады.

Адамдар бір-бірінен объектіге, шындыққа қарай ерекшеленетіндіктен, объектіге деген қарым-қатынасқа байланысты адам ұстанымының типологиясын құруға болады. Сонымен қатар, түр арасындағы айырмашылық мінез-құлықта, сондай-ақ когнитивтік және эмоциялық құрамдастарда байқалады. Егер қандай да бір қатынас түрлері осы жағдайдағы қызметтің мақсаттарына қолайлы болса, онда ұстаным «оңтайлы» немесе «адекватты» деп сипатталады.

Басқару ұстанымына қатысты Т.А.Загрузинаның зерттеуіндегі мысалды келтіруге болады. Ол ұжымның нақты әлеуметтік-психологиялық ахуалы мен оны менеджердің бағалауы арасындағы сәйкессіздіктің дәрежесін және бағытын анықтайды. Жалпы қызметтегі менеджердің арнайы міндеттеріне сәйкес келетін оңтайлы жағдай – «сындарлы» ұстаным. Бұған қоса, ол ұстанымды «анықтау» (ұжымның әдеттегі мүшесінің ұстанымы ретінде оның ерекше көшбасшылық рөлді жүзеге асырудан бас тарту), «скептиктер» (оның бағалаушысының бағалауы бойынша, ұжымдық өмірді дамыту мүмкіндіктерін жоққа шығару),

«субъективист» (артық асыра бағалау, алға қойылмайтын ақылға қонымды жағдай) деп бөледі [125, с. 13-15].

Мысалы С.А.Капустин өз зерттеуінде «қарсы» бағалау ұстанымының оңтайлы түрін зерделеген. Мұндай ұстанымды иеленген адам «бір ғана маңызды мақсаттарды мағыналы іске асырады және керісінше іске асыруға кедергі келтіреді», яғни адам өмірінің «объективті бір-біріне қарама-қайшы» сипатына қарсы тұрады, онда «бірін іске асыру басқа бірін жүзеге асыруға кедергі келтіреді» [126].

Бұл ұстанымның жеткіліксіздігі когнитивтік (өмірлік жағдайды дұрыс бағаламау) және мінез-құлық жоспарында (басқаларға қатысты өз көзқарастарын таңуға, қалай өмір сүру керектігін шешу үшін) көрінеді. Мәдениет контексіндегі педагогикалық ұстанымды арнайы зерттеу Е.В.Бондаревскийдің еңбектерінде кездеседі [127], ол С.Л.Рубинштейн мен А.Н.Леонтьевтің теориясы бойынша, адам құрылымындағы ұстанымның орнын және рөлін түсіндіруге арналған екі теориялық көзқарасты атап өтті. С.Л.Рубинштейн теориясына сәйкес, ол ұстаным мен сана-сезімді байланыстырады, олардың бірлігін білдіреді. Сана арқасында адам өмірге қатысты белгілі бір ұстанымға ие бола алады. Ұстаным адам санасының дамуының белгілі бір деңгейін сипаттайды.

E.В.Бондаревская педагогикалық ұстанымның мәнін түсіну үшін мына екі тәсіл де маңызды деп санайды, ол педагогикалық ұстанымның құрылымын оның дүниетанымдық және мінез-құлық құрамдарына бөледі. Дүниетанымдық құрамдас бөлік педагогикалық мамандықтың қоғамдық маңыздылығын, кәсіби таңдаудың дұрыстығына сену, педагогикалық қағидалар жүйесін қалыптастыру және балалармен жұмыс істеудің гуманистік құндылық бағдарларын қалыптастыруды қамтиды.